Pierwodruk. 1884-1886 - druk w „Czasie” (Kraków), „Słowie” (Warszawa) i „Dzienniku Poznańskim”. 1886 - wydanie książkowe, sześciotomowe (1888 – wydanie 2).
Geneza. Pobyt w Stanach Zjednoczonych, gdzie pisarz poznał „pierwowzór” Zagłoby (por. uwagi niżej), ale także zainteresował się westernem jako gatunkiem. Cała Trylogia nosi wyraźne ślady westernowej poetyki. Ważną rolę odegrała poetyka powieści romansowej, „płaszcza i szpady”, szczególnie Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa.
Źródła historyczne i obyczajowe. Autor wymienił ponad 20 pozycji, tzn. pamiętniki z XVII w. (Jana Chryzostoma Paska i innych oraz tzw. księgi pamiętnicze), kroniki, herbarze, listy, notatki z epoki, opracowania historyczne (polskie, francuskie, niemieckie oraz w języku łacińskim).
Geneza. Pobyt w Stanach Zjednoczonych, gdzie pisarz poznał „pierwowzór” Zagłoby (por. uwagi niżej), ale także zainteresował się westernem jako gatunkiem. Cała Trylogia nosi wyraźne ślady westernowej poetyki. Ważną rolę odegrała poetyka powieści romansowej, „płaszcza i szpady”, szczególnie Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa.
Źródła historyczne i obyczajowe. Autor wymienił ponad 20 pozycji, tzn. pamiętniki z XVII w. (Jana Chryzostoma Paska i innych oraz tzw. księgi pamiętnicze), kroniki, herbarze, listy, notatki z epoki, opracowania historyczne (polskie, francuskie, niemieckie oraz w języku łacińskim).
 |
| Źródł0 |
Gatunek. Powieść historyczna (o tradycyjnym wzorcu), ale zawierająca elementy innych gatunków i tradycji gatunkowych:
- epopei – wyzyskanie wzorców antycznego i barokowego eposu, np. w scenach batalistycznych i opisie oblężenia Częstochowy; styl homerycki niektórych scen (podniosłość, wyolbrzymienia, antytezy); zasada "kary" i "nagrody", co także należy do - poniżej przedstawionych - elementów baśni;
- baśni. Zygmunt Szweykowski nazwał Trylogię „baśnią na tle dziejowym”, ponieważ bohaterowie „pozytywni”, stawiani w sytuacjach skrajnie trudnych, zawsze zwyciężają; wygrywa dobro. Wpływa to na optymistyczny wydźwięk całości;
- legendy i apokryfu – w opisie obrony Jasnej Góry;
- powieści przygodowej (romansu przygodowego – powieści „płaszcza i szpady”), awanturniczej i sensacyjnej. Motywy stamtąd zaczerpnięte: dwaj rycerze starają się o rękę jednej panny (Oleńka): jeden jest szlachetny (Kmicic), a drugi nikczemny (książę Bogusław); w duszy bohaterów toczą się wewnętrzne walki; przebieranki; porwanie (ulubiony motyw Sienkiewicza); pojedynki (np. Kmicica z Wołodyjowskim, Kannenberga z Wołodyjowskim); listy, które – wpadłszy w niepowołane ręce – wywołują sporo zamieszania; podróż – okazja do poznania nowych osób i przeżycia wielu przygód; przepowiednie, proroctwa (zob. t. 1, rodz. 10); niedomówienia; nagłe katastrofy i równie nagłe ocalenia; kontrastowe ujęcie postaci (patrioci – zdrajcy, Polacy – Szwedzi) i scen (bohaterstwo – nikczemność, tragizm – komizm);
- realistycznej powieści „dokumentarnej” – w zarysowaniu tła historycznego, w niektórych opisach;
- westernu – we wzorcu etycznym postaci, w ukazaniu zwycięstwa „pozytywnej” jednostki – nawet mimo wielokrotnej przewagi przeciwników.
- dziejopisarstwa - elementy narracji kronikarskiej.
