Geneza i pierwodruk. Luty 1896 - zakończenie druku w "Gazecie Polskiej", a niebawem - wydanie książkowe. Źródłem - głównie Annales Tacyta. Także - własne obserwacje z pobytu w Rzymie i tematyka obrazów przebywającego tam Henryka Siemiradzkiego, wrażenia z lektury Ben Hura (1880) Lewisa Wallace'a oraz założenie polemiki z Antychrystem (1873) Ernesta Renana. Nowela Pójdźmy za Nim (1892) - "wprawką" przed napisaniem dużej powieści.
Dla chcących wiedzieć więcej. Starożytny Rzym był tematem wielu utworów literackich, np. Juliusz Cezar (1600) Williama Shakespeare'a, Męczennicy czyli Tryumf religii chrześcijańskiej (1809) Françoisa-René de Chateaubrianda, Ostatnie dni Pompejów (1834) Edwarda Bulwera-Lyttona, Irydion (1836) Zygmunta Krasińskiego, Ad leones! (1883, opowiadanie) Cypriana Kamila Norwida, Salammbô (1862) Gustawa Flauberta, Rzym za Nerona (1865) Józefa Ignacego Kraszewskiego, Mirtala (1886) Elizy Orzeszkowej, Idy marcowe (1948) Thorntona Nivena Wildera, Ja, Klaudiusz (1934), Klaudiusz i Messalina (1934) Roberta Gravesa i inne. Ważne są nawiązania polskich poetów, np. Zbigniewa Herberta (Do Marka Aurelego, Powrót prokonsula i wiele innych) czy Wisławy Szymborskiej (Głosy).
Dla chcących wiedzieć więcej. Starożytny Rzym był tematem wielu utworów literackich, np. Juliusz Cezar (1600) Williama Shakespeare'a, Męczennicy czyli Tryumf religii chrześcijańskiej (1809) Françoisa-René de Chateaubrianda, Ostatnie dni Pompejów (1834) Edwarda Bulwera-Lyttona, Irydion (1836) Zygmunta Krasińskiego, Ad leones! (1883, opowiadanie) Cypriana Kamila Norwida, Salammbô (1862) Gustawa Flauberta, Rzym za Nerona (1865) Józefa Ignacego Kraszewskiego, Mirtala (1886) Elizy Orzeszkowej, Idy marcowe (1948) Thorntona Nivena Wildera, Ja, Klaudiusz (1934), Klaudiusz i Messalina (1934) Roberta Gravesa i inne. Ważne są nawiązania polskich poetów, np. Zbigniewa Herberta (Do Marka Aurelego, Powrót prokonsula i wiele innych) czy Wisławy Szymborskiej (Głosy).
 |
| Źródło |
Tło historyczne powieści. Akcja - lata 63-66, epilog (śmierć Nerona) - 68 r. Te daty podajemy w oparciu o elementy fabuły: przybycie Winicjusza z Armenii do Rzymu, pożar miasta i śmierć Petroniusza. Oprócz osób fikcyjnych, pojawia się tu sporo postaci autentycznych, np. cesarz Neron, wiele osób wspomnianych w rozdziale o uczcie u Nerona, Pomponia Grecyna (chociaż nie wiadomo, czy była chrześcijanką), święci Piotr i Paweł. Świat rzymski jest w Quo vadis przedstawiony zdecydowanie dokładniej niż chrześcijański. Akcja rozgrywa się prawie wyłącznie w Rzymie. Na krótko przenosi się do Ancjum (ulubionej miejscowości wypoczynkowej Nerona).
Bohaterowie.
- Neron. W powieści akcentuje sie nie tyle jego okrucieństwo, z którego był znany, ale artystyczne ambicje i pragnienie uznania jego talentu. Dekadent - błazen.
- Petroniusz. Przez wielu czytelników uznawany za najlepszą kreację psychologiczną w utworze. Literat i bibliofil, arbiter elegantiae (elegantiarum), wspomniany w Annales Tacyta. U Sienkiewicza jest "syntezą tego, co było wartościowe w dojrzałym kształcie kultury antycznej" (Lesław Eustachiewicz). Epikurejczyk. Ceni piękno ciała i intelektu, aprobuje świat, w którym żyje, "ale stara się go wysubtelnić". Woli obserwować niż działać. Zachowuje pewien dystans wobec otoczenia. Ideał estetyczny dekadenta, pokazany z sympatią narratora. Jego śmierć - niemal symboliczna: odejście człowieka, który już nie należał do prymitywnych gustów motłochu ani prostackich władców.
- Winicjusz. Dość schematyczna postać przemieniona przez miłość. Zamiast bohatera mamy amanta, który ze swej wiary czyni coś w rodzaju prezentu dla potęg nadludzkich, żeby otrzymać to, czego pragnie (Eustachiewicz).
- Ligia i Ursus. Słowianie (Polacy, tj. przedstawiciele Ligów). Ligia - to określenie pochodzenia; jej imię brzmi Kallina. Rzymska zakładniczka. Ursus - nadludzko silny i słaby intelektualnie ("prostaczek").
- Chilon Chilonides. Upokarzany, myśli o zemście. W czasie pożaru Rzymu zostaje zausznikiem Tygellina i oskarża chrześcijan. W ten sposób zdobywa bogactwo. Jednak ten filozofujący błazen z ciemną przeszłością rzezimieszka (określenie Eustachiewicza) przemienia się po raz kolejny; nie wytrzymując krwawej rozprawy Nerona z chrześcijanami, załamuje się i wyznaje prawdę. Nawraca się i ponosi śmierć męczeńską.
- Tygellin. "Czarny charakter". Intrygant.
- Eunice. Zakochana w Petroniuszu. Posągowa postać.
- Apostoł Piotr. Przywódca religijny.
Obrazowanie.
- Wielkie sceny panoramiczne, operujące masami, tłumami (jak z filmu), np. sceny cyrkowe, pożar Rzymu, pochodnie Nerona, zgromadzenie chrześcijan w katakumbach, uczta u Nerona.
- Sceny kameralne, "teatralne", np. śmierć Petroniusza, , scena w Ancjum po hymnie Nerona na cześć Afrodyty.
- Sceny statyczne, niemal "impresjonistyczne", np. opisy przyrody, opis wschodu słońca.
Bohaterowie.
- Neron. W powieści akcentuje sie nie tyle jego okrucieństwo, z którego był znany, ale artystyczne ambicje i pragnienie uznania jego talentu. Dekadent - błazen.
- Petroniusz. Przez wielu czytelników uznawany za najlepszą kreację psychologiczną w utworze. Literat i bibliofil, arbiter elegantiae (elegantiarum), wspomniany w Annales Tacyta. U Sienkiewicza jest "syntezą tego, co było wartościowe w dojrzałym kształcie kultury antycznej" (Lesław Eustachiewicz). Epikurejczyk. Ceni piękno ciała i intelektu, aprobuje świat, w którym żyje, "ale stara się go wysubtelnić". Woli obserwować niż działać. Zachowuje pewien dystans wobec otoczenia. Ideał estetyczny dekadenta, pokazany z sympatią narratora. Jego śmierć - niemal symboliczna: odejście człowieka, który już nie należał do prymitywnych gustów motłochu ani prostackich władców.
- Winicjusz. Dość schematyczna postać przemieniona przez miłość. Zamiast bohatera mamy amanta, który ze swej wiary czyni coś w rodzaju prezentu dla potęg nadludzkich, żeby otrzymać to, czego pragnie (Eustachiewicz).
- Ligia i Ursus. Słowianie (Polacy, tj. przedstawiciele Ligów). Ligia - to określenie pochodzenia; jej imię brzmi Kallina. Rzymska zakładniczka. Ursus - nadludzko silny i słaby intelektualnie ("prostaczek").
- Chilon Chilonides. Upokarzany, myśli o zemście. W czasie pożaru Rzymu zostaje zausznikiem Tygellina i oskarża chrześcijan. W ten sposób zdobywa bogactwo. Jednak ten filozofujący błazen z ciemną przeszłością rzezimieszka (określenie Eustachiewicza) przemienia się po raz kolejny; nie wytrzymując krwawej rozprawy Nerona z chrześcijanami, załamuje się i wyznaje prawdę. Nawraca się i ponosi śmierć męczeńską.
- Tygellin. "Czarny charakter". Intrygant.
- Eunice. Zakochana w Petroniuszu. Posągowa postać.
- Apostoł Piotr. Przywódca religijny.
Obrazowanie.
- Wielkie sceny panoramiczne, operujące masami, tłumami (jak z filmu), np. sceny cyrkowe, pożar Rzymu, pochodnie Nerona, zgromadzenie chrześcijan w katakumbach, uczta u Nerona.
- Sceny kameralne, "teatralne", np. śmierć Petroniusza, , scena w Ancjum po hymnie Nerona na cześć Afrodyty.
- Sceny statyczne, niemal "impresjonistyczne", np. opisy przyrody, opis wschodu słońca.
 |
| Źródło |
Język. Retoryka, np. w ocenie urody Ligii przez Petroniusza, w wypowiedziach Winicjusza o miłości, w autoprezentacji Chilona.
Stylizacja. Dwa rodzaje:
- dobór słów "przydatnych w równej mierze dla tematyki historycznej, jak i współczesnej";
- nasycenie tekstu terminami łacińskimi, np. szczegóły z budowy rzymskiego domu (cubiculum, atrium, ostium itp.), funkcje służby domowej (ianitor, vestiplica itp.), wspominanie postaci mitologicznych (Erosa, Asklepiosa itp.) oraz inne aluzje do mitologii (jabłka hersperyjskie, łąka porosła asfodelami, czyli budząca skojarzenia z krainą zmarłych).
Topografia. Realizm historycznej rekonstrukcji Rzymu. Dokładna lokalizacja domu Winicjusza, Petroniusza czy Aulusa.
Stylizacja. Dwa rodzaje:
- dobór słów "przydatnych w równej mierze dla tematyki historycznej, jak i współczesnej";
- nasycenie tekstu terminami łacińskimi, np. szczegóły z budowy rzymskiego domu (cubiculum, atrium, ostium itp.), funkcje służby domowej (ianitor, vestiplica itp.), wspominanie postaci mitologicznych (Erosa, Asklepiosa itp.) oraz inne aluzje do mitologii (jabłka hersperyjskie, łąka porosła asfodelami, czyli budząca skojarzenia z krainą zmarłych).
Topografia. Realizm historycznej rekonstrukcji Rzymu. Dokładna lokalizacja domu Winicjusza, Petroniusza czy Aulusa.
 |
| Źródło |
Wymowa ideowa. Jeżeli celem poprzednich powieści historycznych [Sienkiewicza] było wzmocnienie świadomości narodowej, to nowym celem okazuje się odbudowa ideowej struktury cywilizacji europejskiej, opartej na symbiozie tradycji antycznych i chrześcijańskich. Europa końca w. XIX była potężnym organizmem gospodarczym i politycznym, ale jej dynamikę historyczną osłabiały nurty pesymizmu i sceptycyzmu filozoficznego, narastające poczucie niepokoju, oczekiwanie jakiejś katastrofy, tryumfu sił społecznie destrukcyjnych, zmierzchu cyklu rozwojowego (Eustachiewicz). Widzimy tu historiozoficzną paralelę świata pogańskiego i chrześcijańskiego. Chrześcijański - to cnota wiary, surowość obyczajów, odwaga przekonań, współczucie dla niewolników, zdolność do przebaczania win, świadomość sensu ofiary z życia. Skłonność do fanatyzmu (Kryspus) jest korygowana przez Apostołów. Świat pogański - jałowy w hedonizmie i sceptycyzmie, zmysłowy, okrutny, lecz zachował gust, poczucie piękna, bogactwa i barw życia. Kompozycja i przebieg zdarzeń są podporządkowane idei głównej. I to budziło zastrzeżenia niektórych krytyków (w przeciwieństwie do zachwyconych czytelników). Szczególnie "sztuczny" wydawał się ciąg zmian w psychice Winicjusza (ze zmysłowego żołnierza w dobrego chrześcijanina i kochającego w sposób czysty mężczyznę). Zwyciężyła idea romansu z happy endem. Piotr Chmielowski pisał o zakończeniu: ocalenie kochanków i życie ich szczęśliwe po zatraceniu w mękach setek ludzi nie sprawia estetycznie moralnego wrażenia. Jednak przeważały recenzje pochlebne, nawet entuzjastyczne.
Dla chcących wiedzieć więcej. Już w roku wydania pełną zachwytu recenzję powieść otrzymała w Stanach Zjednoczonych (jej wielbicielem był znany pisarz, William Faulkner). Dwa lata później entuzjazm ogarnął Włochów. Nieco później - Francuzów i Węgrów (czytelników, bo recenzenci byli podzieleni w osądach). Do r. 1900 (włącznie) pojawiły się przekłady: angielski, włoski, niemiecki, rosyjski, czeski, bułgarski, armeński, duński, szwedzki, portugalski, francuski, rumuński, hiszpański i łaciński (podarowany Leonowi XIII, papieżowi). Zaś w Hiszpanii, w latach 1900-1965, ukazało się aż 61 wydań powieści! Stamtąd trafiła do Ameryki Południowej. Wspomniał ją nawet w jednej ze swych powieści (Rozmowa w „Katedrze”) noblista, Mario Vargas Llosa.
Adaptacje filmowe (ale także przeróbki sceniczne i inne) to osobny, fascynujący rozdział w dziejach recepcji powieści. Warto się z nim zapoznać. To zagadnienie zostało omówione TUTAJ.
Dla chcących wiedzieć więcej. Już w roku wydania pełną zachwytu recenzję powieść otrzymała w Stanach Zjednoczonych (jej wielbicielem był znany pisarz, William Faulkner). Dwa lata później entuzjazm ogarnął Włochów. Nieco później - Francuzów i Węgrów (czytelników, bo recenzenci byli podzieleni w osądach). Do r. 1900 (włącznie) pojawiły się przekłady: angielski, włoski, niemiecki, rosyjski, czeski, bułgarski, armeński, duński, szwedzki, portugalski, francuski, rumuński, hiszpański i łaciński (podarowany Leonowi XIII, papieżowi). Zaś w Hiszpanii, w latach 1900-1965, ukazało się aż 61 wydań powieści! Stamtąd trafiła do Ameryki Południowej. Wspomniał ją nawet w jednej ze swych powieści (Rozmowa w „Katedrze”) noblista, Mario Vargas Llosa.
Adaptacje filmowe (ale także przeróbki sceniczne i inne) to osobny, fascynujący rozdział w dziejach recepcji powieści. Warto się z nim zapoznać. To zagadnienie zostało omówione TUTAJ.
_01.jpg) |
| Źródło |
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Bawej-Lisiecka Beata, Obraz chrześcijan w powieści Quo vadis Henryka Sienkiewicza a źródła antyczne, „Wiadomości Historyczne" 2014, nr 1, s. 16-22.
Eustachiewicz Lesław, "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1983. ISBN 83-02-01962-3.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Bawej-Lisiecka Beata, Obraz chrześcijan w powieści Quo vadis Henryka Sienkiewicza a źródła antyczne, „Wiadomości Historyczne" 2014, nr 1, s. 16-22.
Eustachiewicz Lesław, "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1983. ISBN 83-02-01962-3.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz