Nasze Skarby - "Podręcznik do systematycznego dyktanda (...)"

 Oto fragment dyktanda z końca XIX stulecia:

Prawdziwa godność człowieka składa się z dwóch na pozór sprzeczności: z dumy i z pokory, pojednanych razem i zlanych z sobą; bo kto jest dumnym bez pokory, ten próżnym jest; kto zaś jest tylko pokorny bez dumy, ten podłym jest. Trzeba mieć dumę w ducha całości, a pokorę w każdej chwili życia. (…) trzeba więc i to, i tamto przypiąć sobie do ramion: przez dumę wierzyć, że przeznaczeniem naszym jest osiągnąć najwyższe stanowisko dobra i piękności, tu czy tam, na ziemi czy za grobem; przez pokorę uznawać, że każdy cel, dotąd przez nas osiągnięty, jest niższym od następnego, jest niedoskonałym, niedopełnionym. Takim sposobem, zlawszy dumę z pokorą, dumni co do celu, pokorni, jako istoty czasowe; z myślą w niebie, lecz z nogami na żwirach i cierniach ziemi – przesuniemy się godnie przez tej planety powierzchnię i śmiało w grób zstąpimy.

Pochodzi z tekstu O godności człowieka i zawiera nie tylko kilka niegroźnych pułapek ortograficznych ("nie" razem lub osobno, "rz", "ó" i "u"), ale także poważne moralne przesłanie. Znajduje się w Podręczniku do systematycznego dyktanda według uchwał Akademii Umiejętności w Krakowie czterech autorek: Cecylii Boguckiej, Cecylii Niewiadomskiej, M. Pruskiej i Jadwigi Warnkówny. Posiadamy trzecie, poprawione wydanie, z 1898 roku.

Całość - poprzedzona dedykacją Młodym nauczycielkom pracę tę poświęcamy - składa się z dwóch części. Druga zaś dzieli się na trzy kolejne cząstki: Samogłoski, Spółgłoski, Inne trudności. Wśród "innych trudności" są np. końcówki "ya", "ia", imiona własne starożytne, imiona słowiańskie i obce, imiona nowożytne, małe litery, wyrazy złożone ("nie" razem i osobno), przecinek w zdaniu rozwiniętym.

Jedno z bardziej interesujących ćwiczeń dotyczy sylabizowania. Przytoczymy krótki fragment, gdyż czytanie całości tak zapisanej (chociaż miłej pod względem treści) jest raczej męczące:

W du-żym sta-wie sta-ra ża-ba zło-ży-ła ik-rę, z któ-rej pod cie-pły-mi pro-mie-nia-mi słoń-ca wy-lęg-ła się ma-leń-ka ki-jan-ka z o-gon-kiem, sze-ro-ką pasz-czą i wiel-ki-mi o-czy-ma. (…) Po kil-ku dniach ko-ło o-gon-ka wy-ros-ły jej dwie nóż-ki, dłu-gie, z cien-ką bło-ną po-mię-dzy pal-ca-mi, a wkrót-ce po-tem dwie in-ne bli-żej gło-wy. Te-raz już na-sza ki-jan-ka o-gon-kiem tyl-ko róż-ni-ła się od praw-dzi-wej ża-by (…).

Teksty do ćwiczeń to nie zawsze efekt inwencji twórczej autorek. Mamy tu fragmenty z dzieł i listów znanych pisarzy, np. Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego. Jest nawet opis śmierci Rzeckiego z Lalki Bolesława Prusa.

A autorki książeczki? Cecylia Bogucka (1859-1925), Cecylia Niewiadomska (1855-1925), Jadwiga Warnkówna (1851-1934) były działaczkami oświatowymi, piszącymi i tłumaczącymi książki dla dzieci (m.in. baśnie) oraz podręczniki. Niewiadomska (ciekawostka: siostra Eligiusza Niewiadomskiego!) tłumaczyła Baśnie Andersena. Nie udało nam się zdobyć informacji o M[arii?] Pruskiej, ale na pewno też była związana z oświatą.

Dyktanda, które edukują... Utrwalają wiedzę na temat pisowni... Popularyzują literaturę ojczystą... Uczą szacunku i miłości do dorobku kulturalnego... Podpowiadają, jak żyć... Czegóż więcej można (było) oczekiwać od nauczyciela (w czasie zaborów)?

Podręcznik do systematycznego dyktanda według uchwał Akademii Umiejętności w Krakowie, ułożony przez C. Bogucką, C. Niewiadomską, M. Pruską i Jadwigę Warnkównę, wyd. 3, przejrz. i popr., Warszawa, nakł. Gebethnera i Wolffa, 1898 (sygnatura: ZS 24403).

Literackie noce

Kilkadziesiąt godzin temu rozpoczęło się astronomiczne lato. Odtąd noce są już dłuższe. Na szczęście, jeszcze tego nie widać. Przypomnimy niektóre pamiętne (literackie) noce.

Mamy w zbiorach dramaty, np. Sen nocy letniej Williama Szekspira, Noc listopadową Stanisława Wyspiańskiego, Wilki w nocy Tadeusza Rittnera, Noc iguany Tennessee Williamsa,

... wiersze i tomy poezji, np. Pieśń Świętojańską o Sobótce Jana Kochanowskiego, Pomiędzy świtem a nocy zniknięciem Cypriana Kamila Norwida, Noc majową Juliana Przybosia, Zmaganie dnia z nocą Jana Szczawieja,

... utwory prozatorskie (powieści i opowiadania), najliczniejsze, np. Baśnie z tysiąca i jednej nocy, Magdalenę w nocy Tadeusza Peipera, Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, Nawroty nocy Patricka Modiano, Noc zapada nad Babilonem Klausa Herrmanna (TUTAJ), Dni i noce Konstantina Simonowa, Wrześniową noc Jana Parandowskiego, Noc czerwcową Jarosława Iwaszkiewicza, Noc komety Marka Rymuszki, Czuwajcie w letnie noce Wiesława Jażdżyńskiego, Białą noc miłości i Dziennik pisany nocą Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Ostatnią noc lata Erskine’a Caldwella, Ostatnią noc w Twisted River Johna Irvinga, Pasterzy nocy Jorge Amado. Dziś przedstawimy jeszcze dziesięć powieści.

 

Italo Calvino, Jeśli zimową nocą podróżny (sygn. 127165). 10 różnych niedokończonych fabuł, z których każda urywa się w najbardziej interesującym momencie. Całość splata dwoje Czytelników - nabywców wadliwie wydanej książki, poszukujących w różnych zakątkach świata rzekomego autora fałszywych przekładów tych historii.

Louis-Ferdinand Cèline, Podróż do kresu nocy (sygn. 131587). Pesymistyczna opowieść o zagubieniu człowieka XX stulecia, zawierająca liczne wątki autobiograficzne: udział w I wojnie światowej, podróże, pracę w różnych zawodach, a wreszcie małą stabilizację na lekarskiej, marnie opłacanej posadzie. Ot, człowiek wśród ludzi (jemu podobnych), wspólnie tworzących świat coraz bardziej nieludzki.

Francis Scott Fitzgerald, Czuła jest noc (sygn. 112366, 118840). Dick i Nicole Diver są z pozoru szczęśliwym małżeństwem z dwójką dzieci. Jednak ona ma spore problemy natury emocjonalnej, a on nie potrafi zwalczyć skłonności do młodych kobiet. W jego życiu zawodowym (jest psychiatrą) też zaczynają się problemy…

James Leo Herlihy, Nocny kowboj (TUTAJ, sygn. 86128, 126439). Joe Buck nie miał udanego dzieciństwa. Nie bardzo wiedzie mu się również w dorosłym życiu. Ma jeden atut, który decyduje się wykorzystać – urodę żigolaka. Wyrusza na podbój Nowego Jorku. Wielkie miasto kusi, ale wkrótce rozczarowuje. Nawet więcej - staje się groźne...

Susan Hill, Ptak nocy (sygn. 82470). Croft jest poetą z psychicznymi problemami, Lawson – egiptologiem, rezygnującym dla niego z własnej kariery. W ten sposób życie przyjaciół nabiera sensu – jeden może tworzyć, a drugi znaleźć radość w bezinteresownym poświęceniu.

Veijo Meri, Opowieści jednej nocy (sygn. 104981). Dowcipnie, humorystycznie, czasem rubasznie przedstawione losy żołnierza przebywającego najpierw na urlopie, a następnie w szpitalu. Obraz fragmentu jego życia odsłania absurdalność i bezsens wojny.

Antoine de Saint-Exupéry, Nocny lot (sygn. 60053, 156405, 157726). Pilot Fabien kursuje  na trasie Patagonia - Buenos Aires. Jednak tym razem lot nie przebiega zwyczajnie z powodu groźnej burzy. Niepokój żony i dyrektora Rivière’a o bezpieczeństwo mężczyzny wzrasta z każdą chwilą. Wreszcie do bazy dociera wiadomość, której najbardziej się obawiali…

Nicholas Sparks, Noce w Rodanthe (sygn. 174448, 174786). Amanda, córka Adrienne Willis, nie może pogodzić się ze śmiercią męża. Zamknięta w swoim żalu, zaniedbuje pracę i zasmucone dzieci. Matka - pragnąc jej pomóc - decyduje się na ujawnienie swej największej tajemnicy: dziejów kilkudziesięciogodzinnej znajomości z Paulem Flannerem, która połączyła dwoje dojrzałych ludzi po przejściach w odludnym pensjonacie podczas sztormowych godzin, a wywarła decydujący wpływ na jej dalsze życie.

Tarjei Vesaas, Wiosenna noc (sygn. 55477). Osiemnastoletnia Sissel i jej młodszy o cztery lata brat, Hallstein, zostają sami w odludnym domu podczas jednej z wiosennych nocy. Nieoczekiwanie zjawia się tu pięcioosobowa rodzina, czyli wybuchowy Hjalmar (nazywany "Wiercicki"), Krystyna (jego zawzięta żona), Karl (ich syn) z małżonką, Gretą, oraz nastoletnia Gudrun - drugie dziecko "Wiercickich". I zaczynają się problemy...

William Wharton, W księżycową  jasną noc (sygn. 126045, 144915). Grudzień 1944 roku. Tyły frontu w Ardenach. Niedobitki amerykańskiej drużyny nieoczekiwanie spotykają niemieckich żołnierzy. Jedni i drudzy pragną przeżyć...

Nasz Mały Leksykon Filmowy - Filmowe noce

Dzisiaj przybyło lato. Mamy najkrótszą noc. Oto kilka filmowych nocy. Literackie – przedstawimy w najbliższy piątek.

W filmowej klasyce mamy liczne „nocne” tematy. Wystarczy przypomnieć Noce Cabirii Federica Felliniego, Garsonierę Billy'ego Wildera, Noc iguany Johna Hustona, Noce i dnie Jerzego Antczaka, Taksówkarza Martina Scorsese, Nocnego kowboja Johna Schlesingera, Gorączkę sobotniej nocy Johna Badhama, Noc myśliwego Charlesa Laughtona i Roberta Mitchuma, W księżycową jasną noc Keitha Gordona, Trzecią część nocy Andrzeja Żuławskiego. Jakiś czas temu napisałyśmy o uroczych Niespokojnych nocach Stefana Rolli (TUTAJ). Oto wybrana „dziesiątka”.

Michelangelo Antonioni, Noc. Giovanni, pisarz, udaje się z  żoną do szpitala, by odwiedzić umierającego przyjaciela. Później idą jeszcze na dwa przyjęcia i do nocnego klubu. Podczas tej nocy wreszcie zauważają, że bardzo oddalili się od siebie i miłość między nimi wygasła.  

Ritesh Batra, Nasze noce. Louis i Addie – niemłodzi i już samotni – to sąsiedzi znający się tylko z widzenia. Pewnego razu kobieta proponuje mężczyźnie wspólne spędzanie nocy. Chodzi jej nie o romans, ale o zwykłą obecność drugiej osoby, co może jej i jemu pomoc przeżywać wdowieństwo. Louis się waha, ale ostatecznie wyraża zgodę…

Ingmar Bergman, Uśmiech nocy. Fredrik Egerman, prawnik w średnim wieku, poślubił Anne. Młodziutka żona jednak kocha nie Frederika, ale jego syna z pierwszego małżeństwa. Odtrącony mąż żali się na swój los dawnej kochance, aktoreczce Desiree. Niebawem do akcji wkraczają kolejni zakochani. W sumie – cztery pary, których dylematy znajdują szczęśliwe rozwiązanie podczas jednej Nocy Świętojańskiej.

Frank Capra, Ich noce. Ojciec Ellie Andrews – despotyczny milioner - nie godzi się na ślub córki z Kingiem Wesleyem. Dziewczyna ucieka do Kinga, do Nowego Jorku. W trakcie podróży poznaje dziennikarza, Petera Warne’a…

Tadeusz Chmielewski, Ewa chce spać. Naiwna dziewczyna przybywa do miasta w przeddzień rozpoczęcia roku szkolnego, ale nie może jeszcze zamieszkać w internacie. Daremnie szukając noclegu, zostaje wciągnięta w niezwykłe, prawie odrealnione wydarzenia…

René Clair, Piękności nocy. Claude jest utalentowanym, ale nieznanym kompozytorem, który – aby przetrwać – musi uczyć muzyki w szkole na prowincji. Od szarego życia ucieka w marzenia i sny. Każdej nocy śni o pięknych kobietach, które go uwielbiają i wraz z nimi cofa się coraz dalej w przeszłość, aż do epoki dinozaurów. Zapatrzony w nierealne, nie dostrzega uczucia ślicznej Suzanne – córki właściciela warsztatu samochodowego. A barwne sny z czasem zamieniają się w koszmary. To pora, by docenić rzeczywistość…

Jim Jarmusch, Noc na Ziemi. Kilka historii rozgrywających się w różnych częściach świata, których łącznikiem są nocne kursy taksówek.

Norman Jewison, W upalną noc. Przemysłowiec Colbert zostaje zabity nocą w jednym z miast stanu Missisipi. Policjant Sam Woods posądza o morderstwo Virgila Tibbsa, który – jak się okazuje - jest filadelfijskim policjantem. W tej części Stanów nie okazuje się sympatii takim jak on, czarnoskórym, ale właśnie Virgil odnajduje zabójcę.

Patrick Stettner, Nocny słuchacz. Gabriel Noone prowadzi nocną audycję radiową. Pewnego razu otrzymuje pamiętnik napisany przez swojego fana - nastoletniego Pete'a. Chłopiec i jego macocha zaczynają z Gabrielem rozmowy na falach eteru, które prowadzą do wielu negatywnych zmian w życiu mężczyzny.

Andrzej Wajda, Niewinni czarodzieje. Bazyli jest młodym lekarzem sportowym, lubiącym jazz i dziewczyny. W jedynym z muzycznych lokali poznaje Pelagię. Zaprasza ją do siebie. Ta noc – pełna beztroski, nonszalancji i udawanej obojętności – mogłaby stać się końcem ich znajomości. Tak już nieraz w życiu doktora bywało. Tym razem jest inaczej. Następnego dnia dziewczyna powraca…

Warto przeczytać (wszystkie pozycje są w naszych zbiorach)
Adam Cybulski, Ucieczki w noc, "Kino" 2018, nr 9, s. 44-46
Alicja Helman, Cabiria i Charity. Portrety filmowe, „Kino” 2020, nr 7, s. 63-66
Allan Hobson, Obrazy snu i ich podłoże. Filmy Bergmana a fizjologia snu, tł. Alicja Helman, "Kino" 1998, nr 5, s. 19-25
Aleksander Jackiewicz, Moja filmoteka. Kino polskie, Warszawa 1983, s. 21-49 [Niewinni czarodzieje]
Jan Słodowski, Jacek Tabęcki, Filmy z czterdziestolecia, Warszawa 1985, s. 28-30 [Ewa chce spać].

Książki (nie)zapomniane - Chłopcy i mężczyźni

Chłopcy (Les Garçons). Ta powieść została uznana za najlepsze dzieło HENRY DE MONTHERLANTA (1896-1972).

Utwór składa się z dwóch części: W dziecinnym raju oraz Tajemnicze działania. Głównym bohaterem jest Alban de Bricoule. Ale chyba jednak nie. Najważniejszym Bohaterem jest Szkoła w Auteuil. Stare, szacowne katolickie liceum tuż przed wybuchem I wojny światowej, kiedy chwiały się tradycyjne zasady i rygory wychowawcze.

Rok szkolny 1912/1913 w Notre-Dame du Parc rozpoczął się jak zwykle. Alban dostał się w te mury i zrazu nie bardzo umiał się w nich odnaleźć. Do czasu, aż pojawił się nowy kolega. Sergiusz Souplier, tajemniczy ulicznik, zafascynował go do tego stopnia, że czuł się z tym dziwnym uwielbieniem nieswojo. I oto znalazł cichego sojusznika, któremu zaufał i od którego oczekiwał porady. Księdza Pradtsa. Dziwny to był kapłan, który nie wierzył w Boga. Miał powołanie na księdza wychowawcę, ale nie miał powołania, aby wierzyć. Właśnie tak. Rozumiał młodzież. Lubił ją. Wspierał radą. Całkowicie poświęcił się dla niej. I w tym znalazł szczęście. Niejako w nagrodę - po latach - doznał tajemniczego nawrócenia, a śmierć, która nadeszła po cichu, była pełna słodyczy.

Alban i Sergiusz zostali wydaleni ze szkoły. Nie tylko oni. Nadciągały poważne zmiany. Alban utracił zainteresowanie kolegą, a powrócił do książek. Przez jakiś czas uczył się w domu. Przystąpił do matury i zdał egzaminy na studia humanistyczne w Sorbonie. Rozpoczął snobistyczne życie. Bywał na balach, podkochiwał się w pannach. Wszystko to runęło wraz z wybuchem I wojny światowej. Chłopcy zostali żołnierzami. I stali się mężczyznami.

Mijały lata. Nadszedł 1961 rok. Auteuil rozbudowywało się. Z jego pejzażu raz po raz znikały kolejne elementy architektoniczne, a na ich miejscu wyrastały nowe. Wreszcie buldożer zaatakował szkołę Notre-Dame du Parc. Na jej gruzach wystawiono garaże i "potworne budynki mieszkalne".

Delikatna aura unosi się nad kartkami powieści. Mgiełka nostalgii? Nutka żalu? Za Szkołą czy za utraconą młodością?

Henry de Montherlant, źródło

Montherlant Henry de, Chłopcy, tłum. Jacek Trznadel, Warszawa 1973 (sygnatury: 59359, 132327).

Ojciec pomaga, wyjaśnia, wspiera

Treny Jana Kochanowskiego, Król Lear Williama Shakespeare’a, Powrót taty Adama Mickiewicza, Ojciec zadżumionych Juliusza Słowackiego, Enoch Arden Alfreda Tennysona (TUTAJ), Jurand z Krzyżaków Henryka Sienkiewicza, Ojciec objaśnia Czesława Miłosza, Mój ojciec Zbigniewa Herberta. Także Ojciec chrzestny Mario Puzo. Literaccy ojcowie.

Portrety dziesięciu literackich ojców zilustrujemy kartką otrzymaną przez panią Basię, gdy była dwuletnią dziewczynką. Kartka liczy ponad 50 lat!

Honoré de Balzac, Ojciec Goriot. Stary Goriot ciężko pracował, by ulokować córki na wysokich miejscach w społecznej hierarchii. I zrealizował pragnienie. Delfina jest baronową, Anastazja – hrabiną. Tylko on żyje w pensjonacie pani Vauquer, gdyż córki nie chcą się do niego publicznie przyznać. Wreszcie umiera – także w osamotnieniu… (sygn. 55820, 109490).

Jan Dobraczyński, Cień Ojca. Nie był ojcem, ale jak ojciec był szanowany. Postanowił pozostać w cieniu i pokornie służyć. Opowieść o cichym życiu świętego Józefa, oparta na relacjach biblijnych (sygn. 76110).

William Faulkner, Absalomie, Absalomie… Thomas Sutpen – typowy przedstawiciel amerykańskiego Południa – postanawia założyć rodzinę i stać się patriarchą według własnych wyobrażeń. Nie dostrzega, że jego światopogląd, obsesje, błędy i wady charakteru nieodwołalnie – krok po kroku - unicestwiają wielkie marzenie… (sygn. 60662).

Joseph Roth, Hiob. Powieść o człowieku prostym. Mendel Singer to prowincjonalny nauczyciel. Życie jego rodziny naznaczone jest ogólnoludzkim cierpieniem – przypadłością ludzi żyjących w straszliwym XX stuleciu. Współczesny Hiob. Cierpi za winy niepopełnione - wraz ze swą żona i dziećmi oraz całym narodem. Bezradny, niewinny, zagubiony w labiryncie zdarzeń… (sygn. 144207).

Tadeusz Różewicz, Moja córeczka. Henryk po śmierci żony mierzy się z samotnym ojcostwem. Sporo pomaga mu siostra. Mężczyzna pragnie uchronić ukochaną córkę, Mireczkę, przed złym wpływem świata. Jednak dziewczyna dorasta i wyprowadza się. Nie przyjeżdża na święta. Zrozpaczony ojciec – szukając jej – trafia do półświatka, gdzie ona się teraz obraca. Prawda o jej obecnym życiu okazuje się szokująca i bolesna… (sygn. 59616).

Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe. Ojciec - twórca, artysta, ale ułomny, niedoskonały i ograniczony. Nierzadko ociera się o Tajemnicę, ale nie potrafi jej rozwikłać. Nie Demiurg, lecz jego nieudolny naśladowca. Po prostu - słaby człowiek (sygn. 107873-4, 136926, AV CD 2126 - dokument dźwiękowy, zob. TUTAJ).

John Steinbeck, Na wschód od Edenu. (Przy)powieść o genezie dobra i zła, usytuowana w malowniczej Kalifornii. Adam widzi swój raj w dolinie Salinas. Buduje Dom. Jednak i tu – jak w Edenie – czai się Wąż… (sygn. 134674/1-2, TUTAJ).

Giuseppe Tomasi di Lampedusa, Lampart. Fabrizio Corbera, książę Salina, jest ostatnim z szacownego sycylijskiego rodu. W uporządkowany świat arystokraty i jego rodziny wkracza Historia. Zjednoczenie Włoch musi przynieść wiele zmian w życiu patriarchy… (sygn. 123759, zob. TUTAJ).

Karol Wojtyła, Promieniowanie ojcostwa. Misterium. Złożony, wielowarstwowy, refleksyjny utwór o dorastaniu do ojcostwa w stosunkach rodzinnych, społecznych oraz w wymiarze religijnym (sygn. 112204).

Stefan Żeromski, Doktor Piotr. Dominik - stary, zubożały szlachcic - kocha swojego syna, Piotra, bezgranicznie. Niejednokrotnie poniżony i upokorzony w życiu, postanawia wytrwać u bezwzględnego pracodawcy, bo ma wzniosły cel - wykształcenie potomka. Piotr zdobywa tytuły nie wiedząc, że ich ceną jest krzywda i wyzysk pracowników. Młodzieńca nie interesuje, skąd ojciec ma pieniądze. Wreszcie przeżywa szok. Odwraca się z pogardą od zrozpaczonego rodzica... (sygn. 62481, 128405, 128934).

Nasz Mały Leksykon Filmowy - Filmy (nie)zapomniane: Jerzy Kawalerowicz, Pociąg (1959)

Aleksander Jackiewicz napisał: Nieraz myślę, że Kawalerowicz to wybitny wirtuoz. Z najmniejszej partytury coś wydobędzie.

Lato w peerelowskiej rzeczywistości. Ludzie tłumnie oblegają pociąg na warszawskim dworcu. Obsługa z trudem panuje nad sytuacją. Wreszcie Jerzy dostaje się do wagonu sypialnego. Marta też, bo odkupiła miejscówkę od innego pasażera. W efekcie ogólnego zamieszania dwoje nieznanych sobie ludzi musi wspólnie podróżować nad morze w tym samym przedziale. Sytuacja jest niezręczna. To punkt wyjścia jednego z najbardziej interesujących filmów w polskiej kinematografii. Pociągu Jerzego Kawalerowicza.

Wszyscy już się jakoś ulokowali, ale panuje niemiłosierny ścisk. Jerzy jest cichy, małomówny, ale nerwowy. Marta z pozoru nie interesuje się współpasażerem, ale naprawdę pilnie go obserwuje. I nabiera podejrzeń. Wkrótce pociąg zatrzymuje się. Rozpoczyna się poszukiwanie jadącego w nim mordercy.

Milicjanci idą do przedziału zajmowanego przez Jerzego i Martę. Ktoś zauważył, że pomylono numery miejsc. Marta informuje, iż odkupiła bilet, zaś miejsce zajmowane przez Jerzego miało pierwotnie należeć do niej. Atmosfera niepewności narasta. Jego spłoszone spojrzenia, ruchy i gesty spotykają się z coraz bardziej pytającymi spojrzeniami kobiety.

W jednej chwili sytuacja diametralnie się zmienia. Przestępca zostaje schwytany i ujawniony przez Staszka, byłego chłopaka Marty, który udał się za nią w celu nakłonienia jej do powrotu. Można jechać dalej.

Jerzy wreszcie zaczyna mówić. Marta łapczywie słucha. On jest lekarzem. Miał dziś ciężką operację. Tuż przed urlopem. Ale coś poszło nie tak. Pacjentka zmarła. A on nie może wyzwolić się od widoku jej martwego ciała. Kobieta nadal przygląda się mu uważnie, ale już teraz z wyraźnym współczuciem i sympatią. Nić porozumienia pomiędzy tym dwojgiem została nawiązana.

Końcowa stacja. Podróżni wysiadają. Widać już morze. Marta idzie w jego kierunku. Jerzy - w przeciwną stronę...

O czym jest ten film? Trochę przypomina thriller, w którym reżyser - zgodnie z opinią Tadeusza Sobolewskiego - próbuje przemycić matafizyczny dreszczyk tak lekko, jak w piosence. Jednak to tylko pretekst do snucia ściszonej opowieści o ludzkiej samotności. O niespełnionej potrzebie bliskości. O skrytym bólu istnienia, który każdy musi nosić sam.

Jerzy Kawalerowicz, źródło

Pociąg. Reż. Jerzy Kawalerowicz. 1959. Polska. 93 min. Główne role: Leon Niemczyk (Jerzy), Lucyna Winnicka (Marta), Zbigniew Cybulski (Staszek).
Film otrzymał Premio Evrotecnica im. Georgesa Meliesa i wyróżnienie dla Lucyny Winnickiej na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji (1959).

Można przeczytać
Dipont Małgorzata, Zawiśliński Stanisław, Faraon kina, Warszawa 1997, s. 116-117, 134 (sygnatura: 174396).
Helman Alicja, Mistrz psychologicznej gry, "Kino" 1997, nr 3, s. 20-22 (czytelnia).
Jackiewicz, Aleksander, Mistrzowie kina współczesnego, Warszawa 1977 (sygnatura: cz XXVI-8/44).
Jackiewicz Aleksander, Moja filmoteka. Kino polskie, Warszawa 1983, s. 127-151 (sygnatura: 101182).

Drukarze

W pierwszym tygodniu czerwca świętujemy Dzień Drukarzy. To dla bibliotekarzy, pisarzy i czytelników ważny dzień. Bo jak wyglądałby świat bez książek i prasy? Smutno. Literaci czasem odwdzięczali się im, czyniąc ich cichymi bohaterami swoich utworów. Szczególnie w poezji.

źródło

Z XVII stulecia pochodzi epigram Wacława Potockiego:

Próżna ufność w marmurze, próżna i w żelezie,
to trwa do skonu świata, co na papier wlezie.

Więcej wierszy o drukarzach pochodzi z epoki romantyzmu polistopadowego. Pisali je autorzy mniej znani, np. Piotr Dahlman (Do Gutenberga), Marcin Molski (Do pewnej drukarni), ale również sławniejsi, a wśród nich Jadwiga Łuszczewska (Druk) i Kornel Ujejski (Na drukarski jubileusz). Z przełomu wieków XIX i XX pochodzą strofy:

Ci, co pierwsi światło druku
Nieśli krzepko przed narodem,
Walczyć o swój byt musieli,
Przymierając nieraz głodem.
(Jan Karasiński, Nadzieja)

Ten autor poświęcił szlachetnemu zawodowi drukarza więcej utworów. Kolejny tekst przedwojenny, to Tłumacz do czytelnika Jana Kasprowicza.

Niemało w literaturze polskiej wierszy łączących drukarzy z ideą rewolucji, walką o zmiany społeczne. Średniemu pokoleniu kazano w szkole uczyć się na pamięć Elegii o śmierci Ludwika Waryńskiego Władysława Broniewskiego, z której pochodzi fragment:

Gdzieś w górze, krzykliwy i czarny,
rój ptactwa rozsypał się w szereg,
jak czcionki w podziemnej drukarni,
gdy nocą składali we czterech...

Podobnie - w Do towarzysza zecera Andrzeja Wolicy - pisarza w gruncie rzeczy tragicznego, żyjącego nieco ponad trzydzieści lat działacza KPP. Zginął w ZSRR w okresie wielkiej czystki z rąk tych, których gloryfikował:

Towarzyszu zecerze. Stary, zwiędły człowieku,
Nie znałem twego nazwiska, gdy przyszli nocą żandarmi.
Spotkamy się znów przy robocie, by słowa na czyny przekuć
I praktykować radośniej w wolnej, słonecznej drukarni.

W czasie II wojny światowej też nie brakło wierszy o zakonspirowanych drukarniach, np. Tajny drukarz Grzegorza Timofiejewa i Podziemna drukarnia Tadeusza Prusa-Faszczewskiego - archeologa i literata, który nie przeżył wojennej zawieruchy.

źródło

A to już tekst powojenny. Pochwała pracy drukarskiej Kazimierza Andrzeja Jaworskiego:

Poeto, czas pochwalić geniusz Guntenberga (…)
Poeto, czas pochwalić bratni trud zecera (…)
Pochwal (…) pracę odlewacza (…)
Ci bezimienni towarzysze
W świat ślą twe sny i anatemy,
To oni wiersze twoje piszą
I bez nich byłbyś niemy.

Cześć drukarzom oddawali także m.in. Andrzej Trepka (Drukarz), Włodzimierz Scisłowski (Drukarz), Mieczysław Jastrun (Poemat o mowie polskiej), Stanisław Grochowiak (Druk).

I jeszcze jeden "drukarz". Powiedzmy - nietypowy. Kornik drukarz Kazimierza Wierzyńskiego. Smutny dialogowy wiersz emigranta:

Kornik drukarz, kornik drukarz,
Czego ty w słowniku szukasz?
Szukam rymu do miłość
Innego niż zawiłość,
Szukam rymu do męstwo
Innego niż samotność,
Szukam rymu do radość
Innego niż beznadzieja,
Szukam rymu do prawda
Innego niż zdradzona,
Szukam rymu do wiara
Innego niż samozaparcie,
Wciskam się pod korę słów,
Pomiędzy drzewne słoje (...)

Książki (nie)zapomniane - Otchłań jest nie tylko miedzy gwiazdami

Jedyna książka STANISŁAWA LEMA (1921-2006) nie reprezentująca gatunku science fiction. Akcja dzieje się w trakcie drugiej wojny światowej. Poważna, chwilami przygnębiająca aura, klaustrofobiczne otoczenie, poważne problemy egzystencjalne i moralne. To w skrócie tematyka Szpitala Przemienienia.

Stefan Trzyniecki jest młodym lekarzem, rozpoczynającym swą pierwszą pracę w skrajnie niesprzyjających warunkach. Trafia do zamkniętego świata psychiatrycznego szpitala, gdy na zewnątrz rozpoczyna się okupacja. I od początku musi wybierać. Najpierw tego, kogo chce słuchać. A środowisko lekarzy jest zróżnicowane w postawach i poglądach. Doktor Marglewski uznaje psychiczną chorobę za stan swoistego nawiedzenia i szczegółowo analizuje przypadki medyczne, np. wpływ kamieni moczowych Napoleona na wynik bitwy pod Waterloo. Doktor Kauters uważa, że skuteczne są tylko metody chirurgiczne. Doktor Rygier okazuje się zwolennikiem stosowania w życiu zasady twardej ręki.

W ten sposób wchodzimy na grunt polityczny. W sterylnym świecie szpitala wydawał się on jakoś odległy. Ale okazuje się, że dzieli go od niego tylko ściana… Oto doktor Nosiewska. Jest Żydówką, zbiegłą z zajętej przez Niemców Austrii. Poeta Sekułowski, od którego (paradoksalnie!) Trzyniecki „nauczył” się najwięcej, wiodąc z nim długie pozorne dysputy, gdyż częściej polegały na słuchaniu monologów tamtego – szukał w tym miejscu schronienia. Przed czym?

Hitlerowcy wkraczają w tę zamkniętą przestrzeń brutalnie i jednoznacznie. Celem jest likwidacja placówki. Wówczas ostatecznie dowiadujemy się, kto jest kim. Lekarka zdradza swe pochodzenie. Doktor Kauters usiłuje ratować się niemieckim nazwiskiem. Doktor Rygier – przeciwnie. Odważnie przyznaje się do polskości. Pisarz popełnia samobójstwo. A jak postąpi Stefan? Jaką naukę wyniósł z patrzenia, słuchania i rozmów, ze swej pierwszej (i czy ostatniej) praktyki zawodowej? Niemcy wywożą pacjentów do lasu. Na rozstrzelanie. Szaleństwo wojny sięga zenitu… 

Debiutancki utwór Lema. Powieść realistyczna czy traktat filozoficzno-moralny? A może jedno i drugie? Nie wydaje się, by ta książka – jedyna, której akcja nie dzieje się w otchłaniach Universum - znacząco różniła się od tych, które później napisał. Ta sama tematyka moralna, którą tak jednoznacznie odczytujemy na przykład w Solaris (zob. TUTAJ). Podobne dylematy nauki - w tym medycyny (zob. TUTAJ). Bo zawrotna otchłań jest nie tylko miedzy gwiazdami. Bo otchłań jest także w nas.

Lem Stanisław, Szpitala Przemienienia, Kraków 1982. ISBN 8308007104 (sygnatura: 96853).