czwartek, 31 marca 2016

Kącik Maturzysty – 25: Okresy literackie – Pozytywizm. Młoda Polska

Podpowiedzi do Ćwiczenia z poprzedniego tygodnia. Sporo utworów znajdziemy w literaturze romantyzmu i pozytywizmu, np. Pan Tadeusz (ks. Robak), Konrad Wallenrod i Dziadów część III (Konrad, młodzież, ks. Piotr) Adama Mickiewicza. Trylogia Henryka Sienkiewicza - to standard. Także w literaturze Młodej Polski (doktor Judym z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego, postaci z niektórych jego opowiadań), a szczególnie - czasów wojny i okupacji oraz powojennej (np. Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera, Dżuma Alberta Camusa). Także w epokach wcześniejszych, by wspomnieć tylko Biblię (Chrystus) czy Kwiatki św. Franciszka z Asyżu. Postaci historyczne: można wziąć pod uwagę znanych z poświęcenia nauczycieli (np. Janusza Korczaka), patriotów (np. rtm. Witolda Pileckiego), zakonników, misjonarzy (np. św. Maksymiliana M. Kolbego, bł. Matkę Teresę z Kalkuty), lekarzy, pielęgniarki (np. wspomnianego Korczaka, Wandę Błeńską, Stanisławę Leszczyńską), społeczników (np. Irenę Sendlerową itp.).

POZYTYWIZM

Ramy czasowe: II połowa XIX w. - koniec XIX w. (w Polsce: 1863-1864 r., tj. powstanie styczniowe - lata 90. XIX w.). Otoczenie społeczne: rozwój miast i kapitalizmu. W Polsce - represje postyczniowe. Dysproporcje między zaborami. Ograniczenie szkolnictwa. Uwłaszczenie chłopów. Powstanie dziennikarstwa. Rozwój prasy: "młodzi" "starzy". My i wy - programowy artykuł Aleksandra Świętochowskiego. 
Filozofia: scjentyzm, ewolucjonizm, utylitaryzm. Praca u podstaw. Praca organiczna (współdziałanie wszystkich warstw społeczeństwa na rzecz rozwoju gospodarczego). Podkreślenie znaczenia wiedzy empirycznej, naukowości. Odrzucenie metafizyki. Opis natury i uwarunkowań społecznych. Ekonomia klasyczna (Adam Smith). Rozwój socjologii. Darwinizm. August Comte. Wiedza naukowa - jedynie prawdziwa. Wszelka teoria musi być weryfikowalna przez doświadczenie. Przedmiotem badania - tylko rzeczy dostępne umysłowi.
Utylitaryzm (pożyteczność dla ogółu tego, co się bada). Praca pozytywna (bez krytyki). Herbert Spencer. Organicyzm. Ewolucjonizm. Filozoficzna teoria ewolucji (która przebiega na wszystkich etapach rzeczywistości, także życia społecznego). Źródłem rzeczywistości społecznej - rzeczywistość przyrodnicza. Hipolit Taine. Psychologiczna i socjologiczna interpretacja faktów społecznych. W dziejach nie ma postępu płynnego, lecz zmiany skokowe. Naturalistyczna interpretacja kultury (istnieje tylko rzeczywistość materialna; nie ma innej, zewnętrznej racji istnienia). John Stuart Mill. Empiryzm genetyczny (wiedza pochodzi z doświadczenia; sądy są nabyte). Jedynym kryterium wiedzy - doświadczenie (empiria).
Sztuka. Realizm. Tematyka historyczna i społeczna (współczesna). Dominacja malarstwa, np. Gustave Courbet, Jean-François Millet, Jean-Baptiste Camille Corot; Prerafaelici (np. John Ruskin); Jan Matejko, Juliusz i Wojciech Kossakowie, Józef Brandt, Franciszek Kostrzewski, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Chełmoński. Muzyka. Richard Wagner, Giuseppe Verdi (opera), Georges Bizet (Carmen).
Literatura. Dominacja prozy. Główne prądy:
Realizm - wierne odtwarzanie rzeczywistości, naśladowanie jej w sposobie przedstawiania.
Naturalizm - dokumentarne, mimetyczne odzwierciedlenie rzeczywistości. Ograniczenie fikcji. Szczegółowość opisu. Nowy typ bohatera - z nizin społecznych, często robotnik, oraz jego codzienność. Determinizm, nawet fatalizm. Czasem - drastyczność opisów i języka. Elementy turpizmu. Elementy gwary. Najważniejsi pisarze: Emil Zola (Germinal; Nana). W Polsce - Antoni Sygietyński.