- epopei – wyzyskanie wzorców antycznego i barokowego eposu, np. w scenach batalistycznych i opisie oblężenia Częstochowy; styl homerycki niektórych scen (podniosłość, wyolbrzymienia, antytezy); zasada "kary" i "nagrody", co także należy do - poniżej przedstawionych - elementów baśni;
- baśni. Zygmunt Szweykowski nazwał Trylogię „baśnią na tle dziejowym”, ponieważ bohaterowie „pozytywni”, stawiani w sytuacjach skrajnie trudnych, zawsze zwyciężają; wygrywa dobro. Wpływa to na optymistyczny wydźwięk całości;
- legendy i apokryfu – w opisie obrony Jasnej Góry;
- powieści przygodowej (romansu przygodowego – powieści „płaszcza i szpady”), awanturniczej i sensacyjnej. Motywy stamtąd zaczerpnięte: dwaj rycerze starają się o rękę jednej panny (Oleńka): jeden jest szlachetny (Kmicic), a drugi nikczemny (książę Bogusław); w duszy bohaterów toczą się wewnętrzne walki; przebieranki; porwanie (ulubiony motyw Sienkiewicza); pojedynki (np. Kmicica z Wołodyjowskim, Kannenberga z Wołodyjowskim); listy, które – wpadłszy w niepowołane ręce – wywołują sporo zamieszania; podróż – okazja do poznania nowych osób i przeżycia wielu przygód; przepowiednie, proroctwa (zob. t. 1, rodz. 10); niedomówienia; nagłe katastrofy i równie nagłe ocalenia; kontrastowe ujęcie postaci (patrioci – zdrajcy, Polacy – Szwedzi) i scen (bohaterstwo – nikczemność, tragizm – komizm);
- realistycznej powieści „dokumentarnej” – w zarysowaniu tła historycznego, w niektórych opisach;
- westernu – we wzorcu etycznym postaci, w ukazaniu zwycięstwa „pozytywnej” jednostki – nawet mimo wielokrotnej przewagi przeciwników.
- dziejopisarstwa - elementy narracji kronikarskiej.
 |
| Źródło |
Obraz społeczeństwa. Ukazane są wszystkie warstwy społeczeństwa, od najwyższych po najniższe: król i królowa (wraz z dworem i dygnitarzami – duchownymi i świeckimi), magnateria (pyszni zdrajcy - i patrioci, ale nie bez skazy, np. Sapieha, Lubomirski, Zamoyski), szlachta (zamożna i zaściankowa), duchowieństwo. Mieszczaństwo – ukazane szczątkowo, ale w treści stale się podkreśla, że jest przywiązane do ojczyzny. Lud wiejski – kochający ojczyznę i króla, z zapałem walczący ze Szwedami. Obserwując (…) społeczeństwo w Potopie, widzimy wyraźnie jego początkowy upadek moralny, a potem podźwignięcie się i stopniowe odrodzenie duchowe (Juliusz Kijas).
 |
| Źródło |
Bohaterowie. Trzy grupy: 1/ postaci historyczne (np. Janusz Radziwiłł, ks. Augustyn Kordecki), 2/ ogólnikowo znane z historii (np. Kmicic), 3/ fikcyjne (np. Zagłoba).
- Kmicic. Przemiany w jego życiu: bliski zupełnego upadku moralnego hulaka - uratowany przed klęską moralną przez Janusza Radziwiłła, któremu wiernie zaczyna służyć, ale nieświadomie popełnia zdradę - przemienia się w obrońcę Jasnej Góry, króla, Ojczyzny.
- Przyjaciele Kmicica: Wołodyjowski, Skrzetuski, Roch Kowalski. Dzielni żołnierze i patrioci. (Zagłoba - zob. niżej).
- Zagłoba. Jego literacki rodowód, to: Ulisses (Odys) z Odysei Homera (a raczej jego cecha – przebiegłość), Falstaff z Henryka IV Williama Shakespeare’a, Papkin z Zemsty Aleksandra Fredry, Jan Chryzostom Pasek, autor Pamiętników. To także "żołnierz-samochwał" (postać z Plauta). Osoby autentyczne, które zainspirowały autora, to: kapitan Rudolf Korwin-Piotrowski, poznany podczas podróży po Stanach Zjednoczonych; Władysław Olendzki, współpracownik „Czasu”, gawędziarz i samochwał; Kazimierz Szetkiewicz, teść Sienkiewicza, słynący z humoru i dosadnego stylu.
- Janusz Radziwiłł. Ambitny i pyszny magnat, przywódca kalwinistów litewskich, dzielny wojownik, ale dopuszczający się zdrady. Poddając (w Kiejdanach) Litwę Szwedom, później opuszczony przez wszystkich, umiera w obleganym przez Sapiehę Tykocinie.
- Kmicic. Przemiany w jego życiu: bliski zupełnego upadku moralnego hulaka - uratowany przed klęską moralną przez Janusza Radziwiłła, któremu wiernie zaczyna służyć, ale nieświadomie popełnia zdradę - przemienia się w obrońcę Jasnej Góry, króla, Ojczyzny.
- Przyjaciele Kmicica: Wołodyjowski, Skrzetuski, Roch Kowalski. Dzielni żołnierze i patrioci. (Zagłoba - zob. niżej).
