Starożytność w literaturze (pięknej). Część 3

Starożytna Macedonia

Krótkie i burzliwe życie Aleksandra Macedońskiego działa na wyobraźnię filmowców i literatów od stuleci. Był „uprzywilejowanym” bohaterem autorów dawnych. Wspominali o nim np. Diodor Sycylijczyk, Józef Flawiusz, Kurcjusz Rufus, Plutarch z Cheronei, Pseudo-Kallistenes. Pełne opisów jego dokonań są średniowieczne i renesansowe „Aleksandreidy”, „Kronika…” Marcina Bielskiego, anonimowa „Historia o Wielkim Aleksandrze, królu macedońskim i o jego bojowaniu”, ale i dwudziestowieczne  powieści, a wśród nich „Trylogia o Aleksandrze” („Olimpias”, „Parmenion” sygn. 71276, „Aleksander”) Karola Bunscha i „Trylogia o Aleksandrze” („Ogień z niebios”, „Perski chłopiec”, „Igrzyska żałobne”) Mary Renault.

Królestwo Partów

Przez kilka setek lat rywalizujące z Rzymem o Królestwo Palmiry, stało się scenerią dla popularnej powieści „Centurion. Orły imperium” Simona Scarrowa.

Persja

Archeologiczne wykopaliska z tego rejonu wskazują na paleolit. Tak daleko wstecz sięgają dzieje starożytnego Iranu. Persję uwieczniono w klasycznych dziełach, np. w „Cyropedii” Ksenofonta (sygn. 101950, Czytelnia), „Wojnie perskiej, Historii sekretnej” Prokopiusza z Cezarei (sygn. 78477), „Persach” Ajschylosa (sygn. ZS 6998/3-4). Inspiruje również współczesnych pisarzy. Oto niektóre powieści:  „Ogrody Światła” Amina Maaloufa, „Perski chłopiec” – ze wspomnianego cyklu „Trylogia o Aleksandrze” Mary Renault, „Mag ze świątyni ognia” Morisa Simaszki. Coś z poezji? Oto „Dywan perski” (sygn. 76284), „Drugi dywan perski” (sygn. 90325-6), „Trzeci dywan perski” (sygn. 114886), „Pieśni miłosne” Hafiza (sygn. 85033, 87296), „Wiersze pół-perskie” Czesława Miłosza. Orient szczególnie fascynował romantyków i modernistów. Inspirowali się nim w licznych utworach, o czym powstały osobne rozprawy. I jeszcze uroczy fragment z „Przygód Sindbada Żeglarza” Bolesława Leśmiana:

„Czeka cię bajka senna w zaklętej krainie
I Królewna stęskniona, co z urody słynie,
I skarby, i przepychy, i dziwy, i czary!
Pędź na lotnym okręcie przez morza obszary,
Zwiedzaj wyspy, półwyspy, lądy i przylądki,
I najdalsze zatoki, najskrytsze zakątki.”

A kto chciałby zażyć więcej (literackich) przygód, może zajrzeć do „Klechd sezamowych” tego pisarza - we współautorstwie z Janem Lenicą (sygn. 99597, 107738).

Królestwo Saba

Trzy książki o tym samym tytule: "Królestwo Saby". Pierwszą napisał Lee Tosca, a kolejne -  Ewa Kassala i Marek Halter. W obiegu wydawniczym krąży także sporo książeczek zawierających „proroctwa” królowej Saby.

Sparta (Lacedemon)

Wspominana jest w dialogach Platona. Dzieje słynnej „Wojny peloponeskiej” opisał Tukidydes (sygn. 123806, 126289, Czytelnia), ale polis pobudza wyobraźnię do dziś. Wspomnimy np. „Króla Agisa” Haliny Rudnickiej (sygn. 129349) czy „Sokoła spartańskiego” Conna Igguldena. David Gemmell przedstawił „Księcia Mroku” w gatunku fantasy, a Terry Deary zaadresował swą opowieść „O myszy miejskiej w spartańskim domu” do odbiorcy dziecięcego.

Sparta to w tekstach kultury także Termopile i Leonidas, oraz liczne nawiązania do klęski. Wystarczy wspomnieć epos „Leonidas” Richarda Glovera, „Termopile polskie” Tadeusza Różewicza, „Pieśń” Tadeusza Borowskiego i „Grób Agamemnona” Juliusza Słowackiego:

„Na Termopilach - jaką bym zdał sprawę,
Gdyby stanęli męże nad mogiłą?
I pokazawszy mi swe piersi krwawe:
Potem spytali wręcz: - «Wielu was było?» -
Zapomnij że jest długi wieków przedział -
Gdyby spytali tak - cóż bym powiedział?!

Na Termopilach, bez złotego pasa,
Bez czerwonego leży trup kontusza -
Ale jest nagi trup Leonidasa,
Jest w marmurowych kształtach piękna dusza (…)”

Starożytność w literaturze (pięknej). Część 2

Starożytny Egipt

Tu też można wymienić sporo utworów. Nie tylko „Faraona” i „Z legend dawnego Egiptu” Bolesława Prusa. Szerzej zagadnienie przedstawiłyśmy TUTAJ. Nie odmówimy sobie jednak zacytowania „Kleopatry” Kazimiery Zawistowskiej:

„Piła dusze, jak perły w rubinowej czarze -
Antonia i Cezara dusze piorunowe -
A zdjęte im ze skroni przepaski laurowe
Przy heleńskiej, złocistej, wieszała cytarze.

Z orłów Romy służalcze poczyniwszy straże,
W szept peanów stroiła ich surmy bojowe -
Na zwycięskich sztandarów zwoje purpurowe
Kładła stopy, twą wargą pieszczone Cezarze?...

Wszystką rozkosz wyssawszy, wszystką słodycz ziemi,
Jak kwiat słońcem przesycon w dzień lata upalny,
Kleopatra oczyma śledzi znużonemi

Śmierć Antonia i tryumf Oktawia brutalny...
A jej piersi królewskie, głośne wieszczów pieniem
Szmaragdowym, śmiertelnym, oplótł gad pierścieniem.”

oraz fragmentu „Kleopatry” Bolesława Leśmiana:

„ (…) pięknem jaśnieje Egiptu królowa,
Oszklona arką dosyć dla cudów przestworną.
Piersi zdobne ma raną, jak wiśnią potworną,
W dłoni - kosz, pełen kwiatów, w kwiatach wąż się chowa.

Ilekroć słodkim jadem wąż jej pierś oślini,
Tylekroć oczy zmarłej znów się w świat odsłonią,
Jak gdyby upojnego konania mistrzyni
Łeb śmierci oswojonej pieściła swą dłonią.”

Królestwo Hetyckie

Wielkie państwo rozciągało się w Anatolii. Wśród pozostałości po nim przebywa nastoletni bohater „W cieniu hetyckiego Sfinksa” Eugeniusza Paukszty (sygn. 116097), rozwiązując fascynującą „kryminalną” zagadkę z odległą historią w tle.

Starożytny Izrael

Wielowiekowe dzieje. Barwne, wyraziste postaci. Już to wystarczy, by powstały wartościowe utwory, np. „Józef i jego bracia” Thomasa Manna (TUTAJ), „Raport o królu Dawidzie” Stefana Heyma (sygn. 137737, TUTAJ) czy „Krąg biblijny” Romana Brandstaettera. Największe, czyli „Boska Komedia” Dantego (sygn. 65786, 82749, 135403), w której po niebieskich pastwiskach spacerują starotestamentowe postaci, np. Juda Machabeusz. I mniej znane, np. „Samson i Dalila” Jana Dobraczyńskiego. Przed laty wydawano w Polsce serię „Ludzie Biblii”, w której ukazały się m.in. „Eliasz - ogień Boży” Jarosława Gałuszki, „Estera”, „Rut”, „Samson” i „Jerozolima - miasto Boga” Ellen Gunderson Traylor, „Debora” i „Lea” Jamesa R. Shotta. Historia często jest tłem do aluzyjnych nawiązań. Tak dzieje się w „Absalomie, Absalomie” Williama Faulknera. Podobnie – wspomnienie mądrości Salomona w jego słynnym sądowym wyroku dotyczącym kobiet-matek – staje się głównym tematem „Kaukaskiego koła kredowego” Bertolta Brechta (TUTAJ).

Salomon inspirował też poetów, m.in. Włodzimierza Zagórskiego i Jerzego Żuławskiego. Obaj stworzyli wiersze pod tym samym tytułem – „Król Salomon”. Oto fragment z utworu  Żuławskiego:

„Z pucharem w dłoni usiadł syn Dawida
i rzecze: Przesyt jest w rozkoszy na dnie,
wszelkie rąk ludzkich dzieło w proch upadnie,
a mądrość? - na cóż mądrość mi się przyda? (…)

Oto rozkoszy syt jestem i jadła,
sok winnych jagód weselił mi serce,
stopa wzorzyste deptała kobierce,

a mądrość wiekom sławy blask odkradła -
i cóż mam?! Życie kocha tylko słaby - -
- W złocie ku niemu szła królowa z Saby. -

Kartagina

Kolejne malownicze tło dla literatury, czyli m.in. „Salambo” Gustave’a Flauberta (sygn. 83166, 150475, TUTAJ), "Nowa Kartagina" Marka Zatwarnickiego, "Miecz Attyli" Davida Gibbinsa, "Africanus. Wojna w Italii" Santiago Posteguillo, "Duma Kartaginy" Davida Anthony'ego Durhama. A teraz coś z poezji – fragment „Ballady o Kartaginie” Kazimierza Wierzyńskiego:

„To było w erze marek i atlasów,
Pierwszej radości i pierwszego żalu,
Kiedym w różowej mgle zamierzchłych czasów
Kochał się w tobie, biedny Hannibalu.

Gimnazjum stało w Syrii czy w Atenach,
A ja nocami, w smutnej twojej glorii,
Grywałem główne role we wszystkich scenach
Śpiącej pod głową powszechnej historii. (…)

Ach, ile czaru miało twoje imię,
Dydo, królowo fenickiej fregaty!
W świętych wyprawach mściłem się na Rzymie
I źle pisałem łacińskie cytaty.”

Ps. Dokończenie - 30 stycznia.

Starożytność w literaturze (pięknej). Część 1

W bieżącym roku mija 150. rocznica urodzin Adam Szelągowskiego i 15. rocznica śmierci Anny Świderkówny. Co łączy te postaci? Były wybitnymi badaczami i znawcami starożytności. Jeśli dodamy jeszcze m.in. 90. rocznicę wydania trzech książek Williama Henry’ego Boultona – „Asyrii”, „Babilonii”, „Elamu, Medii i Persji” – zrozumiała wydaje się konieczność napisania o dawnych państwach. W zbiorach mamy sporo takich pozycji.

„Partowie i Medowie, i Elamici, i mieszkańcy Mezopotamii, Judei oraz Kapadocji, Pontu i Azji, Frygii oraz Pamfilii, Egiptu i tych części Libii, które leżą blisko Cyreny, i przybysze z Rzymu, Żydzi oraz prozelici, Kreteńczycy i Arabowie…” . Cytat pochodzi z Biblii (Dz 2, 9-11). W niej mamy najbarwniejszą mozaikę ludów, narodów i krain. Dzisiaj jednak zajmiemy się nie historycznymi czy naukowymi, ale literackimi ujęciami dawnych państw. Są w wielkich tekstach kultury. W „Księdze tysiąca i jednej nocy” – opartej na dawnych opowieściach arabskich, legendach staroindyjskich, epopejach perskich i przypowieściach babilońsko-asyryjskich. Obficie pojawiają się w „egzotycznych” baśniach. Stanowią tło dla prozy i poezji. Przykłady?

Mezopotamia: Asyria, Babilon, Cesarstwo Palmyry

Z tego regionu wywodzi się „Epos o Gilgameszu” (sygn. 110723). Tutaj prowadzą "Opowieści królowej pustyni" Gertrudy Bell i skoncentrowana jest akcja „Boskiego Planu” Krzysztofa Milczarka, „Królowej Palmyry” Antoine’a B. Daniela i malowniczej powieści Klausa Herrmanna „Noc zapada nad Babilonem” (sygn. 101445, TUTAJ). Do dzieci adresowano „Niewidzialną grę. Zakładników” Roberta Kościuszki oraz „Feniksa i dywan” Edith Nesbit (sygn. 70239, 128206). Kraina jest obecna w prozie poetyckiej, np. w „Zenobii Palmurze” Jarosława Iwaszkiewicza (sygn. 92694, 40053), eposie "Upadek Niniwy" Edwina Atherstone'a, poemacie „Sardanapal” George’a Gordona Byrona i w jego wierszu "Klęska Sennacheryba" (sygn. 116819/1, Czytelnia). Może początek?

„Asyryjczyk na Judeę jako wilk się miota,
Huf jego od szkarłata połyska i złota;
Dzirydy jego błyszczą jako gwiazd szeregi
W morzu, co falą tłucze Galilei brzegi.”
(przeł. Feliks Chlibkiewicz)

I jeszcze pierwsza strofa „Sidi-Numana” Bolesława Leśmiana:

„Słynny w całym Bagdadzie z rycerskiej ogłady
I z płomiennej miłości dla białej Aminy,
Sidi-Numan przeklina szczęk owej godziny,
Kiedy nazwał małżonką - ciało, pełne zdrady!”

Polecamy także zabawną, żartobliwą „Asyrię” Juliana Tuwima, w której okazuje się, że historyczne odniesienia można znaleźć w niepozornej codzienności.

Starożytne Ateny, starożytny Rzym

Te książki znamy chyba najbardziej: „Quo vadis” Henryka Sienkiewicza (TUTAJ), „Ben Hura” Lewisa Wallace’a (sygn. 120465), powieści o gladiatorach (TUTAJ) i Roberta Gravesa o Klaudiuszu, „Przygody Meliklesa Greka” i „Diossosa” Witolda Makowieckiego (obecne niegdyś w spisie lektur). Liczne grono czytelników znalazły trylogie Conna Igguldena i Ewy Nowackiej, „Ostatnie dni Herkulanum” Edwina Atherstone’a, „Król musi umrzeć” Mary Renault i „Antyczni bracia” Władysława Strumskiego (sygn. 94511). Po „Mariamne” Pära Lagerkvista (TUTAJ) oraz dramat „Homer i Orchidea” Tadeusza Gajcego (TUTAJ) sięgną raczej koneserzy. Podobnie – po prozę Hanny Malewskiej („Przemija postać świata”, sygn. 117518 i „Opowieść o siedmiu mędrcach”, sygn. 42930). Szczególnie zaś chyba upodobał sobie tę tematykę Teodor Parnicki. Oto tytuły: „Aecjusz, ostatni Rzymianin”, „Śmierć Aecjusza” (sygn. 81090), „Koniec Zgody Narodów”, „Słowo i ciało. Powieść z lat 201-203” (sygn. 61671), „Twarz księżyca”, „Sam wyjdę bezbronny. Powieść historyczno-fantastyczna w trzech częściach” (sygn. 74811, 74876).

Poeci także często nawiązywali do historii klasycznej. Wystarczy wspomnieć „Epitafium Rzymowi” Mikołaja Sępa Szarzyńskiego (i aluzyjne wobec niego „Epitafium dla Rzymu” Jarosława Marka Rymkiewicza), liczne utwory Cypriana Kamila Norwida i Zbigniewa Herberta, „Rzym” Juliusza Słowackiego czy ten – Jacka Kaczmarskiego („Lekcja historii klasycznej”):

„Nad Europą twardy krok legionów grzmi
Nieunikniony wróży koniec republiki
Gniją wzgórza galijskie w pomieszanej krwi
A Juliusz Cezar pisze swoje pamiętniki (…)
Pozwól Cezarze gdy zdobędziemy cały świat
Gwałcić rabować sycić wszelkie pożądania
Proste prośby żołnierzy te same są od lat
A Juliusz Cezar milcząc zabaw nie zabrania (…)
Cywilizuje podbite narody nowy ład
Rosną krzyże przy drogach od Renu do Nilu
Skargą krzykiem i płaczem rozbrzmiewa cały świat
A Juliusz Cezar ćwiczy lapidarność stylu”

Nie sposób pominąć Bizancjum, czyli Cesarstwa wschodniorzymskiego. Sporo nawiązań znajdujemy np. w literaturze modernizmu. Wystarczy wspomnieć poemat „W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissę Teofanu” Tadeusza Micińskiego (sygn. 86492/2). Interesuje także współczesnych. Ironiczny dialog postaci stworzyła Wisława Szymborska w „Mozaice bizantyjskiej”. Oto początek:

„T – Małżonko Teotropio.
– Małżonku Teodendronie.
– O jakżeś piękna, wąskolica moja.
– O jakżeś urodziwy, sinousty mój.
– Wdzięcznieś znikoma
pod szatą jak dzwon,
którą zdejmować
hałas na całe cesarstwo.”

I jeszcze Pompeje. Nieco starsi Czytelnicy pamiętają fascynujące naukowe dzieło "Wieczność piramid i tragedia Pompei" Williama Henry’ego Boultona. Powieść „Ostatnie dni Pompejów” („Pompei” w nowszym tłumaczeniu) Edwarda Bulwer-Lyttona przedstawiłyśmy TUTAJ, zaś inne powieści o zagładzie miasta – TUTAJ. A może ktoś zechce przeczytać poemat „Pompeja” Cypriana Kamila Norwida?