Główne gatunki: powieść (realistyczna, tendencyjna, naturalistyczna, historyczna), opowiadanie, nowela, "obrazek", felieton, reportaż.
Uwaga! Definicje i cechy wymienionych tu i poniżej gatunków - zob. wcześniejsze opracowania.
Tematyka: społeczna, współczesna: edukacja, emancypacja kobiet, niesprawiedliwość i nierówności społeczne. Nowi bohaterowie: awansujący społecznie, robiący karierę parweniusz z prowincji; przedsiębiorczy działacz. W Polsce - także Żyd (asymilacja społeczna) i ubogie dziecko (np. wiejskie).
Literatura europejska:
Anglia. Charles Dickens. Ubóstwo i praca dzieci (Oliver Twist). Obrazy z życia różnych grup społecznych (Klub Pickwicka). Moralistyczna Opowieść wigilijna. William Thackeray: Targowisko próżności.
Francja. Honoriusz Balzac. Cykl Komedia ludzka. Awans parweniusza, nie zawsze etyczny, portrety arystokracji, burżuazji, kobiet. Typowe postacie epoki. Np. Ojciec Goriot.
Rosja. Antoni Czechow. Dramaty (Wujaszek Wania; Wiśniowy sad). Lew Tołstoj. Wielkie powieści realistyczne i psychologiczne (Anna Karenina), panoramy historyczne (Wojna i pokój). Fiodor Dostojewski. Obrazy miasta; pogłębione portrety psychologiczne; moralizm; wielkie problemy ogólnoludzkie (Zbrodnia i kara; Bracia Karamazow). Mikołaj Gogol. Komedie (Rewizor), proza z elementami groteski (Martwe dusze).
Literatura polska:
Epika. Gatunki:
Powieść tendencyjna. Odtwarzanie rzeczywistości, wychowywanie społeczeństwa; zacięcie publicystyczne. Bohater pozytywny. Zazwyczaj - jednowątkowość. Morał. Narrator - komentator (opowiada w taki sposób, że czytelnik nie ma wątpliwości, kto jest bohaterem pozytywnym). Np. Marta Elizy Orzeszkowej.
Powieść naturalistyczna, np. Dziurdziowie Elizy Orzeszkowej.
Powieść realistyczna o tematyce współczesnej. Eliza Orzeszkowa: Nad Niemnem. Obraz wsi. Wszechwiedza narratora. Opisy przyrody. Retrospekcje (Mogiła, Legenda o Janie i Cecylii). Przeciwstawienie: Bohatyrowicze, Korczyńscy. Teza. Bolesław Prus: Lalka. "Powieść z wielkich pytań naszej epoki". Dwugłos narratorski (Pamiętnik starego subiekta jako retardacja). Miłość "człowieka epoki przejściowej". Idealizm naukowy (Ochocki) i polityczny (Rzecki). Obraz miasta. Grupy społeczne i mniejszości narodowe (Żydzi).
Powieść historyczna: Trylogia, Krzyżacy i Quo vadis Henryka Sienkiewicza; Faraon Bolesława Prusa.
Nowela i opowiadanie. Tematyka: dziecięca. Edukacja, np. A...B...C... Elizy Orzeszkowej; dziecko ubogie, wiejskie, kalekie, często utalentowane: Antek Bolesława Prusa, Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza. Realistyczne obrazy z życia codziennego: Dym Marii Konopnickiej, Kamizelka Bolesława Prusa. Kapitalizm. Praca. Wynaradawianie Polaków: Powracająca fala Bolesława Prusa. Asymilacja/jej brak Żydów: Mendel Gdański Marii Konopnickiej. Krzywda społeczna. Ludzie starzy: Miłosierdzie gminy Marii Konopnickiej. Patriotyzm. Los emigranta. Latarnik Henryka Sienkiewicza. Powstanie styczniowe: Gloria victis Elizy Orzeszkowej. Emancypacja kobiet, idealizm, czasem powodujący krzywdę: Panna Antonina Elizy Orzeszkowej. Zacofanie wsi, krzywda społeczna i osobista: Szkice węglem Henryka Sienkiewicza. Historia dawna: Z legend dawnego Egiptu Bolesława Prusa.
Felieton i reportaż: Aleksander Świętochowski. Bolesław Prus (Kroniki). Henryk Sienkiewicz (Listy z podróży do Ameryki; Listy z podróży do Afryki).
Liryka. Maria Konopnicka. Tematyka: wiejska (Wolny najmita; Na fujarce; Świecą gwiazdy, świecą), patriotyczna (Rota; Pieśń o domu), miłosna (Kubek), społeczna (Przed sądem). Literatura dziecięca (Na jagody), także prozą (O krasnoludkach i sierotce Marysi).
Adam Asnyk. Wiersze programowe: Do młodych; Daremne żale. Tematyka filozoficzno-religijna: cykl sonetów Nad głębiami. Erotyki (Jednego serca...).