- Zagłoba. Jego literacki rodowód, to: Ulisses (Odys) z Odysei Homera (a raczej jego cecha – przebiegłość), Falstaff z Henryka IV Williama Shakespeare’a, Papkin z Zemsty Aleksandra Fredry, Jan Chryzostom Pasek, autor Pamiętników. To także "żołnierz-samochwał" (postać z Plauta). Osoby autentyczne, które zainspirowały autora, to: kapitan Rudolf Korwin-Piotrowski, poznany podczas podróży po Stanach Zjednoczonych; Władysław Olendzki, współpracownik „Czasu”, gawędziarz i samochwał; Kazimierz Szetkiewicz, teść Sienkiewicza, słynący z humoru i dosadnego stylu.
- Janusz Radziwiłł. Ambitny i pyszny magnat, przywódca kalwinistów litewskich, dzielny wojownik, ale dopuszczający się zdrady. Poddając (w Kiejdanach) Litwę Szwedom, później opuszczony przez wszystkich, umiera w obleganym przez Sapiehę Tykocinie.
 |
| Źródło |
Kompozycja. Wyraźna rama chronologiczna; już w Prologu mamy jej określenie. Podstawowy czas fabularny – dwa lata (1655-1656). Początek – bardziej „prywatny” (niechlubne wyczyny Kmicica). Od rozdz. 10 „wkracza” historia (zdrada pod Ujściem).
Dwa wątki:
1/ historyczno-polityczny – „przebieg najazdu szwedzkiego oraz dokonujący się w związku z nim rozkład moralny społeczeństwa polskiego oraz stopniowe jego odradzanie się” (Kijas); punktem przełomowym staje się obrona Jasnej Góry, a potem powrót króla do kraju;
2/ romansowy – miłość Kmicica i Oleńki, której na przeszkodzie stają różnice ich charakterów oraz zawirowania polityczne.
Splatanie się tych wątków; czasami wysuwanie któregoś z nich na plan pierwszy.
„Szczególną właściwość artyzmu Sienkiewicza stanowiła umiejętność komponowania ciągów zdarzeń, przy zachowaniu ich względnej samodzielności. Służą temu takie ujęcia, jak wyodrębnianie z fabuły „unaocznionych” scen, tworzenie serii przygód wiodących tak przez świat zdarzeń fikcyjnych, jak i historycznych. Regułą jest przy tym rozgrywanie akcji na wielkich przestrzeniach, w ruchu i dynamicznej zmianie” (Tadeusz Bujnicki). Zmienność, dynamiczność i kontrastowość sytuacji. Technika powieści sensacyjnej: stopniowanie, kontrast i zaskakująca niespodzianka (np. scena uczty w Kiejdanach). Pozostawianie czytelnika w stałym napięciu, np. przez podawanie ważnych faktów na końcu rozdziału, by w następnym wyjaśnić ich genezę i przebieg. Czasem – zakończenia bardzo efektowne, np. nastrojowe lub symboliczne. Liczne sceny zbiorowe, np. uczta w Kiejdanach, bitwa pod Prostkami i inne. Przewaga relacji unaoczniających. Tworząc obrazy batalistyczne, Sienkiewicz skupia się głównie na zwycięstwach, zaś klęski przedstawia zwykle w relacjach osób.
Dwa wątki:
1/ historyczno-polityczny – „przebieg najazdu szwedzkiego oraz dokonujący się w związku z nim rozkład moralny społeczeństwa polskiego oraz stopniowe jego odradzanie się” (Kijas); punktem przełomowym staje się obrona Jasnej Góry, a potem powrót króla do kraju;
2/ romansowy – miłość Kmicica i Oleńki, której na przeszkodzie stają różnice ich charakterów oraz zawirowania polityczne.
Splatanie się tych wątków; czasami wysuwanie któregoś z nich na plan pierwszy.
„Szczególną właściwość artyzmu Sienkiewicza stanowiła umiejętność komponowania ciągów zdarzeń, przy zachowaniu ich względnej samodzielności. Służą temu takie ujęcia, jak wyodrębnianie z fabuły „unaocznionych” scen, tworzenie serii przygód wiodących tak przez świat zdarzeń fikcyjnych, jak i historycznych. Regułą jest przy tym rozgrywanie akcji na wielkich przestrzeniach, w ruchu i dynamicznej zmianie” (Tadeusz Bujnicki). Zmienność, dynamiczność i kontrastowość sytuacji. Technika powieści sensacyjnej: stopniowanie, kontrast i zaskakująca niespodzianka (np. scena uczty w Kiejdanach). Pozostawianie czytelnika w stałym napięciu, np. przez podawanie ważnych faktów na końcu rozdziału, by w następnym wyjaśnić ich genezę i przebieg. Czasem – zakończenia bardzo efektowne, np. nastrojowe lub symboliczne. Liczne sceny zbiorowe, np. uczta w Kiejdanach, bitwa pod Prostkami i inne. Przewaga relacji unaoczniających. Tworząc obrazy batalistyczne, Sienkiewicz skupia się głównie na zwycięstwach, zaś klęski przedstawia zwykle w relacjach osób.
 |
| Źródło |
Język. Narrator - wszechwiedzący, o punkcie widzenia człowieka z XIX w. Jego role: stylizowane relacje kronikarskie, cechy staroszlacheckiego pamiętnika czy herbarza, spojrzenie historyka, który z dystansu ocenia minione dzieje, wreszcie typowego narratora "romansu" przygód (Bujnicki). Dużo czasowników, a mniej rzeczowników i przymiotników, co daje utworowi dynamiczny charakter. Archaizacja (słownictwa, składni i fleksji) - głównie w dialogach, rzadziej w narracji. Posługiwanie się charakterystycznymi zwrotami i pojęciami. Iluzja dawności (używanie słów dawnych, ale jeszcze będących w użyciu, więc zrozumiałych). Stylizacja biblijna (wypowiedzi ks. Kordeckiego) i homerycka (podniosłość niektórych scen). Indywidualizacja języka postaci. Oszczędne stosowanie makaronizmów (bo – stosowane w nadmiarze - nie byłyby zrozumiałe). Bardzo dużo dialogów. Ich funkcje: ożywienie akcji, charakteryzowanie osób, dostarczanie informacji o sytuacji ogólnej (politycznej). Istotna rola opisów przeżyć postaci (np. walka wewnętrzna Janusza Radziwiłła). Rola komizmu (np. scena z Zagłobą i małpami, postaci Rocha Kowalskiego i Kiemliczów) - "krzepienie serc", wnoszenie optymizmu.
_in_1655.png) |
| Źródło |
Adaptacja filmowa. Premiera - 1974 r. Reżyseria: Jerzy Hoffman. Główne role: Daniel Olbrychski (Kmicic), Małgorzata Braunek (Oleńka Billewiczówna), Tadeusz Łomnicki (Michał Wołodyjowski), Kazimierz Wichniarz (Jan Onufry Zagłoba), Władysław Hańcza (Janusz Radziwiłł), Leszek Teleszyński (Bogusław Radziwiłł).
 |
| Źródło |
Bibliografia (wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Książka
Bortnowski Stanisław, Potop Henryka Sienkiewicza - stany zapalne, „Język Polski w Liceum" 2006/2007, nr 3, s. 22-31.
Bujnicki Tadeusz, Helman Alicja, "Potop" Henryka Sienkiewicza. Powieść i film, Warszawa 1978 (i wydanie następne).
Karaś Halina, Archaizmy jako wykładniki stylizacji w "Potopie" Henryka Sienkiewicza, „Poradnik Językowy" 2004, nr 9, s. 19-37.
Kijas Juliusz, Potop Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1965.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Pieczonka Ewa, Epos narodowy a western, „Polonistyka" 1986, nr 9, s. 681-689.
Trzynadlowski Jan, Uwagi o poetyce "Trylogii" - historycznej powieści przygody, „Pamiętnik Literacki" 1966, z. 3, s. 89-103.
Film
Eisler Jerzy, Prawda czasów - prawda ekranu, "Pamięć.pl" 2012, nr 1, s. 54-55.
Hoffman Jerzy, Potopu nie oglądam, rozm. przepr. Piotr Świątkowski, "W Drodze" 2016, [nr specjalny: Wielkanoc], s. 132-143.
Kabiesz Edward, Urodzaj i klęska superprodukcji, "Gość Niedzielny" 2012, nr 42, s. 56-57.
Książka
Bortnowski Stanisław, Potop Henryka Sienkiewicza - stany zapalne, „Język Polski w Liceum" 2006/2007, nr 3, s. 22-31.
Bujnicki Tadeusz, Helman Alicja, "Potop" Henryka Sienkiewicza. Powieść i film, Warszawa 1978 (i wydanie następne).
Karaś Halina, Archaizmy jako wykładniki stylizacji w "Potopie" Henryka Sienkiewicza, „Poradnik Językowy" 2004, nr 9, s. 19-37.
Kijas Juliusz, Potop Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1965.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Pieczonka Ewa, Epos narodowy a western, „Polonistyka" 1986, nr 9, s. 681-689.
Trzynadlowski Jan, Uwagi o poetyce "Trylogii" - historycznej powieści przygody, „Pamiętnik Literacki" 1966, z. 3, s. 89-103.
Film
Eisler Jerzy, Prawda czasów - prawda ekranu, "Pamięć.pl" 2012, nr 1, s. 54-55.
Hoffman Jerzy, Potopu nie oglądam, rozm. przepr. Piotr Świątkowski, "W Drodze" 2016, [nr specjalny: Wielkanoc], s. 132-143.
Kabiesz Edward, Urodzaj i klęska superprodukcji, "Gość Niedzielny" 2012, nr 42, s. 56-57.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz