Co słychać w WIPuŚ?: lipca 2017

poniedziałek, 31 lipca 2017

Czy „Romea i Julię” można uznać za utwór science fiction?

Czy tragedię Romeo i Julia Williama Shakespeare’a można uznać za utwór science fiction? Po dokonaniu kilku przeróbek, no, wystarczyłaby nawet jedna, można by. Na przykład, gdyby z poselstwem do Romea wysłać… robota.

ISAAC ASIMOV (1920-1992). To nazwisko zna każdy wielbiciel science fiction. Jeden z czołowych teoretyków i twórców gatunku, a ponadto naukowiec (profesor biochemii). W bieżącym roku, dokładnie - 6 kwietnia, minęło ćwierć wieku od jego śmierci.

Urodził się jako Isaak Judowicz Ozimow w Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, ale jego rodzice wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, gdy był małym dzieckiem. Tam dorastał, rozwijał się naukowo i literacko.

Wykładowca. Futurolog. Pisarz - wizjoner. W zbiorach mamy kilka jego pozycji, ale dziś chcemy skupić się tylko na jednym tekście. Będzie to Przedmowa jego autorstwa, umieszczona w Spekulacjach, czyli zbiorze opowiadań fantastycznych siedemnastu różnych "zaszyfrowanych" pisarzy. Ten epitet oznacza, że w spisie treści mamy tylko tytuły, a przed konkretnymi utworami - dość długi kod, będący cyfrowym odpowiednikiem nazwiska. Czytelnik sam musi go rozszyfrować. Jeśli nie potrafi, może zajrzeć do klucza umieszczonego na końcu tomu. A ja jeszcze podpowiem, że "gdzieś w Internecie" (wiem, gdzie!) znalazłam "gotowca". Jednak nie zepsuję przyjemności tym, którzy ewentualnie zechcą przeczytać książkę i zabawić się w tropicieli twórców (opis bibliograficzny książki i sygnatury - na końcu tego tekstu).

I wreszcie science fiction w rozumieniu Mistrza. Oto kilka fragmentów ze wspomnianej Przedmowy:

Rozważmy trzy porządki czasowe: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Dodajmy jeszcze czwartą kategorię - pozaczasowość. Proza traktująca o współczesności to "zwyczajna" proza na temat tu i teraz. Twórczość mówiąca o przeszłości to proza "historyczna". Rzecz o przyszłości to science fiction, a utwór, którego fabuła nie sytuuje się w żadnym określonym czasie, nazwiemy "fantastycznym".

Science fiction - według Asimova - nie stanowi jednej odmiany gatunkowej, ale cały ich szereg, to znaczy:

nie jest skazana na uwięzienie w przyszłości. Utwór którego akcja osadzona jest we współczesności, może zawierać elementy science fiction (...). Tekst dotyczący przeszłości także może zawierać elementy science fiction. Przypomnijmy sobie mówiącą głowę, którą rzekomo w XIII wieku wymyślił Roger Bacon. Człowiek prehistoryczny stanowi jeden z rzadszych tematów science fiction, podróże w przeszłość - jeden z głównych: historie dziejące się w czasach młodości kosmosu mogą być wyłącznie literaturą science fiction. I wreszcie - niewiele spotykamy wątków fantastycznych, których przy odrobinie pomysłowości nie można by przekształcić w science fiction.

Podaje jednocześnie przykład: zwykła love story, ale z... lokajem-robotem. Łatwe, prawda? Jak nasz Shakespeare. A oto kolejna interesująca obserwacja, sięgająca już w niemal w dziedzinę pograniczną między filozofią a psychologią odbioru:

(...) żyjemy w czasach, w których wszystko dzieje się szybko: nim jeszcze słońce zajdzie, dzień dzisiejszy należy już do przeszłości. Fantastyka jest ucieczką i dlatego ludzie, którzy ją czytają, mają z tego powodu poczucie winy. Natomiast science fiction, zajmując się przemianami, pozostaje w zgodzie z własną istotą. Literatura ta uznaje (...) za swą główną przesłankę konieczność zmian w świecie, ich nieuchronność - podczas gdy w świecie tym owa konieczność i nieuchronność rzeczywiście ma miejsce.

Konstatuje zatem, że jest to:

jedyna forma literatury stanowiąca odpowiednik problemów, lęków i nadziei dzisiejszego świata - jedyna literatura prawdziwie aktualna - i ten jej charakter jest stopniowo coraz wyraźniej dostrzegany.

W tym tkwi - według Asimova - niezwykła żywotność s-f w czasach, gdy inne gatunki przeżywają regres lub wręcz wymierają. Ha, coś w tym jest... Ogromna wiedza naukowa, połączona z niebywałą intuicją - nazwijmy ją - historycznoliteracką. Po przeanalizowaniu argumentów Asimova chyba nawet najbardziej niechętni gatunkowi czytelnicy mogą go polubić.

Spekulacje. Zbiór opowiadań fantastycznych, pod red. Isaaca Asimova i Alice Laurance, przeł. Bogdan Baran, Wrocław 1985, ISBN 83-08-01470-4. (Sygnatury: 113441, 113900).

piątek, 28 lipca 2017

Nasz Mały Leksykon Filmowy - Mały Książę z Fabryki Snów

To postać bardzo enigmatyczna. W życiu prywatnym skryty i nieśmiały do granic przesady, na ekranie emanował nie tylko zewnętrznym pięknem, ale przede wszystkim syntezą naiwnej chłopięcej wrażliwości i bezprecedensowego zaangażowania emocjonalnego.

Tak napisał o nim Damian Wiśniowski (zob. bibliografia na końcu tekstu). W ubiegłym roku minęło 50 lat od jego śmierci. Nie było wielu okolicznościowych artykułów czy telewizyjnej retrospektywy filmów. Jeden z najwspanialszych aktorów i jedna z najurodziwszych twarzy kina powoli wchodzi w mrok zapomnienia. 23 lipca przypadła kolejna rocznica śmierci. Nie pozwolę (pisze p. Basia), by ulubionego aktora mego dzieciństwa (i nie tylko, bo jest nim do dziś!) okrył welon niepamięci. Przypomnę jego sylwetkę. Mam nadzieję, że też go polubicie.

MONTGOMERY (właściwie: Edward Montgomery) CLIFT urodził się 17 października 1920 roku w Omaha. Wychowany w surowej dyscyplinie i w duchu etosu ówczesnej inteligencji, już jako dziecko pobierał prywatne lekcje (także gry na pianinie) i sporo czytał. Później, gdy koleżanki i koledzy po fachu będą przesiadywać w hollywoodzkich lokalach i prowadzić życie „na sprzedaż”, dla tabloidów, on nadal będzie studiował dramaty Antoniego Czechowa i filozoficzne traktaty Arystotelesa, zgłębiał opracowania dotyczące historii, ekonomii, nawet sądownictwa.

Matka pragnęła dla niego kariery dyplomatycznej, toteż sporo podróżowali, głównie po Europie, co jednocześnie dawało świetną okazję do poznawania języków. Uczył się między innymi francuskiego, niemieckiego i włoskiego. Także dzięki matce znalazł się na scenach Broadwayu. Zadebiutował jako piętnastolatek. I pokochał aktorstwo. Jednak – pomimo zewnętrznych warunków, to znaczy urody – nie miał zdrowia do tego zawodu. Brał mnóstwo lekarstw, co z czasem przekształciło się w trwałe uzależnienie i zaważyło na jego bolesnym, można nawet powiedzieć - tragicznym, przedwcześnie zamkniętym życiu.

Zob. bibliografia poniżej tekstu

Po teatralnej, rozpoczął karierę filmową. Rzeka Czerwona (1946) Howarda Hawksa, western, w którym pojawił się wraz z Johnem Wayne’em, musiał mu dostarczyć sporo problemów. Doświadczony kowboj nieustannie pouczał chłopięco wyglądającego Clifta, żartował, poniżał wobec całej ekipy. Jednak od razu dostrzeżono talent artysty, a to wystarczyło, by poczuł „gwiazdorski zawrót głowy”. Zaczął przebierać w scenariuszach. Sporo odrzucał. Podczas realizacji kolejnych produkcji często nie znajdował zrozumienia wśród otaczających go osób. Był uważany za dziwaka, indywidualistę i aroganta. Ale też podziwiany. Ponoć sam James Dean go uwielbiał, a Marlon Brando… wydzwaniał wieczorami, bo lubił jego głos.

Filmy… Filmy… Był bardzo wybredny przy wyborze scenariuszy. Ale te, w których się pojawił, na pewno zapamiętamy. Właśnie dzięki jego niesamowitej osobowości. Oto większość z nich…

Poszukiwania (1948), dramat wojenny Freda Zinnemanna… Melodramatyczna Dziedziczka (1949) Williama Wylera… Miejsce pod słońcem (1951) George’a Stevensa, czyli historia mężczyzny uwikłanego w romans z dwiema kobietami… Thriller Wyznaję (1953) Alfreda Hitchcocka, w którym wcielił się w rolę księdza, niesłusznie posądzonego o morderstwo, a nie mogącego dowieść swej niewinności z powodu konieczności dochowania tajemnicy spowiedzi… Stąd do wieczności (1953) Freda Zinnemanna, pierwsza ekranizacja powieści Jamesa Jonesa, czyli tragiczna rola Robert E. Lee Prewitta… Melodramat kostiumowy W poszukiwaniu deszczowego drzewa (Raintree County, 1957) Edwarda Dmytryka, mój ulubiony film z Cliftem… Dramat wojenny Młode lwy (1958), także Dmytryka, według powieści Irwina Shawa, czyli znowu tragiczna rola Noaha Ackermana… Nagle, zeszłego lata (1959) Josepha L. Mankiewicza, gdzie był doktorem ze szpitala psychiatrycznego … Skłóceni z życiem (1961) Johna Hustona. Smutny, gorzki film o polowaniu na dzikie konie, który można również metaforycznie zinterpretować. Zarazem ostatnia filmowa rola Marilyn Monroe. Ten obraz wywarł na mnie swego czasu ogromne wrażenie. Swoiste „podzwonne” dla westernu – kowboj zabijający konie… Potem była jeszcze drugoplanowa rola w świetnym dramacie sądowym Wyrok w Norymberdze (1961) Stanleya Kramera. Gdy grał w Doktorze Freudzie (1962) Hustona, był już bardzo chory. Miał coraz większe problemy z uzależnieniem od alkoholu. Zmarł 23 lipca 1966 roku na zawał serca.

Cierpienie – to słowo kluczowe odnosi się do wielu postaci, które kreował. Szczególnie w ostatnich filmach. Ale w dużej mierze określa również jego prywatną biografię. Obraz tego człowieka i aktora, jaką zapamiętałam z dzieciństwa, to twarz męczennika, cudowne, duże oczy i jakiś nieuchwytny smutek, który jak woal wlókł się za nim przez większość filmów. Może Sheilah Graham miała rację, gdy napisała:

Byłoby lepiej dla tego wrażliwego człowieka, gdyby nigdy nie przyjeżdżał do Hollywood, nigdy nie usłyszał przeraźliwego odgłosu sukcesu i fałszywego chichotu tej niepewnej społeczności.

Ale wówczas nie poznalibyśmy aktora o złożonej osobowości, smutnym obliczu i pięknych oczach. Małego Księcia z Hollywodu. Małego Księcia z Fabryki Snów.

Podstawowa bibliografia
Bosworth Patricia, Montgomery Clift. A biography [online], dostęp: https://books.google.pl/books?id=mEWJpRZju4YC&pg=PT12#v=onepage&q&f=false, „Open Road Media” 2012, p. 12, [dostępny: 21 marca 2017].
Wiśniowski Damian, Udręczona dusza. Montgomery Clift: droga do zapomnienia, „Kino” 2016, nr 12, s. 59-62

poniedziałek, 24 lipca 2017

Ziemia jest wielką jabłonią, czyli także jabłka (i inne owoce) mają swoje święto

Świat nie jest taki zły,
Świat nie jest wcale mdły,
Niech no tylko zakwitną jabłonie,
To i milion z nieba kapnie,
I dziewczyna kocha łatwiej,
Jabłonie, kwitnące jabłonie...

To motto do dzisiejszego rozważania. Tekst napisał Jerzy Afanasjew, melodię skomponował Janusz Hajdun (1967 r.). Piosenkę pierwotnie śpiewała Halina Kunicka, a po niej - Rena Rolska i Anna Maria Jopek.

1 lipca przypada Międzynarodowy Dzień Owoców, a 28 września - Światowy Dzień Jabłka. Połączmy te okazje i przyjrzyjmy się niektórym przedstawieniom jabłka w literaturze. Gdybyśmy jeszcze zechcieli dołożyć malarstwo i film, powstałaby spora rozprawa. Zatem - jednak literatura, chociaż... wypada zacząć od mitologii, będącej nieustającym źródłem (także literackich) inspiracji.

Źródło

Mitologia celtycka. Wyspa Avalon, czyli swoisty raj usytuowany na mitycznym Oceanie Zachodnim. Nazywana także Wyspą Jabłek, Wyspą Jabłoni lub Wyspą Kobiet. Tu ma odpoczywać po bojach Król Artur. Tu niektórzy umieszczają miejsce przechowywania Świętego Graala. Mitologia grecka. Więcej obrazów i sytuacji związanych ze smacznym owocem. Złota jabłoń w ogrodzie Hesperyd. Jabłka Hippomenesa, który przy ich pomocy pokonał niedoścignioną do tej pory Atalantę. Jabłko Polifema, traktowane przez niego jak klejnot, którym obdarowywał nimfę Galateę. Jabłko niezgody, rzucone przez boginię Eris, co miało dalekosiężne i tragiczne skutki dla ludzi. Jabłko Akontiosa, zakochanego w Kidyppe i ujawniającego swój afekt podczas uroczystości w Delos.

Baśnie - kolejna kopalnia "owocowych" tematów. Jeden przykład. Jabłko miało - w zamyśle złej czarownicy - pomóc w zabiciu ślicznej Królewny Śnieżki u braci Grimm.

Biblia. Wielki tekst kultury, w którym już na pierwszych stronach czytamy o "drzewie wiadomości" i "zakazanym owocu" (Księga Rodzaju). Tradycja (i ikonografia) połączyła je z jabłonią, chociaż, jeśli zapytamy przyrodnika, odpowie nam, iż nazwa "fructus paradisi" odnosi się w systematyce do... grejpfruta. O jabłku - oraz innych owocach! - pisze się w Pieśni nad Pieśniami. A lubiącym ciekawostki podpowiemy, że w całym Piśmie Świętym wspomina się więcej gatunków owoców, co skrupulatnie wyliczyła s. Dorothea Förstner (Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990).

Jabłka w dramaturgii? Oczywiście! W szkolnej lekturze, czyli w Dziadów części II Adama Mickiewicza. Kruk oskarża Widmo, czyli złego pana, że nie miał litości dla głodnego, który "otrząsnął jabłek kilka"... I w Balladynie Juliusza Słowackiego, gdy Grabiec życzy sobie od Skierki królewskiego jabłka... W Niemcach Leona Kruczkowskiego, będących lekturą jeszcze w latach 80. minionego wieku. Dwie wymowne sceny, połączone jednym motywem. Najpierw żandarm Hoppe, zdjęty nagłą litością, częstuje jabłkiem wygłodniałe żydowskie dziecko, które przecież ostatecznie zabije. Następnie, będąc - wraz z jednym z trójki swych dzieci - z wizytą u Sonnenbrucha, przerażony zobaczy, iż profesor właśnie takim owocem częstuje jego syna. Prosty gest obudzi sumienie w żandarmie - zabójcy, cieszącym się opinią dobrego człowieka...

Coś z epiki? Jabłko jest wspomniane w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego (Cezary ugania się za panną Szarłatowiczówną przez sąsieki pełne jabłek). W polskiej literaturze młodzieżowej - jako "obiekt" poczęstunku lub kradzieży (np. Opium w rosole Małgorzaty Musierowicz, Ten obcy Ireny Jurgielewiczowej). Także w literaturze obcej. Nim raczył się Tomek, gdy kumple zawzięcie malowali parkan (Przygody Tomka Sawyera Marka Twaina). Ono miało (niestety, nieskutecznie!) załagodzić skutki niefortunnej wypowiedzi Gilberta na temat koloru włosów koleżanki z klasy (Ania z Zielonego Wzgórza Lucy Maud Montgomery)... A w groźnej antyutopii, Folwarku zwierzęcym George'a Orwella, zwierzęta na próżno łudziły się, iż dojrzałe jabłuszka będą równo między nie dzielone. Przypadły w udziale (podobnie jak mleko) tym, które pracują umysłami. Czyli świniom... Wielką amatorką jabłek, których spory zapas zawsze ma pod ręką, jest panna Ariadne Olivier, autorka kryminałów i przyjaciółka detektywa Herkulesa Poirota w utworach Agathy Christie (np. Słonie mają długą pamięć, Pani McGinty nie żyje, Trzecia lokatorka, Zbrodnia na festynie)... Nawet współczesny pisarz australijski, Michael Faber, zapewne rozkoszuje się smakiem tych owoców, ponieważ wydany jedenaście lat temu zbiór opowiadań zatytułował po prostu Jabłko.

Poezja? Tu chyba przykładów mamy najwięcej. Od staropolszczyzny (Na lipę Jana Kochanowskiego), przez wieki późniejsze (np. Złoty kubek Teofila Lenartowicza), aż po XX wiek (jeden z wierszy w cyklu W malinowym chruśniaku Bolesława Leśmiana, Jabłko Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Jabłka Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Jabłonka Wisławy Szymborskiej, Jabłoń Agnieszki Osieckiej). Ja szczególnie lubię ten: Jak pięknie by mogło być Jonasza Kofty:

Jak pięknie by mogło być,
Ziemia jest wielką jabłonią,
Starczy owoców, starczy cienia
Dla tych, co pod nią się schronią.

Lekki niepokój wprowadza natomiast Krajobraz z wilgą i ludzie Marka Grechuty:

Gdzie jest ta miłość chodząca bezkarnie?
W ubiorze błazna, ptaka i anioła
Ona spod ziemi niebieskie latarnie
Tańczącą stopą pod sad nasz przywoła
Ludzie wieczorem siedząc pod jabłonią
Będą się modlić i zabijać o nią.

Bolesny motyw opozycji Wygnania i Królestwa już wyraźnie podejmuje jego Kantata:

Jeszcze z daleka samego Królestwa
świeci ostatnie jabłko na jabłoni...

Czyli wracamy do Księgi Rodzaju. Zacznijmy więc od początku... Już to kiedyś cytowałyśmy TUTAJ, czyli Passing Through Leonarda Cohena (tł. Maciej Zembaty):

Kiedy Adam raj opuszczał
z jednym jabłkiem w dłoni swej
zapytałem go, co dalej będzie z nim.
„Będę orał, sadził, siał
o deszcz modlił się co dnia.

Teraz całkiem sam zostałem, muszę iść - tak jak ty”.

piątek, 21 lipca 2017

Książki (nie)zapomniane – Tragedie wielkich namiętności

Dziś prezentujemy dwa wybitne dramaty EUGENE'A Gladstone'a O'NEILLA (1888-1953). Tragedie wielkich namiętności: chciwości pieniądza i ziemi oraz pożądania nieraz uważanego za miłość.

Eugene O'Neill, źródło

Pożądanie w cieniu wiązów. Pierwsza grupa aktorów grających w tej sztuce została aresztowana pod zarzutem przedstawiania treści obscenicznych. Dziś utwór zaliczamy do klasyki amerykańskiej (i światowej) literatury. Dokonano także jego filmowej adaptacji z Sophią Loren i Anthony’m Perkinsem w rolach głównych.

Połowa XIX stulecia. Farma w Nowej Anglii. Jej właściciel, stary Ephraim Cabot, mieszka tu z trzema synami: Symeonem, Piotrem i Ebenem. Wszyscy nienawidzą ojca i niechętnie dla niego pracują, a szczególnie ostatni, najmłodszy, urodzony z drugiego małżeństwa. Wszyscy też oczekują na spadek.

Ale ojciec nie umiera. Wyjeżdża tylko na jakiś czas. I wraca... z młodą, atrakcyjną żoną, Abbie. Synowie zawsze okazywali mu wrogość, a teraz już są pewni, że farmy nie odziedziczą. Dwaj starsi - sprzedając najmłodszemu swoje udziały - opuszczają dom i udają się na poszukiwanie złota w Kalifornii. Na ojcowiźnie pozostaje tylko Eben. W cieniu rozłożystych drzew zaczyna się toczyć zacięta walka między Ebenem i Abbie. Po jakimś czasie mężczyzna nie potrafi już dostrzec, czy istnieje różnica między jego nienawiścią do macochy a dzikim pożądaniem, które do niej czuje. Ona także pragnie... i pieniędzy, i mężczyzny.

Mijają dni. Oto wreszcie ten szczególnie uroczysty. W farmie pod wiązami chrzciny. Ephraim z dumą prezentuje sąsiadom syna. Ale po kątach słychać zrazu szept, a z czasem wzmagające się głosy, przerywane wybuchami śmiechu. Wszyscy poza starym Cabotem wiedzą, czyje dziecko urodziła Abbie. Wreszcie wiadomość trafia także do jego uszu...

I oto ta daleka krewna Jagny Borynowej, ale nie tak bezwolna jak tamta, lecz znacznie bardziej od niej dzika i drapieżna, choć równie bliska natury i jej instynktów, musi wybrać pomiędzy starym mężem (i dzieckiem) a trudnym do opanowania pragnieniem Ebena, którego jednak namiętnie kocha... Zakończenie pewnie wywoła szok u czytelnika (widza)...
Ale go nie zdradzimy. Trzeba przeczytać.

Żałoba przystoi Elektrze. To sztuka perfekcyjnie skomponowana, zachowująca (poza jednym wyjątkiem) trzy klasyczne jedności. Początek każdego aktu jest poprzedzony wstępem chóru złożonego z mieszkańców miasteczka. Całość nawiązuje do antycznego mitu o Elektrze, a wprost - do Orestei Ajschylosa.

Dom Mannonów w Nowej Anglii. Tu rozegra sie ponura akcja trylogii, złożonej z części: Powrót (4 akty), Ścigani (5 aktów) i Opętani (4 akty).

Generał Ezra Mannon lada dzień ma wrócić - wraz z synem Orinem, którego nie darzy zbytnim uczuciem - z wojny secesyjnej. Żona, Christine, nie czeka z utęsknieniem. Wolałaby otrzymać wieść o jego śmierci. Niecierpliwie wygląda jednak ukochanego syna. Przeciwnie Lavinia, jej córka, niemal szaleńczo kochająca ojca. W tle chwilowo pozostają dwie postaci: Hazel Nile, narzeczona Orina i jej nieśmiały brat, Piotr, bez wzajemności kochający Lavinię.

Sytuacja "zagęszcza się", gdy córka odkrywa romans matki z Adamem, który jej samej też się podoba. Więcej, wie, że oboje otruli zmierzającego do domu Ezrę.

Orin powraca. Matka i siostra walczą o niego. Chłopaka bardziej boli, że matka go "zdradziła", niż to, że zabiła mu ojca. Jego rozgoryczenie wykorzystuje podstępna Lavinia i zachęca do zamordowania Adama, co Orin czyni. Na wieść o tym zdarzeniu Christine popełnia samobójstwo, a jej córka rozpuszcza plotkę, że ta śmierć została spowodowana żalem po stracie męża.

Orin cierpi po śmierci matki. Lavinia zabiera go w daleką podróż do Azji. Oboje mają wyrzuty sumienia. Bojąc się, że brat wyjawi prawdę, dziewczyna popycha go do odebrania sobie życia, a swoje próbuje ułożyć z Piotrem. Za późno. Hazel odciąga go od złej narzeczonej.

Nieodwołalnie nadchodzi pora pokuty. Czy Lavinia - jak matka i brat - popełni samobójstwo? Czy wybierze drogę publicznej konfesji? A może postąpi jeszcze inaczej...

O'Neill Eugene, Pożądanie w cieniu wiązów; Żałoba przystoi Elektrze. Trylogia, przeł. Kazimierz Piotrowski, w: Tegoż: Teatr. Cesarz Jones, Włochata małpa, Wszystkie Boże dziatki są skrzydlate, Pożądanie w cieniu wiązów, Wielki Bóg Brown, I śmiał się Łazarz, Żałoba przystoi Elektrze, Daleko od Sodomy, Przyjdzie na pewno, wyboru dokonał Kazimierz Piotrowski, przeł. Kazimierz Piotrowski, Maciej Słomczyński, Bronisław Zieliński, Warszawa 1973, s. 145-224, 411-605. (Sygnatura: cz X-8/41).

piątek, 14 lipca 2017

Balnibarbi, Fantazjana, Lyonesse, Neveryóna, Szmaragdowy Gród…, czyli wakacje i urlopy w fantastycznych krainach - część 4

Szmaragdowy Gród - stolica krainy Oz. Wszystkie budowle i ubiory ludzi są tu zielone (L. Frank Baum, Czarnoksiężnik z Krainy Oz).

Szwambrania – wyspa wzniosłej sprawiedliwości i dobrobytu (Lew Kissil, Szwambrania).

Śródziemie - kraj śmiertelnych, inteligentnych istot licznych ras. Obejmuje wszystkie krainy Ardy, położone na wschód od Wielkiego Morza i Númenoru (John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni; Hobbit, czyli tam i z powrotem; Silmarillion).

Świat Dysku - świat powstały przez zakrzywienie wszystkich krzywych prawdopodobieństwa. Ankh Morpork - najstarsze i największe miasto w Świecie Dysku, zwane przez Gildię Kupców "Grodem Tysiąca Niespodzianek", zamieszkiwane przez wszelkie gatunki żyjących na Dysku istot rozumnych. Leży u ujścia rzeki Ankh, nad Okrągłym Morzem, otoczone równinami Sto, słynącymi z hodowli kapusty (Terry Prattchett, cykl Świat Dysku).

Tembreabrezi – magiczna kraina nękana przez potwora ludojada (Ursula Le Guin, Miejsce początku).

Terminus - wyeksploatowana planeta na skraju galaktyki, dokąd został zesłany Hari Seldon wraz ze swym zespołem badawczym (Issac Asimov, Fundacja).

Terytoria – koszmarna kraina czarów (Stephen King i Peter Straub, Talizman).

Tralfamadoria – planeta zamieszkana przez małe, zielone istoty podobne do gumowych przyssawek, porozumiewające się telepatycznie i bardzo przyjazne dla Ziemian (Kurt Vonnegut, Rzeźnia numer pięć, czyli krucjata dziecięca, czyli obowiązkowy taniec ze śmiercią).

Trochania – bardzo mały kraj, zaludniony przez kilku mieszkańców, w którym mieszkanie jest przyjemnością (Michael Ende, Kuba Guzik).

Utopia (1) – wyspa. Idealne królestwo (Thomas More [Morus], Utopia).

Utopia (2) - kraina szczęśliwości. Słabo zaludniona, rzadko zabudowana, zamieszkana przez ludzi o pięknym wyglądzie i zaawansowanych cywilizacyjnie (Herbert George Wells, Ludzie jak bogowie).

Videssos – magiczne imperium podobne do historycznego Bizancjum (Harry Norman Turtledove, cykl Videssos).

Wyspa Pingwinów - usytuowana w okolicach Bieguna Północnego. Tutaj św. Mael chrzcił ptaki (Anatole France, Wyspa Pingwinów).

Wyspa Stąd Nie Widać - z niej przybył do Jasia Kot w Butach (Ewa Szelburg-Zarembina, Królestwo Bajki).

Wyspa Żadnej Nadziei - odkryta przez Don-Pedro. Tu został zesłany Król Maciuś Pierwszy (Janusz Korczak, Król Maciuś na wyspie bezludnej).

Wyspy Szczęśliwe – tajemnicze lądy, gdzie zawsze jest wiosna, młodość i szczęście. Niektóre unoszą się na wodzie, inne są pod nią ukryte, jeszcze inne – są niewidzialne i pokazują się tylko nielicznym (np. Jan Kochanowski, Tren X; Konstanty Ildefons Gałczyński, Prośba o wyspy szczęśliwe; Tom Deitz, cykl David Sullivan).

Xanth – półwysep, przez środek którego przebiega Rozpadlina strzeżona przez smoka. Sąsiaduje z normalnym światem – Mundanią, czyli Przyziemiem (Anthony Piers, cykl Xanth).

Ys - zatopione miasto z bretońskich legend (np. Poul William Anderson, Karen Kruse Anderson, cykl Król Ys).

Ziemiomorze - świat w którego skład wchodzi archipelag wysp otoczonych Morzem Otwartym, po którym pływa Lud Tratw. Jedną z wysp jest Roke (Wyspa Mędrców), leżąca na południe od wyspy Havnor, na wodach Morza Najgłębszego. Tu mieści się szkoła dla magów. Kargadu – to największa wyspa Archipelagu (Ursula Le Guin, Ziemiomorze).

Znikąd-Donikąd – wyspa, na której mieszkają dzielny Arawanili, piękna Ini i tańcząca Dandai (Wanda Markowska, Anna Milska, Baśnie z dalekich wysp i lądów).

Podstawowa bibliografia
Haka-Makowiecka Karolina, Makowiecka Marta, Węgrzecka Małgorzata (aut.); Makowiecki Andrzej Z. (red.), Leksykon fantastyki. Postacie, miejsca, rekwizyty, zjawiska, Warszawa 2009. ISBN 978-83-7495-672-7 (sygnatury: 175915, cz XLVII-3/45).
Sapkowski Andrzej, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini. Kompendium wiedzy o literaturze fantasy, Warszawa 2001. ISBN 83-7054-147-X (sygnatura: cz XLVII-3/47).
Tylicka Barbara, Szczęśliwe wyspy i Nibylandie, "Guliwer" 1999, nr 6, s. 4-8 (czytelnia).
Zgorzelski Andrzej, Fantastyka, utopia, science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, Warszawa 1980. ISBN 83-01-01558-6 (sygnatury: 90459-60).
Żytkiewicz Dorota, Gdzie podziałaś się, wyspo, czyli o utopii i antyutopii, "Polonistyka" 2004, nr 9, s. 35-37 (czytelnia).

poniedziałek, 10 lipca 2017

Balnibarbi, Fantazjana, Lyonesse, Neveryóna, Szmaragdowy Gród…, czyli wakacje i urlopy w fantastycznych krainach - część 3

Midkemia i Kelewan - światy połączone ze sobą magicznymi szczelinami (Raymond E. Feist, Opowieść o Wojnie Światów; Opowieść o Wojnie z Wężowym Ludem).

Mordor (Czarny Kraj, Kraina Cienia) – dzika, pustynna ziemia, usytuowana na południowym wschodzie Śródziemia (John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni).

Moria (Czarna Otchłań) – podziemne królestwo krasnoludów. Znajduje się w we wnętrzu Gór Mglistych, na zachodzie Śródziemia (John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni).

Muriah (myoo-RY-uh) – główne miasto ludu Tanu (Julian May, Saga Pliocenowego Wygnania).

Narnia – nieduża kraina, gęsto porośnięta lasem. Stworzona przez jej władcę, Aslana. Tworzy ją kilka krajów, m.in. Archenlandia, Harfang i Kalormen. Mieszkają w niej niezwykłe, fantastyczne stworzenia i zwierzęta (Clive Staples Lewis: Opowieści z Narnii: Lew, czarownica i stara szafa).

Nehwon - kraj, którego nazwa jest odwróceniem „no when”. Lankhmar (Miasto Dwakroć Siedmiu Tysięcy Dziesiątków Dymów) - jego główne miasto, w którym panują przemoc i pieniądz, więc nikt nie jest bezpieczny (Fritz Leiber, Saga o Fafhrdzie i Szarym Kocurze).

Neveryóna – miasto o złotych ulicach (Samuel R Delany, Neveryóna).

Nibylandia (Neverland, Nigdy-Nigdy) – niezbyt rozległa wyspa, na którą i z której przybywają dzieci. Każde widzi ją inaczej. Rządzi nią Piotruś Pan (James Matthew Barrie, Przygody Piotrusia Pana).

Nipu - wyspa, na którą trafił Mikołaj Doświadczyński po katastrofie okrętowej (Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki).

Númenor (Elenna) - wyspa w kształcie pięcioramiennej gwiazdy, położona na zachód od Śródziemia (John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni).

Okolica nad Strumieniem – miejsce pełne chryzantem, między lasem, polami i Wielkim Miastem (Maciej Wojtyszko, Trzynaste piórko Eufemii).

Omfalos – wyspa, na której istnieją m.in. kraina Om oraz Kraina Kamienioludków (Marta Tomaszewska, Podróż do krainy Om).

Osten Ard - spokojna kraina, do której wkraczają ciemne moce, a która może zostać ocalona przez przedstawicieli Ligi Pergaminu (Tad Williams, Pamięć; Smutek; Cierń).

Paflagonia – państwo będące we władaniu uzurpatora Walorozo (William Makepeace Thackeray, Pierścień i róża).

Państwo Słońca - idealne państwo położone na rozległym wzgórzu Cejlonu (Tomasso Campanella, Państwo Słońca).

Państwo Snu - założone w dalekiej Azji przez Klausa Patera. Tutaj mogą znaleźć przystań wszyscy niezadowoleni z nowoczesnej kultury. Wielkim miastem jest tu Perła, składająca się ze starych budynków, przeznaczonych do rozbiórki w Europie, a tu na nowo składanych. Ostatecznie poddane zagładzie (Alfred Kubin, Po tamtej stronie).

Planeta zielonych widm – planeta, na której przymusowo ląduje wyeksploatowany statek kosmiczny „Sol”, a załoga znajduje tu wraki innych kosmicznych pojazdów (Zbigniew Prostak, Planeta zielonych widm).

Ptasia Wyspa - królestwo dzikich gęsi, do którego przybył Żeglarz Północy w poszukiwaniu uwięzionej córki (O Żeglarzu Północy i Gunnarze z Wydm, który został królem, baśń islandzka).

R'lyeh - miasto zbudowane w czasach, gdy na Ziemi nie było jeszcze ludzi. Zbudowane z monumentalnych kamiennych bloków o niezwykłych kształtach, pokrytych hieroglifami. Obecnie zatopione pod oceanami, ale wynurzy się, gdy nastąpi odpowiednia koniunkcja planet (twórczość Howarda Phillipsa Lovecrafta).

Rajska Wyspa - położona za siedmioma morzami, za siedmioma górami (O papudze, żeglarzu, szachu i pięknej Peri z Wyspy Ptaków, baśń kaszmirska).

Riva – kolejne szczęśliwe królestwo, któremu zagraża niebezpieczeństwo (David Eddings, cykl Malloreon).

Shire - malownicza, zielona kraina hobbitów, położona w północno-zachodniej części Śródziemia (John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni).

Soror – planeta nawiedzona w 2500 roku przez Ziemian, będąca we władaniu goryli (Pierre Boulle, Planeta małp).

Stare Królestwo - kraina, do której musi dotrzeć Sabriel, córka maga Abhorsena (Garth Nix, Sabriel).

Zakończenie - w piątek, 14 lipca.

piątek, 7 lipca 2017

Książki (nie)zapomniane - Poezja zawarta w prozie (życia)

Urok powszedniego dnia. Czar chwili ulatującej jak mgiełka. Nieuchwytna poetyckość. Nastrojowość. Pastelowe opisy wewnętrznych przeżyć. Wzruszenie i niespodziewana pointa. To charakterystyczne cechy niewielkiego rozmiarami dorobku angielskiej pisarki nowozelandzkiego pochodzenia, KATHERINE MANSFIELD (właśc. Kathleen Beauchamp, 1888-1923). Na przykład Jej pierwszy bal. Tytułowe opowiadanie ze zbioru.

Leila, panny Sheridan oraz brat tych ostatnich jadą na bal. Leila - po raz pierwszy. Dlatego jest podniecona. Wszystko ją zachwyca. Olśniewa. Na przykład Laurie - brat jednej z dziewcząt. Łzy napływają jej do oczu z żalu, że jest jedynaczką. Chciałaby na co dzień mieć przy sobie kogoś takiego, jak ten chłopak. Do towarzystwa na balach. Do zwierzeń.

Lecz wzruszenie trwa chwilę. Po nim następują kolejne. Na widok pięknych toalet pań. Na widok potencjalnych partnerów do tańca. Świat się uśmiecha. Kręci. Tyle impresji do uporządkowania!

I oto podchodzi starszy mężczyzna. Tańczą. Wkrótce on zaczyna snuć ponurą opowieść. O przyszłości. Co nastąpi za, powiedzmy, trzydzieści lat? Leila będzie czuć ciężar lat. Ot, zgorzkniała, otyła kobieta. Na pewno już nie zatańczy, ale - bojąc się śliskiej podłogi - zajmie miejsce w "loży" równie smutnych pań i zacznie zgryźliwie komentować postępowanie par zgrabnie płynących po parkiecie:

Czyżby ten pierwszy bal był w rzeczywistości tylko początkiem ostatniego? W tym momencie muzyka jakby zabrzmiała inaczej, zabrzmiała smutno, smutno (...). Czemu szczęście nie trwa wiecznie? Wiecznie - nie byłoby ani trochę za długo.

Dziewczyna poważnieje. Muzyka cichnie. Na chwilkę, bo dyrygent już rozdaje nowe nuty. Tak, rozpoczyna się delikatna, upajająca, czarująca melodia. Pojawia się młodzieniec o kędzierzawych włosach. Leila sztywno wychodzi na środek sali. W duszy pragnie znaleźć się jak najdalej stąd. Uciec. Tamten tancerz popsuł wszystko.

Ale chwila dla młodej osoby to sporo czasu. A młodość prędko zapomina. Gdy dziewczyna w tańcu wchodzi w niezamierzoną kolizję ze swym poprzednim partnerem, promiennie się do niego uśmiecha. Już go nie poznaje. Światła, twarze, kreacje, wystrój sali - wszystko radośnie wiruje. Jak ona.

Czar powszedniości. Nastrojowość. Mgiełka unosząca się nad urokiem ulatującej, nieważnej chwili. Poezja zawarta w prozie (życia). Taka jest twórczość Katherine Mansfield.

K. Mansfield, źródło

Mansfield Katherine, Jej pierwszy bal. Opowiadania, tłum. Bolesława Kopelówna, wyd. 2, Warszawa 1980. (Sygnatura: 89350).

poniedziałek, 3 lipca 2017

Balnibarbi, Fantazjana, Lyonesse, Neveryóna, Szmaragdowy Gród…, czyli wakacje i urlopy w fantastycznych krainach - część 2

Facecja - królestwo sąsiadujące z tym, w którym mieszkała Śpiąca Królewna (Charles Perrault, Śpiąca Królewna i inne nawiązania).

Fantazjana - czarodziejski świat rządzony przez Dziecięcą Cesarzową. Składa się z wielu krain, np. Nawiedzonego Miasta czy Dziwoboru (Michael Ende, Niekończąca się historia od A do Z).

Fionavar - kraina, do której czarodziej przeniósł pięcioro studentów z Toronto i w której muszą podjąć walkę ze Złem (Guy Gavriel Kay, Fionavarski gobelin).

Gondor (Kamienny Kraj) – Królestwo Południowe Dunedaidów, założone po upadku Númenoru na ziemiach Śródziemia (John Ronald Reuel Tolkien, Władca Pierścieni).

Gont – wyspa znajdująca się w północno-wschodniej części Archipelagu (Ursula Le Guin, Ziemiomorze).

Gramarye - planeta zamieszkana przez osoby rodem ze średniowiecza (np. czarownice) i mityczne stwory (Christopher Stasheff, Warlock).

Hogsmeade - wioska położona w Szkocji, blisko Hogwartu, którą zamieszkują wyłącznie czarodzieje (Joanne K. Rowling, cykl o Harrym Potterze).

Karamoro – miasto, w którym zgodę na pozostanie obcego wyrażały dziwne gołębie, mające skrzydła z góry czarne, a z dołu białe (Jan Drzeżdżon, Karamoro).

Kraina Deszczowców - tu ma przebywać uprowadzony biolog, Baltazar Gąbka. Na szlaku do niej prowadzącym leżą: Kraina Psiogłowców, Słonecja, Kraj Gburowatego Hipopotama (Stanisław Pagaczewski, Porwanie Baltazara Gąbki).

Kraina Manczkinów - miejsce pobytu Doroty po przeniesieniu jej domu przez huragan. Zamieszkana przez ludzi w okrągłych kapeluszach z dzwoneczkami (L. Frank Baum, Czarnoksiężnik z Krainy Oz).

Kraina Marzeń – tutaj ludzie stają się postaciami, które odtwarzali w grach (Pamela Dean, Hidden Land).

Kraina Patalonków – leśna osada, w której panuje król Sinobrody (Jan Drzeżdżon, Kraina Patalonków).

Kraina Trzech Krzywych Cytryn - usytuowana tam, gdzie wschodzi Słońce. Strzeżona przez wróżkę, nie wpuszczającą tu istot żywych. Na każdym cytrynowym drzewie rośnie tu jeden owoc, dający - odpowiednio - młodość, piękność i szczęście (Za siedmioma morzami, za siedmioma wyspami, baśń maltańska).

Kraina Zabawek – miejsce bez szkół, nauczycieli i książek, w którym trwa nieustanna zabawa. Zaludnione wyłącznie przez chłopców, którzy - prędzej czy później - zamieniają się tu w osły (Carlo Collodi, Pinokio).

Królestwo Bajki - można do niego zajrzeć przez czarodziejskie różowe szkiełko, by później widzieć je także bez tego narzędzia (Ewa Szelburg-Zarembina, Królestwo Bajki).

Królestwo Lalek – piękne miejsce, w którym znajdują się m.in. takie miejscowości, jak Piernikowo, Smakołyki, Cukierkowo. Usytuowane za drzwiami zamkniętej szafy (Ernst Theodor Amadeus Hoffmann, Dziadek do Orzechów).

Krymtataria – państwo rządzone przez uzurpatora Padellę, który pokonał prawowitego króla Kalafiore (William Makepeace Thackeray, Pierścień i róża).

Księgogród - "miasto książek", w którym znajdują się bardzo liczne księgarnie, wydawnictwa, drukarnie i antykwariaty (Walter Moers, Miasto Śniących Książek).

Źródło

Ktosiowo – miasteczko położone w górach, między najwyższymi szczytami Gór Pontusowych. Tutejsi mieszkańcy najbardziej lubią Święta Bożego Narodzenia, których obchody jednak sprowadzają do manii obdarowywania prezentami (Theodor S. Geisl, pseud. Dr Seussa, Grinch: świąt nie będzie). Bardziej znane z filmu Rona Howarda.

Lailonia - królestwo, którego nie sposób odszukać na żadnej mapie czy globusie, ale materialnym dowód jego istnienia jest list wysłany przez jednego z mieszkańców. Niektóre miasta: Lipoli, Batum, Ruru. Graniczące królestwo - Gorgola (Leszek Kołakowski, 13 bajek z królestwa Lailonii, dla dużych i małych).

Landover – królestwo, którego koronę nieopatrznie kupuje Ben Holiday, narażając się tym samym na poważne kłopoty (Terry Brooks, Magiczne królestwo).

Laputa - latająca wyspa. Królestwo muzyków i matematyków (Jonathan Swift, Podróże Gullivera).

Latarniane Pustkowie - jedno z pierwszych miejsc, które powstało w Narnii. Zlokalizowane na jej zachodnich granicach (Clive Staples Lewis, cykl Opowieści z Narnii).

Lilliputu – kraina zamieszkana przez miniaturowe ludziki (Jonathan Swift, Podróże Gullivera).

Lusitania – planeta. Po akceptacji Gwiezdnego Kongresu, zasiedlona przez mieszkańców przeludnionej planety Baia. Zamieszkana przez inteligentną rasę Prosiaczków (Orson Scott Card, cykl o Enderze: Mówca Umarłych).

Lyonesse - kraina z legend arturiańskich, granicząca z Kornwalią (Jack Vance, Lyonesse).

Macondo - miasto powstałe z osady założonej wśród bagien przez przodków rodu Buendia (Gabriel Garcia Márquez, Dzień po sobocie, Sto lat samotności).

Majipoor – planeta o ogromnych rozmiarach, zamieszkana przez wiele ras, w tym także potomków Ziemian (Robert Silverberg, Kroniki Majipooru).

Melniboné – wyspa. Czarodziejskie królestwo, będące we władaniu Elrica. Jego głównym miastem jest Śniące Miasto (Imrryn). Kraj zniszczony przez najeźdźców z Młodych Królestw (powieści i opowiadania Michaela Moorcocka).

Ciąg dalszy - za tydzień, czyli 10 lipca. W najbliższy piątek - pozycja z cyklu Książki (nie)zapomniane.

Subskrybuj: Posty (Atom)