Dramat. Głównie - komedie, dramat obyczajowy i historyczny. Nic wybitnego. Najlepsi - komediopisarze z Galicji (komedie ziemiańskie, mieszczańskie i ziemiańsko-mieszczańskie): Józef Bliziński, Michał Bałucki. Komizm postaci i sytuacyjny. Wpływy Aleksandra Fredry.Realia współczesne. Typowe zachowania ludzkie. Poznawalność świata. Moralizatorstwo. Podobna kompozycja: 4-5 aktów podzielonych na sceny. Rozwój teatrów warszawskich i innych (Kraków, Lwów, Poznań). Helena Modrzejewska - aktorka, gwiazda dwóch kontynentów.

MŁODA POLSKA (MODERNIZM, NEOROMANTYZM)

Ramy czasowe: koniec XIX w. - 1918 r. (w Polsce: 1891-1918). Otoczenie społeczne: kryzys monarchii i kapitalizmu. Nowe ruchy (socjaliści). Apogeum kolonializmu - i jego powolny rozpad. W Polsce - także dążenia niepodległościowe.
Filozofia. Kryzys wartości opartych na materializmie i empirii. Kryzys cywilizacji. Nastroje katastroficzne. Indywidualizm. Arthur Schopenhauer. Pesymizm. Woluntaryzm poznawczy. Popędy i porządkująca je wola: O wolności ludzkiej woli; Świat jako wola i wyobrażenie. Henri Bergson. Witalizm. Pęd życiowy (élan vital). Intuicjonizm. Friedrich Nietzsche. "Przewartościowanie wszystkich wartości". Żywioł dionizyjski i apolliński. Immoralizm. Nadczłowiek. Wola mocy. Moralność panów i niewolników. Wieczny powrót. Tako rzecze Zaratustra; Poza dobrem i złem.
Sztuka. Architektura. Secesja. Płynność linii (linearyzm). Zdobienia - roślinne lub abstrakcyjne (bogate). Inspiracja sztuką orientalną (głównie japońską). Barwy - pastelowe, subtelne. Np. niektóre kamienice i Teatr Śląski w Katowicach; willa Juliana Fałata w Bystrej; bazylika NSPJ w Krakowie; IV LO w Bytomiu; pomnik Chopina w Warszawie; Mosty Pomorskie we Wrocławiu. Malarstwo. Liczne kierunki (obecne także w literaturze):
Impresjonizm. Ulotność chwili, gra świateł. Nastrój. Édouard Manet (Śniadanie na trawie; Olimpia). Claude Monet (Impresja, wschód słońca; Nenufary; Katedra w Rouen). Auguste Renoir (Huśtawka). Edgar Degas (baletnice). Neoimpresjonizm, postimpresjonizm. Następcy - będący zarazem prekursorami ekspresjonizmu: Paul Gauguin (Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy?). Vincent van Gogh (Słoneczniki; Gwiaździsta noc nad Rodanen). Paul Cézanne (Dom powieszonego). Ekspresjonizm. Deformacja. Ostre kontury. Wyrażenie uczuć artysty. Kontrasty barwne. Edvard Munch (Krzyk). Ekspresjonizm - także w filmie (głównie niemieckim) tej i następnej epoki, np. Robert Wiene (Gabinet doktora Caligari). Symbolizm. Deformacja rzeczywistości. Znaczenia naddane (symbole). Prymat ducha nad materią. Subiektywizm. Irracjonalizm. Rola wyobraźni. Gustav Klimt (Pocałunek). Gustave Moreau (Edyp i Sfinks). Jacek Malczewski (Błędne koło; Melancholia; Zatruta studnia; Autoportret ze śmiercią). Józef Mehoffer (Dziwny ogród; witraże). Witold Wojtkiewicz (tragizm i groteska, oniryzm, liryzm, dzieci-marionetki, np. Krucjata dziecięca). Twórcy "osobni": Jan Matejko (tematyka historyczna). Stanisław Wyspiański (wielość zainteresowań, np. portrety, pejzaże; witraże). Władysław Podkowiński (Szał uniesień). Muzyka. Karol Szymanowski (fascynacja górami; balet Harnasie). Mieczysław Karłowicz (Odwieczne pieśni; Rapsodia litewska). Feliks Nowowiejski (Legenda Bałtyku).
Literatura - ogólnie: dekadentyzm, koniec wieku (fin-de-siècle'izm), zniechęcenie, pesymizm; estetyzm: "sztuka dla sztuki", "życie naśladuje sztukę" (Oscar Wilde); orientalizm (głównie - kultura japońska), nawiązanie do filozofii orientalnych; prymat ducha, zainteresowanie dla zjawisk parapsychicznych.
Główne kierunki:
Symbolizm. Obrazowanie stanu duszy. Tajemniczość. Odniesienia do czegoś, co trudno nazwać, określić. Zespolenie życia duchowego/psychiki podmiotu lirycznego z przyrodą. Przyroda - wyrazicielką stanów psychicznych poety lub tłem jego przeżyć. Inspiracją - baśnie, legendy. Muzyczność. Synestezja. Wieloznaczność. Nastrojowość. Swobodny układ wersyfikacyjny i rymowy.
Rodzaj lit.
Literatura europejska
Literatura polska
Liryka
Charles Baudelaire (Kwiaty zła); Arthur Rimbaud (Statek pijany);
Rainer Maria Rilke (Księga obrazów; Elegie duinejskie)
Leopold Staff (Deszcz jesienny);
Jan Kasprowicz (Krzak dzikiej róży);
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Anioł Pański)
Epika
-
Stefan Żeromski (Ludzie bezdomni, rozdz. Rozdarta sosna); Władysław Stanisław Reymont (Chłopi, np. siew Boryny)
Dramat
Maurice Maeterlinck (Ślepcy)
Stanisław Wyspiański (Wesele)
Impresjonizm. Wrażenia/doznania podmiotu. Skrajny subiektywizm (np. w przedstawianiu przeżyć, jak i w postrzeganiu pór dnia/roku itp.). Brak realizmu. Nastrojowość.
Rodzaj lit.
Literatura europejska
Literatura polska
Liryka
Stéphane Mallarmé; Paul Verlaine
Jan Kasprowicz (Krzak dzikiej róży);
Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Melodia mgieł nocnych)
 Uwaga! Zob. też Symbolizm
Epika
Alphonse Daudet (także poeta)
Stefan Żeromski (Ludzie bezdomni, rozdz. Przyjdź); Władysław Stanisław Reymont (Chłopi - niektóre opisy przyrody)
Dramat
Maurice Maeterlinck (Wnętrze)
Stanisław Wyspiański (elementy)
Ekspresjonizm. Skłonność do hiperbolicznego, wyolbrzymiającego przedstawiania stanów psychicznych i obiektywnej rzeczywistości. Ekstatyczność. „Barbaryzacja” języka. Ton profetyczny. Nagromadzenia przymiotników/czasowników - aby podkreślić natężenie uczucia/intensywność zjawiska. W składni służą temu zdania pytajne i wykrzyknikowe, powtórzenia i paralelizmy. Przeciw estetyzmowi. Rola rymów, rytmów, melodyjności wiersza. Rozbicie konwencjonalnych struktur w zakresie wewnętrznej organizacji dzieła na rzecz ich uwolnienia od logicznych współzależności.
Rodzaj lit.
Literatura europejska
Literatura polska
Liryka
Georg Trakl

Jan Kasprowicz (Hymny, np. Dies irae).
Lepiej reprezentowany - w literaturze po 1918 r.
Epika
-
Stanisław Przybyszewski (Requiem aeternam)
Dramat
Frank Wedekind: Przebudzenie wiosny
-
Naturalizm. Zob. też Pozytywizm.
Rodzaj lit.
Literatura europejska
Literatura polska
Liryka
-
Jan Kasprowicz (Z chałupy - cykl 40 sonetów)
Epika
Guy de Maupassant - niektóre opowiadania
Stefan Żeromski (Zmierzch - opowiadanie)
Dramat
Henryk Ibsen (Upiory)
Stanisław Wyspiański (Klątwa)
Literatura europejska - pisarz osobny: Franz Kafka. Niektórzy widzą w nim ekspresjonistę. Łączenie stylów (groteska, tragizm itp.). Paraboliczność. Prekursor egzystencjalizmu. Proces; Zamek.
Literatura polska:
Szczególne zjawiska. Utwór programowy: Confiteor Stanisława Przybyszewskiego. Ludomania; zachwyt dla góralszczyzny (rola Zakopanego) - liczne liryki o górach, także proza (Na przełęczy Stanisława Witkiewicza). Kraków. Rola bohemy (Jama Michalikowa). Kabaret (kabaret Zielony Balonik). Czasopisma. Krytyka literacka. Pogarda dla filistra.
Liryka.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Wiersze programowe (Evviva l'arte! oraz Hymn do nirwany). Dekadentyzm. Impresjonizm i symbolizm. Erotyki (Lubię, kiedy kobieta...). Zob. tabele powyżej.
Jan Kasprowicz. Naturalizm i realizm (Z chałupy). Okres symboliczny (Krzak dzikiej róży - 4 sonety). Ekspresjonizm; niezgoda na świat zastany; prometeizm; walka jednostki o szczęście ogółu. Ton katastroficzny (Hymny, np. Dies irae). Patriotyzm (Rzadko na moich wargach...).
Leopold Staff. Ekspresjonizm; hiperbolizacje; witalizm; hedonizm; idea nadczłowieka (Sny o potędze - tom, np. Ja - wyśniony). Z czasem - inny ton: franciszkanizm (Przedśpiew); pogoda, zgoda na świat (Początek bajki). Poezja wojenna (Tęcza łez i krwi, 1918 r.).
Poezja "kobieca" (Bronisława Ostrowska, Maryla Wolska, Kazimierza Zawistowska).
Poeta osobny: Bolesław Leśmian. Witalizm; zmysłowość; oniryzm; orientalizm (Szmer wioseł; Przygody Sindbada Żeglarza). Główne utwory - w epoce następnej.
Epika.
Stefan Żeromski. Opowiadania: Zmierzch; Zapomnienie; Doktor Piotr - realizm i naturalizm. Krzywda społeczna. Opowiadania o powstaniu styczniowym: Echa leśne; rozdziobią nas kruki, wrony... Powieści, np. Ludzie bezdomni - echa romantyzmu; szlachetność jednostki; samotna walka ze złem; wielostylowość (np. realizm, naturalizm, ale też elementy symbolizmu i impresjonizmu); epizody - bez związku z całością (rozdz. Swawolny Dyzio); "wstawki" filozoficzne (Korzecki). Powieść historyczna (Popioły).
Władysław Stanisław Reymont: Chłopi - epos o wsi; wielostylowość (elementy realizmu, naturalizmu, symbolizmu, impresjonizmu); gwara (częściowo "sfingowana").
Jerzy Żuławski. Fantastyka: Na srebrnym globie.
Dramat.
Stanisław Wyspiański. Także poeta. Dramaty: nawiązanie do historii: Warszawianka; Noc listopadowa. Sceny z życia wsi, przede wszystkim: Wesele. - Idea "teatru ogromnego", synkretycznego, syntezy sztuk. Wpływ Richarda Wagnera. Cechy dramatu Wagnera, w większości obecne także w Weselu: monumentalizm, wielkie sceny zbiorowe; równoległość wątków o różnej estetyce, np. współwystępowanie elementów realistycznych obok fantastycznych, łączenie różnych nastrojów; rola przyrody, ożywienie jej niektórych elementów; obszerne didaskalia; elementy plastyczne (np. rozbudowana scenografia) i muzyczne (śpiew, taniec); przedmioty i sceny symboliczne.
Wesele - główne symbole. Trzy rodzaje - postaci/osoby, rzeczy i sceny. Widmo (zmarłego duch narzeczonego Marysi) - symbol miłości romantycznej; Stańczyk (wewnętrzny głos Dziennikarza) - symbol mądrości; Rycerz (Zawisza Czarny; uosobienie pragnień Poety) - symbol honoru i patriotyzmu; Hetman (Branicki, targowiczanin) - symbol zdrady, fałszu, magnackiego egoizmu; Upiór (Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej, 1846 r.) - symbol chłopskiej zemsty (krwawej) na panach; Goście weselni - symbol narodu; Osoby dramatu - symbole przeszłości Polski, tradycji; Wernyhora (legendarny kozacki wieszcz ukraiński) - symbol czynu, zwiastun niepodległości, ofiarowuje Gospodarzowi złoty róg; Złoty róg - symbol walki i czynu, Gospodarz oddaje go Jaśkowi, a ten go gubi; złota podkowa - symbol szczęścia, powodzenia, Wernyhora ją gubi, a Gospodyni ją znajduje, ale chowa. Znaczy to: 1/chwiejność, niezdecydowanie chłopstwa, pazerność?; 2/zapowiedź szczęśliwego zakończenia, ale w przyszłości?; czapka z piór - symbol przywiązania do błahostek, spraw tylko materialnych; sznur - symbol niewoli; Dzwon Zygmunta - symbol wielkości Polski; kosy - symbol walki (por. Racławice); gest wręczenia złotego rogu - wskazanie misji (politycznej); taniec chocholi - symbol zniewolenia, marazmu, niemocy, błędne koło; chata bronowicka - symbol Polski (są tu wszystkie polskie problemy).

Gabriela Zapolska. Tragifarsa: Moralność pani Dulskiej. Kołtuneria, zakłamanie, podwójna moralność; niemożność ucieczki z tego świata. 

wtorek, 29 marca 2016

W tych tekstach gości jakaś tęsknota za swobodą... Niektóre utwory o ptakach (dla małych i dużych).

Już za kilka dni 1 kwietnia. Prima aprilis. Nie, pracownice Wydziału Informacji Bibliograficznej mają przekazywać rzetelną wiedzę, a nie dezinformować. Dlatego – zamiast żartów - wspomnimy przypadający tego dnia... Międzynarodowy Dzień Ptaków. Ze szczególnym uwzględnieniem ich jednego przedstawiciela. Wróbelka!



Ptaszę tak - zdawałoby się - niepozorne, było tematem niejednego tekstu kultury. I nie tylko dla dzieci. Wymienione zostało już w Biblii (Mt 10, 29-31 i Łk 12, 6-7)! Oprócz wielu innych istotek przemierzających podniebne szlaki, między innymi bociana, gołębia, jaskółki, koguta, kruka, kury, orła, pawia, pelikana, sowy, strusia, synogarlicy, żurawia. Uff! Sporo.

Twórcy literatury dziecięcej chętnie w swych utworach portretowali ptaki. Wystarczy przypomnieć na przykład Brzydkie kaczątko czy Słowika Hansa Christiana Andersena. Także Spóźnionego słowika Juliana Tuwima. Ale jaskółka ze Szczęśliwego Księcia Oscara Wilde'a jest już utworem problematycznym. Czy to dla młodego odbiorcy, chociaż znajduje się w tomie Bajki? Raczej nie. A na pewno nie Słowik i róża z tego samego tomu. Bo Bajki potrafią zwodzić. Także te, pisane przez Ignacego Krasickiego. Ptaszki w klatce - jak wiemy ze szkolnej edukacji – są alegorią.


Ale oto nasz wiodący bohater. O wróbelku Elemelku Hanny Łochockiej. Zbiór pisanych rymowaną prozą opowiadań, których bohaterem jest sympatyczny, życzliwy wróbelek. Chcąc poznać świat, często wpada w kłopoty. Tak go autorka przedstawia:
Miał wróbelek Elemelek miskę, łyżkę i rondelek. W misce mył się, choć był ptaszkiem, w rondlu sobie warzył kaszkę, a łyżeczką mieszał żwawo ptasią zupę w lewo, w prawo. Ale przyszły niepogody, zimne wiatry, przykre chłody, noce długie, a dzień krótki. Znikły muchy i jagódki, o jedzenie coraz trudniej. Chyba lecieć na południe? Lecz we wróblim jest zwyczaju, by na zimę zostać w kraju. Rzucać gniazdko? Nie wypada! Chłodno? Głodno? Trudna rada.

Także Julian Tuwim - wśród rozlicznych ptasząt - umieścił wróbelka w Ptasim radiu. Przy okazji wspomnimy bajkę filmową Przygód kilka wróbla Ćwirka. Tak tylko incydentalnie.


A teraz przejdźmy do utworów dla doroślejszego czytelnika. Także widzimy w nich sporo skrzydlatych. Już w mitologii greckiej! Ptaki stymfalijskie. I sęp (lub orzeł) wyszarpujący wątrobę Prometeusza. Daphne du Maurier napisała słynne Ptaki (sfilmowane przez Alfreda Hitchcocka), Tarjei Vesaas, norweski twórca, powieść pod takim samym tytułem. Jerzy Szaniawski był autorem jednoaktówki Ptak. Anatol France wymyślił Wyspę Pingwinów, Edgar Allan Poe - znany poemat Kruk, Charles Baudelaire - Albatrosa, Henrik Ibsen - metaforyczną Dziką kaczkę. Kazimierz Wierzyński z nostalgią wspominał utraconą Ojczyznę obserwując Dzikie gęsi. Wcześniej Stefan Żeromski przestrzegał, że gdy brak zgody, może zdarzyć się, że Rozdziobią nas kruki, wrony... Związany ze Śląskiem Wilhelm Szewczyk przenośnie zatytułował (Ptaki - ptakom) opowieść o odwadze tutejszej młodzieży podczas wojny. Ptakom niebieskim cały tomik poświęcił Leopold Staff. Tadeusz Różewicz napisał wiersz zatytułowany Bursztynowy ptaszek. A Konstanty Ildefons Gałczyński - Wierszyk o wronach.


I przy ostatnio wymienionym poecie pozostańmy jeszcze przez chwilę. Wracamy do "wiodącego bohatera". Oto uroczy tekst O wróbelku:

Wróbelek jest mała ptaszyna,
wróbelek istotka niewielka,
on brzydką stonogę pochłania,
lecz nikt nie popiera wróbelka.

Więc wołam: Czyż nikt nie pamięta,
że wróbelek jest druh nasz szczery?!
………………………………………
Kochajcie wróbelka, dziewczęta,
Kochajcie, do jasnej cholery!

Napisał o nim ponadto inny tekst: Wróbla Wielkanoc. I jeszcze Wróble Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Analizowałam je z uczniami wiele lat temu podczas studenckiej praktyki w ósmej klasie szkoły podstawowej. Piękny, smutny wiersz. Jeden z chłopców (imię pamiętam do dziś!) stworzył bardzo mądrą, dojrzałą interpretację.

           
Poważnie się zrobiło, prawda? Ptaki bywają w literaturze nośnikami wielu istotnych znaczeń. Czyli czas na katharsis. Szczęśliwego Księcia, którego szczególnie lubię, omówiliśmy przy przedstawieniu sylwetki jego autora, Oscara Wilde'a. Ale ten sam motyw znajdujemy też w innym wzruszającym opowiadaniu. Do tego tekstu również jestem bardzo przywiązana. Koleżanka z Wydziału, bardzo wrażliwa istota, zapewne podziela opinię, że to wyjątkowej urody dziełko. Zatem sięgnijmy po Stracha na wróble (z tomu Kółka na wodzie) Bruna Ferrero. Opowiemy w skrócie.


Mały szczygieł, postrzelony przez myśliwego w skrzydło, jakoś radził sobie ze swoją kontuzją, choć w tym stanie nie było mu łatwo znaleźć pożywienie i schronienie. Ale nastała straszna zima. Pewnego poranka spotkał w polu stracha na wróble, który ciało miał ze słomy (a na grzbiecie stary garnitur), głowę z dyni, zęby - z ziarenek kukurydzy, nos marchewkowy, a oczy - z orzechów. Pod słomą zapewne biło dobre serce, bo przygarnął zziębnięte stworzenie pod swój garnitur i żywił najpierw własnymi zębami, bo przekonał się, że nie są niezbędne do istnienia, a uśmiechać mógł się przecież także oczami. Potem przyszła kolej na pożywny, pełen witamin nos. Aż wreszcie - na oczy. Słomiany jegomość nie mógł już widzieć, ale jeszcze potrafił słuchać. I to mu wystarczało. Lecz zima była wyjątkowo surowa. Aby przeżyć, ptak musiał skonsumować także głowę z dyni... I strach oddał ją bez wahania. Ptaszek nie tylko przeżył, ale również nabrał sił...



Piękne są utwory literackie o ptakach. Jakaś tęsknota za swobodą w nich gości. I mądre nauki. Dobrze, że jest Międzynarodowy Dzień Ptaków, bo mogliśmy sobie niektóre przypomnieć. 

czwartek, 24 marca 2016

Kącik Maturzysty – 24: Okresy literackie – Oświecenie. Romantyzm

            OŚWIECENIE

Ramy czasowe: koniec XVII w. - początek XIX w. Filozofia. Racjonalizm (rozum – najistotniejszym narzędziem poznania). Empiryzm (doświadczenie – ważnym narzędziem poznania). Sensualizm. Deizm (Bóg nie ingeruje w sprawy świata) / ateizm; laicyzacja. Materializm. Krytycyzm (stałe podważanie zastanych ustaleń, ale wykluczenie sceptycyzmu). Czasem – cynizm (Wolter). Niedocenianie roli emocji w życiu. Wiara w nieograniczone możliwości człowieka w odkrywaniu praw rządzących światem i społeczeństwem. Rola edukacji. Encyklopedyzm.
René Descartes. Racjonalizm kartezjański (rozum – miarą postrzegania świata; drugorzędna rola zmysłów i uczuć). Wolter (Voltaire, właśc. François-Marie Arouet). Racjonalizm. Religijność rozumowa, „naturalna” (deizm). Wiara w postęp. Poznanie kształtuje się przez doświadczenie. Wolność (osobista, słowa, sumienia, posiadania). „Wojujący humanizm”. Sprawiedliwość – wartością uniwersalną. Monteskiusz (właśc. Charles Louis de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu). O duchu praw. Trójpodział władzy. Listy perskie (powieść epistolarna). John Locke. Empiryzm i sensualizm (źródłem wiedzy – wrażenia zmysłowe). Tabula rasa. Immanuel Kant. Tzw. filozofia krytyczna. Dwa źródła poznania prawdy – rozum i zmysły. Sądy aprioryczne; agnostycyzm. Szczególna rola etyki.
Sztuka.
Klasycyzm - do lat 30. XIX w. Nawiązanie do ideałów estetycznych Grecji i Rzymu (ład, harmonia, proporcje, dążenie do absolutnego piękna). Architektura. Przykłady: Francja - Wersal, kościoły La Madeleine i Sainte Geneviève (Panteon), Łuk Triumfalny w Paryżu; Rosja - prospekt Newski w St. Petersburgu; Niemcy - Brama Brandenburska w Berlinie; Polska - kompleks pałacowo-parkowy Łazienki w Warszawie. Malarstwo. Precyzja i klarowność kompozycji. Typizacja postaci. Ograniczenie palety barw (rezygnacja z bardzo wyrazistych). Kolor - drugorzędny. Jacques-Louis David. Często - bohaterowie antyczni (Przysięga Horacjuszów; Porwanie Sabinek). Jasne, dzienne światło na obrazach - efekt spokoju i ładu. Portrety (Papież Pius VII). Gloryfikator rewolucji francuskiej (Śmierć Marata).
Sentymentalizm  zob. w części Literatura polska.
Rokoko - ok. 1720-1790. Chociaż uchodzi za schyłek baroku, przeciwstawia się mu formalnie. Przeciw monumentalizmowi i pompatyczności. Kameralność, zmysłowość, wyrafinowanie. Lekkość dekoracyjna, asymetria, egzotyka. Głównie - Francja; związek z życiem dworskim. Nazwa: rocaille - asymetryczny ornament plastyczny, przypominający muszlę, płomień lub grzebień koguta. Zaznacza się w malarstwie (m.in. Antoine Watteau, np. Odjazd na Cyterę; Jean-Honoré Fragonard, np. Huśtawka; François Boucher), architekturze, sztuce użytkowej (meblarstwie), także - w literaturze (gatunki: epigramat, anakreontyk, rokokowa sielanka, komedia salonowa; w Polsce - Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Dionizy Kniaźnin).
Literatura. Nurty: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko (uznawane za schyłkową fazę baroku).
Literatura europejska:
Epika. Głównie powieść i powiastka filozoficzna. Wolter. Poeta, autor dramatów, dzieł filozoficznych, listów. Kandyd - powiastka filozoficzna (fabuła - pretekstem; celem - ukazanie tezy światopoglądowej, często - ironicznie; środek satyry obyczajowej). Denis Diderot. Encyklopedysta. Kubuś Fatalista i jego pan. Jonathan Swift: Podróże Gullivera. Daniel Defoe: Przypadki Robinsona Crusoe. - Forma pamiętnika; portret mieszczanina - pobożnego, zaradnego, wiernego purytańskiemu kodeksowi moralnemu; negatywny wpływ cywilizacji na naturę człowieka; mit dobrego dzikusa.
Cechy powieści oświecenia: pary bohaterów (Kubuś Fatalista i jego pan, Robinson i Piętaszek) - prowadzenie dyskusji światopoglądowych (pokazanie ideałów epoki); podróż; dydaktyzm; głos popierający teorię o złym wpływie cywilizacji na człowieka (utopie); krytyka epoki zastanej (!).
Literatura polska:
Etapy: lata 40. XVIII w. - 1764 r. (elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego) - faza wczesna; 1764-1795 - faza dojrzała, tzw. oświecenie stanisławowskie; 1795-1822 - faza schyłkowa, tzw. oświecenie postanisławowskie. Otoczenie społeczne. Mecenat królewski. Szkoła Rycerska. Komisja Edukacji Narodowej (i rozwój szkolnictwa; rola pijarów). Czasopisma (Monitor; Zabawy Przyjemne i Pożyteczne). Canaletto i inni zagraniczni artyści. Powstanie sceny narodowej.
Klasycyzm (literacki - cechy): zasada decorum (zgodność formy i treści); prawdopodobieństwo życiowe; harmonia i umiar; jednorodność estetyczna (wykluczenie występowania obok siebie np. tragizmu i komizmu); jasny, aforystyczny język, odwołujący się do wzorów retorycznych; czystość gatunkowa i stylistyczna.
Polskie ośrodki klasycyzmu - Warszawa i dwór Czartoryskich w Puławach. Najwybitniejsi:
Ignacy Krasicki. Zasada "bawić - ucząc". Gatunki: bajka (np. Malarze; Ptaszki w klatce), satyra (Żona modna; Pijaństwo; Do króla), poemat heroikomiczny (Monachomachia), powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki; Pan Podstoli). Adam Naruszewicz. Poezje (np. Satyry). Stanisław Trembecki. Poezje. Poemat opisowy (Sofiówka).
Uwaga! Wymienione gatunki (także powieść, powiastka filozoficzna) oraz inne, które wystąpią w dalszej części, już omawialiśmy. Warto sięgnąć do wcześniejszych opracowań!
Sentymentalizm - funkcjonował równolegle z klasycyzmem, ale był całkiem od niego odmienny. Nazwa - od powieści Lawrence'a Sterne'a Podróż sentymentalna. Podbudową - filozofia: Jean-Jacques Rousseau. Pisarz, filozof, pedagog. Negatywny wpływ cywilizacji na rozwój człowieka (kryzys moralny cywilizacji). Kontakt człowieka z przyrodą daje mu szczęście (mit arkadyjski). Najważniejsze są uczucia. Wiara w naturalną dobroć człowieka. Koncepcja swobodnego wychowania (Emil, albo o wychowaniu). Nowa Heloiza (powieść). Prekursor romantyzmu.  
Bohaterowie literatury s.: ludzie prości, pasterze; wrażliwi; ceniący miłość i przyjaźń. Autoanaliza i refleksja. Ulubiony gatunek: sielanka. Przedstawiciele: Franciszek Karpiński: Laura i Filon. Franciszek Dionizy Kniaźnin. Wiersze patriotyczne i religijne; ody, sielanki, erotyki, bajki, dramaty. Elżbieta Drużbacka.
Publicystyka, literatura dydaktyczna i teatr okresu Sejmu Wielkiego (1788-1792): Stanisław Staszic: Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego (dotyczące oświaty, prawodawstwa, władzy wykonawczej i sądowniczej, wolnej elekcji). Przestrogi dla Polski (nawoływanie do ratowania niepodległości i do konstruktywnych prac Sejmu). Hugo Kołłątaj: Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonima listów kilka - konkretny projekt reform ustrojowych. Kuźnica Kołłątajowska - ośrodek informacyjno-propagandowy Sejmu Wielkiego, zorganizowany w jego domu na Solcu. Powiązani z nim: Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Zabłocki, Franciszek Salezy Jezierski. 
Dramat. Julian Ursyn Niemcewicz: Powrót posła (komedia polityczna; tematyka proreformatorska; dydaktyzm). Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach; Sarmatyzm). Wojciech Bogusławski (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale - pierwsza opera narodowa; muzyka: Jan Stefani).

ROMANTYZM

Ramy czasowe: koniec XVIII w. - koniec lat 40. XIX w. (w Polsce - od 1822 r. - debiut Adama Mickiewicza: pierwszy tom Poezji). Nazwa - od roman - fr. powieść, opowiadanie; także - nazwa grupy języków w średniowiecznej Francji; synonim literatury z tego okresu, pisanej w językach narodowych. Otoczenie społeczne. Bankructwo idei oświecenia (świat nie jest w pełni przewidywalny; człowiek nie zawsze postępuje racjonalnie). Ruchy rewolucyjne i narodowe: powstanie Greków przeciwko Turkom (1821 r.), powstanie dekabrystów w Rosji (1825 r.), rewolucja lipcowa we Francji (1830 r.), Wiosna Ludów (1848 r.).
Filozofia. Powrót do źródeł. Zainteresowanie historią, szczególnie dawną. Przesyt wobec kultu rozumu. Nobilitacja uczucia (nieszczęśliwa miłość). "Kult" geniuszu. Idealizacja sztuki (połączonej z filozofią). Friedrich Schlegel: "Wszelka sztuka powinna stać się nauką, wszelka nauka - sztuką; poezja i filozofia powinny się zjednoczyć". Percy Shelley. Poeta. Idea boskości sztuki, która ma "jednoczyć skończoność z nieskończonością". Artysty nie mogą wiązać reguły; ma pokazywać świat prawdziwy. O idei i uczuciu nieskończoności.
Ogólny światopogląd romantyzmu: sprzeciw wobec racjonalizmu (oświecenia); wyeksponowanie roli uczucia, wiary, intuicji; mistycyzm; sprzeciw wobec klasycyzmu i jego harmonii; bunt przeciw ustalonym zasadom, konwencjom; indywidualizm; powrót do natury (także dzikiej, "nieobliczalnej"); ludowość - fascynacja kulturą i twórczością ludową; wielka rola wyobraźni; fantastyka; tajemniczość; umiłowanie wolności (por. otoczenie społeczne - wielkie ruchy narodowowyzwoleńcze epoki); fascynacja historią, szczególnie kulturą średniowiecza (historyzm), gotycyzm; frenezja (szaleństwo); orientalizm. W Polsce - ponadto: wallenrodyzm, tyrteizm, prometeizm.
Sztuka. Architektura. Głównie - zamki, pałace, wille. Dominują - neogotycyzm i neorenesans. Ogród angielski. "Ruiny". Elementy orientalne. Np. Opinogóra. Malarstwo. Niejednolitość. Wspólne cechy: bogata kolorystyka, kontrastowy światłocień, dynamika w zakresie kompozycji. Także - kontynuacja klasycyzmu i realizmu. Najwybitniejsi: Caspar David Friedrich. Przedstawienia samotnych osób w posępnym pejzażu; nokturny, ruiny, cmentarze, wraki (np. Krzyż w górach; Mnich na brzegu morza; Opactwo w dębowym lesie; Wędrowiec nad morzem mgły; Dwaj mężczyźni kontemplujący księżyc). Johann Heinrich Füssli. Bogata kolorystyka; mroki (Lady Makbet). Théodore Géricault. Portrety, sceny batalistyczne, konie. Tratwa Meduzy. Eugène Delacroix. Wybitny kolorysta (Masakra na Chios; Wolność wiodąca lud na barykady). Inni: Piotr Michałowski, Walenty Wańkowicz; pejzaże - William Turner, John Constable. Muzyka. Synteza różnych środków wyrazu. Rola natchnienia. Fryderyk Chopin, Carl Maria Weber, Stanisław Moniuszko, Jan Sibelius, Edvard Grieg, Modest Musorgski, Nikołaj Rimski-Korsakow.
Literatura. Dwa główne nurty: egzystencjalnej rozpaczy (byronizm, werteryzm - ogólnie: nurt europejski) i tyrtejski (w Polsce po 1830 r. - patriotyzm, poeta jako wieszcz).
Prekursorzy - preromantyzm (jeszcze XVIII w.). Nawiązania do Jeana-Jacquesa Rousseau (wielkie znaczenie uczucia w życiu człowieka).
Johann Wolfgang Goethe: Cierpienia młodego Wertera - tragiczna miłość, zakończona samobójstwem. Werteriady. Faust (świat nadprzyrodzony, fantastyka, ale też racjonalizm). Ballada Król olch (olszyn/elfów). Friedrich Schiller. Poeta i dramaturg. Ukazywanie mrocznych stron ludzkiej natury (Maria Stuart), samotności szlachetnych jednostek (Zbójcy), konfliktów świata mieszczańskiego i arystokratycznego (Intryga i miłość). William Blake. Mistyk, poeta, malarz.
Literatura europejska (i światowa):
Anglia. George Gordon Byron. Powieści poetyckie: Korsarz; Giaur; Wędrówki Childe Harolda. Tajemniczość, groza, niedopowiedziany życiorys. W jego utworach najpełniej realizuje się postać bohatera romantycznego. Jego cechy: niezrozumienie, wyobcowanie, samotność; zawód miłosny, przeżyty w młodości. Częsty - konflikt między wyborem miłości do kobiety i do Ojczyzny; tajemniczość biografii; najczęściej - samobójcza śmierć; przemiana w bojownika idei, "sprawy"; konflikt sumienia (często musi posługiwać się nieetycznymi metodami); tragizm.
Francja. François-René de Chateaubriand. Wielki pisarz chrześcijański. Geniusz chrześcijaństwa; Atala; René. Teofil Gautier. Prekursor parnasizmu. Niesamowitość; elementy groteski. Avatar; Kapitan Fracasse. Stendhal: Pustelnia Parmeńska; Czerwone i czarne. Victor Hugo. Dramaty (Hernani) i obszerne powieści (Katedra Marii Panny w Paryżu; Nędznicy). Alfred de Musset. Dramaty: Nie igra się z miłością. Powieść: Spowiedź dziecięcia wieku.
Niemcy. Heinrich von Kleist. Dramaty (Książę Homburg; Rozbity dzban). Heinrich Heine. Ballady, romance, sonety.
Stany Zjednoczone. Edgar Allan Poe. Odkryty dopiero przez modernizm. Poezja i proza. Niesamowitość, groza, frenezja. Opowieści niesamowite (np. Zagłada domu Usherów; Ligeja). Herman Melville. Prozaik. Moby Dick, czyli Biały Wieloryb (metafora walki dobra i zła).
Literatura polska:
Antoni Malczewski: Maria (powieść poetycka). Nurt egzystencjalny. Bezsens, rozpacz, smutek, cierpienie, pesymizm. Groby - nadzieją (wątek patriotyczny). Mit Ukrainy. Mit rycerski.
Adam Mickiewicz.
- Ballady i romanse - w nich: wiersz programowy polskiego romantyzmu (Romantyczność). Ludowość. Ludowe poczucie sprawiedliwości. Przeciwstawienie wiary i rozumu. Podmiot liryczny - po stronie "ludu". Niesamowitość, czasem groza. Postacie fantastyczne - częste  (Lilie; Świteź; Świtezianka). Oda do młodości; Pieśń Filaretów.
- Dramat romantyczny: Dziady wileńsko-kowieńskie (część II i IV; wiersz Upiór). Ludowy obrzęd. Nieszczęśliwa miłość. Cechy dramatu romantycznego: nawiązanie do Szekspira i Calderona (dramat barokowy); luźna, epizodyczna budowa; postacie realistyczne obok fantastycznych; przyroda i jej zjawiska - ważnym bohaterem dramatu; złamanie zasady 3 jedności i określonej (3, 5) liczby aktów; różnorodność nastroju - przeplatanie scen monumentalnych, podniosłych - z kameralnymi/lirycznymi, czasem - wstawki z innego gatunku literackiego; łączenie konwencji: groteski, realizmu i fantastyki, komizmu i tragizmu (synkretyzm); niesceniczność (brak możliwości technicznych teatru do wystawienia niektórych scen).
- Powieści poetyckie, np. Grażyna; Konrad Wallenrod. Patriotyzm, konflikt sumienia.
Uwaga! Definicje wymienianych gatunków i ich cechy - zob. w poprzednich odcinkach Kącika.
- Sonety krymskie. Orientalizm. Egzotyka. Piękno świata.
- Twórczość polistopadowa: Do Matki Polki (wiersz); Do*** [Na Alpach w Splügen]. Temat miłosny; Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Proza poetycka. Los wygnańców; Dziady drezdeńskie (cz. III). Tyrteizm. Mesjanizm. Prometeizm. Pokora (ks. Piotr) i pycha (Gustaw-Konrad). Martyrologia narodu. Obraz społeczeństwa (Salon warszawski). Patriotyczna młodzież. Cierpiąca matka (Pani Rollison); Pan Tadeusz (epopeja narodowa; ks. Robak - „nowy typ” bohatera romantycznego); Liryki lozańskie (np. Nad wodą wielką i czystą...; Polały się łzy). Działalność patriotyczna i publicystyczna. Trybuna Ludów.
Juliusz Słowacki.
- Powieści poetyckie (Lambro; Godzina myśli). Wpływ Byrona.
- Po 1830 r. - Hymn [Bogarodzico, Dziewico...]. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego; Hymn [Smutno mi, Boże...]. Nostalgia wygnańca. Inne utwory powstałe podczas wędrówek, np. poematy: Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, Ojciec zadżumionych. Wiersze: Grób Agamemnona, Testament mój. Dramat niesceniczny: Kordian. Typowy bohater romantyczny (samotność, przemiana, patriotyzm, wędrówka). Inne dramaty, np. Balladyna (jak Lady Makbet); Lilla Weneda. Poemat dygresyjny: Beniowski. Okres mistyczny: Król-Duch; Genezis z Ducha.
Zygmunt Krasiński. Nie-Boska komedia - dramat narodowy. Obraz rewolucji; destrukcja; piekielność świata. Plebs przeciw arystokracji. Człowiek a historia. Prowidencjalizm. Bóg - ostatecznym zwycięzcą w historii.
Cyprian Kamil Norwid. Wiersze: Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...; Moja piosnka [II]. Tęsknota emigranta; W Weronie. Polemika z romantyzmem?; Żydowie polscy. Humanizm. Szacunek dla każdego człowieka; Fortepian Szopena. Sztuka w czasie rozruchów historycznych ("ideał sięgnął bruku"); Bema pamięci żałobny-rapsod. Próba polskiego heksametru. Szacunek dla wielkiego bohatera. Krzyż i dziecko - historiozoficzne uogólnienie; Za kulisami - świat jako teatr; Pielgrzym - życie jako wędrówka. Poemat: Promethidion. Piękno i praca.
Józef Ignacy Kraszewski. Obszerne powieści - historyczne (Stara Baśń; Brühl; Hrabina Cosel) i współczesne, np. o tematyce wiejskiej (Chata za wsią). Obszerna epistolografia.
Aleksander Fredro. Komedie (Zemsta; Śluby panieńskie), czasem przypominające raczej klasycyzm niż romantyzm, polemiczne z tym ostatnim (np. Gucio ze Ślubów panieńskich - por. Gustaw w literaturze romantycznej).
Narcyza Żmichowska (pseud. Gabriella). W gronie "entuzjastek", ówczesnych prekursorek feminizmu. Poganka (powieść).
Seweryn Goszczyński. Zamek Kaniowski - historia i groza (powieść poetycka).

Ćwiczenie

Pomyślmy nad tekstami, które moglibyśmy wziąć pod uwagę rozważając temat: Życie (…) wtedy coś jest warte i tylko wtedy daje radość, jeśli jest służbą (A. Kamiński, Kamienie na szaniec). Uzasadnij słuszność (lub niesłuszność) stwierdzenia w oparciu o wybrane utwory literackie i biografie znanych Ci postaci historycznych.