Pierwsze wydanie. 1897-1900 – w „Tygodniku Ilustrowanym”. 1900 – jako książka.
Gatunek. Powstanie klasycznej powieści historycznej – początek XIX w. (rola Waltera Scotta). Stylizacja językowa - zob. TUTAJ.
Cecha Krzyżaków jako powieści historycznej: synkretyzm (elementy epopei, ale też baśni, legendy, powieści rycerskiej, żołnierskiej anegdoty).
Gatunek. Powstanie klasycznej powieści historycznej – początek XIX w. (rola Waltera Scotta). Stylizacja językowa - zob. TUTAJ.
Cecha Krzyżaków jako powieści historycznej: synkretyzm (elementy epopei, ale też baśni, legendy, powieści rycerskiej, żołnierskiej anegdoty).
 |
| Źródło |
Źródła. Najważniejsze teksty, z których pisarz korzystał: Dzieje Polski Jana Długosza, Jadwiga i Jagiełło Karola Szajnochy, inne kroniki (np. Janka z Czarnkowa, Marcina Kromera i Marcina Bielskiego), prace historyczne (np. Józefa Szujskiego).
Dla chcących wiedzieć więcej. Temat „krzyżacki” w literaturze polskiej, to np. Grażyna oraz Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza (powieści poetyckie), utwory Juliusza Słowackiego (poemat Hugo, niektóre dramaty, np. Mindowe, Zawisza Czarny), kilka powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego (np. Krzyżacy 1410).
Czas akcji i wydarzenia. XIV-XV wiek. Początek utworu – to opowieść Maćka z Bogdańca o wydarzeniach historycznych (w Tyńcu, w gospodzie pod „Lutym Turem”), dzięki czemu możemy określić czas. Te fakty, to: „wojna domowa” Grzymalitczyków z Nałęczami, zbliżający się połóg królowej Jadwigi, wojna krzyżacko-litewska i oblężenie Wilna, zapowiedziany „sąd Boży” miedzy rycerzami polskimi i francuskimi, historia księcia Henryka (elekta płockiego) i „cudnej” Ryngałły. Zakończenie – bitwa pod Grunwaldem (t. 4, rozdz. 29).
Zauważmy, że to zakończenie utworu opisem bitwy jest stałą u pisarza konwencją – Ogniem i mieczem kończy bitwa pod Beresteczkiem, Pana Wołodyjowskiego – pod Chocimiem.
Średniowieczna rzeczywistość w powieści. Etos rycerski.
Powieść o tężyźnie fizycznej naszych przodków (Zygmunt Szweykowski). Przeciwstawienie środowiska polsko-litewskiego – krzyżackiemu. Dwa rodzaje działań misyjnych na Litwie: obłudnych, czyli Krzyżackich i bezinteresownych (niosących sens religijno-cywilizacyjny), czyli polskich. „Pierwotność”, „dzikość” Litwinów jest jednak rekompensowana ich postawami (np. Litwin zabija wielkiego mistrza pod Grunwaldem, Litwini wracają na pole bitwy po pierwotnej ucieczce). Degeneracja etosu rycerskiego w państwie Krzyżaków, podporządkowanego celom politycznych Zakonu (ekspansywność, podstępność, pycha, okrucieństwo) – zob. negatywne postaci Kunona Lichtensteina, Hugona de Danvelda, Rotgiera i Zygfryda de Löwe. Widać jednak też pozytywne cechy rycerskie (Ulryk von Jungingen, Konrad von Jungingen, tragizm Zygfryda de Löwe). Polski etos rycerski, nie tak wysublimowany jak zachodni (Fulko de Lorche) i „młodszy” od krzyżackiego, przedstawiono „pozytywnie”, choć czasem nieco żartobliwie (np. „śluby” Zbyszka z Bogdańca, stosunek do „damy serca”, pojedynki, cześć rodowa – jako nieprzekraczalna norma rycerska). Silny związek rycerstwa z ziemią ojczystą i Królestwem.
Dla chcących wiedzieć więcej. Temat „krzyżacki” w literaturze polskiej, to np. Grażyna oraz Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza (powieści poetyckie), utwory Juliusza Słowackiego (poemat Hugo, niektóre dramaty, np. Mindowe, Zawisza Czarny), kilka powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego (np. Krzyżacy 1410).
Czas akcji i wydarzenia. XIV-XV wiek. Początek utworu – to opowieść Maćka z Bogdańca o wydarzeniach historycznych (w Tyńcu, w gospodzie pod „Lutym Turem”), dzięki czemu możemy określić czas. Te fakty, to: „wojna domowa” Grzymalitczyków z Nałęczami, zbliżający się połóg królowej Jadwigi, wojna krzyżacko-litewska i oblężenie Wilna, zapowiedziany „sąd Boży” miedzy rycerzami polskimi i francuskimi, historia księcia Henryka (elekta płockiego) i „cudnej” Ryngałły. Zakończenie – bitwa pod Grunwaldem (t. 4, rozdz. 29).
Zauważmy, że to zakończenie utworu opisem bitwy jest stałą u pisarza konwencją – Ogniem i mieczem kończy bitwa pod Beresteczkiem, Pana Wołodyjowskiego – pod Chocimiem.
Średniowieczna rzeczywistość w powieści. Etos rycerski.
Powieść o tężyźnie fizycznej naszych przodków (Zygmunt Szweykowski). Przeciwstawienie środowiska polsko-litewskiego – krzyżackiemu. Dwa rodzaje działań misyjnych na Litwie: obłudnych, czyli Krzyżackich i bezinteresownych (niosących sens religijno-cywilizacyjny), czyli polskich. „Pierwotność”, „dzikość” Litwinów jest jednak rekompensowana ich postawami (np. Litwin zabija wielkiego mistrza pod Grunwaldem, Litwini wracają na pole bitwy po pierwotnej ucieczce). Degeneracja etosu rycerskiego w państwie Krzyżaków, podporządkowanego celom politycznych Zakonu (ekspansywność, podstępność, pycha, okrucieństwo) – zob. negatywne postaci Kunona Lichtensteina, Hugona de Danvelda, Rotgiera i Zygfryda de Löwe. Widać jednak też pozytywne cechy rycerskie (Ulryk von Jungingen, Konrad von Jungingen, tragizm Zygfryda de Löwe). Polski etos rycerski, nie tak wysublimowany jak zachodni (Fulko de Lorche) i „młodszy” od krzyżackiego, przedstawiono „pozytywnie”, choć czasem nieco żartobliwie (np. „śluby” Zbyszka z Bogdańca, stosunek do „damy serca”, pojedynki, cześć rodowa – jako nieprzekraczalna norma rycerska). Silny związek rycerstwa z ziemią ojczystą i Królestwem.
 |
| Źródło |
Postaci władców. Władysław Jagiełło i Ulryk (Ulrich) von Jungingen. Pod Grunwaldem „neofita” Jagiełło - najpierw "dziki", nieokrzesany, pod koniec utworu przekształca się w prawdziwego władcę-rycerza chrześcijańskiego kraju. Jego wizerunek tworzą rekwizyty (uzbrojenie, doborowa drużyna, koń) oraz zachowanie w trakcie bitwy. Istotne są też dwa epizody: starcie z Dypoldem Kikieritzem i gest zwycięzcy nad ciałem Ulryka.
Ulryk – przestrzegający rycerskiego kanonu, porywczy, wojowniczy.
Ulryk – przestrzegający rycerskiego kanonu, porywczy, wojowniczy.
Inni rycerze. Główną rolę „grają” jednak w powieści nie najwyżsi rangą przedstawiciele feudalnego świata, ale średni stan ziemiańsko-rycerski. Główne cechy polskiego rycerstwa: siła fizyczna (Zbyszko - wyciska sok z drzewa, Powała z Taczewa – zwija stalowy tasak, rycerze skaczą w zbroi przez konie, polują na wielkie zwierzęta), odwaga, sprawność w boju (ujawniana w pojedynkach, turniejach i bitwach), reguły szlachetnej walki, obowiązek obrony chorągwi, miłosierdzie dla pokonanego, ale też obowiązek zemsty. Rola przygody rycerskiej (np. miłość dworna do Danusi, napad na Kunona Lichtensteina, życie dworskie - polowania, pasowanie na rycerza). Zbyszko i Maćko z Bogdańca – silni, mężni, sprawni, przywiązani do rodu, który – przez udział w wojnie z Krzyżakami - pragną odbudować. Powała z Taczewa – wysoki, niezwykle silny, posiadający głębokie poczucie godności osobistej.
Niektórzy bohaterowie historyczni: królowa Jadwiga - delikatna, subtelna, uduchowiona, pokorna, cicha, skromna, miłosierna. Inne osoby, np. Zyndram z Maszkowic (ideał rycerza), Konrad von Jungingen (cierpliwy, spokojny, sprawiedliwy) i Ulryk von Jungingen (porywczy, gwałtowny, kierujący się emocjami i ambicjami, ale dzielny rycerz), książę Witold (dobry strateg i waleczny rycerz).
Niektórzy bohaterowie fikcyjni:
- Zbyszko z Bogdańca. Obserwujemy jego rozwój - z naiwnego, zapalczywego młodzieńca, w sprawnego rycerza i dojrzałego do założenia rodziny mężczyznę. Jest gwałtowny, ale opiekuńczy, odważny, dotrzymujący danego słowa.
- Maćko z Bogdańca - starszy wiekiem, bardzo sprawny fizycznie, energiczny, dzielny. Chętnie opowiada o rycerskich przygodach. Kocha Ojczyznę; dąży też do osobistych korzyści.
- Jurand ze Spychowa. Postać heroiczna i dynamiczna (z żadnego zemsty rycerza przemienia sie w miłosiernego, pokornego człowieka). Zwycięża moralnie, pokonując nienawiść.
- Danusia Jurandówna i Jagienka Zychówna - sportretowane kontrastowo. Obie są piękne, lecz pierwsza - "zjawiskowa", naznaczona piętnem śmierci; druga - zmysłowa, pełna energii i życia, sprawna fizycznie.
- Zygfryd de Löwe - okrutny, bezwzględny, pyszny, pełen nienawiści. Pokonany moralnie przez Juranda, odbiera sobie życie.
 |
| Źródło |
Batalistyka. Głównie – Grunwald, ale równie ważny jest obszerny epizod walk na Żmudzi (leśna bitwa, w której najważniejszą rolę gra podstęp). Przebieg bitwy grunwaldzkiej: starcie krzyżacko-litewskie i ucieczka Litwinów, starcie polsko-krzyżackie, wprowadzenie do walki 16. chorągwi chełmińskiej, atak piechoty chłopskiej, powrót Litwinów i klęska Krzyżaków. Wyodrębnione epizody - szereg pojedynków wymienionych z nazwiska rycerzy i najdzielniejszych: Zawiszy Czarnego oraz Arnolda von Baden.
Narracja. Narrator autorski i wszechwiedzący, zdystansowany wobec świata przedstawionego i mający nieograniczone kompetencje. Ma autorytet moralny i historyczny. Odsłania historię stopniowo (w akcję wprowadza nas relacja Maćka z Bogdańca). Staje się historykiem-interpretatorem, komentatorem, wiedzącym, jak Krzyżacy postępowali na przestrzeni wieków. Preferuje opowiadanie unaoczniające. Bywa liryczny lub tragiczny (opis śmierci Danusi i Zygfryda, cierpienia Juranda), ale też komiczny. W zakończeniu powieści - dominuje tendencja ku uwzniośleniu, hiperbolizacji, sakralizacji bitwy grunwaldzkiej oraz są obecne liczne składniki emotywno-wartościujące, apostrofy i metafory.
Typy opisów: realistyczne (połączone ze zdarzeniami) i wartościujące (emotywne, eksponujące nastroje grozy lub liryzmu).
Język. Archaizacja (korzystająca z gwary podhalańskiej) słownictwa, fonetyki (oboczności), fleksji i frazeologii. Także - styl "rycerski", czyli np. konwencjonalność formuły przysięgi Zbyszka. Indywidualizacja języka rycerzy-wojowników, szlachty ziemiańskiej (Zycha ze Zgorzelic). Czechizmy Hlawy, niemieckie wtrącenia w języku Krzyżaków. "Erudycyjny", zawierający latynizmy język opata z Tulczy.
Obrazowanie. Stylizacja eposowa, czyli metaforyka, rozbudowane porównania, składnia retoryczna, czasem rytmizacja tekstu. Stylizacja folklorystyczna, czyli liczne pieśni, które śpiewają bohaterowie (np. Zych ze Zgorzelic). Także - ludowe porzekadła, zaklęcia, idiomy itp.
Kompozycja. Splot treści historycznych i przygodowo-romansowych. Historia (społeczna, obyczajowa, narodowa) jest nadrzędna; determinuje fabułę.
Przestrzeń. Konkretne miejsca historyczne: zamki (Wawel, Malbork, Szczytno), dwory (dwór mazowiecki), kasztele (Bogdaniec, Spychów), kościoły. Pierwotna przyroda, a głównie wielkie przestrzenie leśne. Osiedla - w otoczeniu puszczy. Historia i przygoda wyłania się z puszczy (Tadeusz Bujnicki). Motywy drogi i spotkania. Większość zdarzeń dokonuje się na drodze, np. zawiązanie akcji - na gościńcu tynieckim, spotkanie z Jagienką - na drodze powrotnej do Bogdańca, szukanie Danusi - na licznych drogach. Na niej też znajdują śmierć Zygfryd i Danusia, na niej ponadto bohaterowie spotykają oślepionego Juranda i nią wędrują wojska. Miejsca spotkań - "domy" (Zgorzelice, Bogdaniec), niektóre miasta i osiedla. Przestrzenie śmierci Zygfryda i Danusi - zbudowane na zasadzie przeciwstawienia: noc - dzień, burza - słońce, tajemniczy las - ukwiecona łąka, groza - spokój i smutek.
Narracja. Narrator autorski i wszechwiedzący, zdystansowany wobec świata przedstawionego i mający nieograniczone kompetencje. Ma autorytet moralny i historyczny. Odsłania historię stopniowo (w akcję wprowadza nas relacja Maćka z Bogdańca). Staje się historykiem-interpretatorem, komentatorem, wiedzącym, jak Krzyżacy postępowali na przestrzeni wieków. Preferuje opowiadanie unaoczniające. Bywa liryczny lub tragiczny (opis śmierci Danusi i Zygfryda, cierpienia Juranda), ale też komiczny. W zakończeniu powieści - dominuje tendencja ku uwzniośleniu, hiperbolizacji, sakralizacji bitwy grunwaldzkiej oraz są obecne liczne składniki emotywno-wartościujące, apostrofy i metafory.
Typy opisów: realistyczne (połączone ze zdarzeniami) i wartościujące (emotywne, eksponujące nastroje grozy lub liryzmu).
Język. Archaizacja (korzystająca z gwary podhalańskiej) słownictwa, fonetyki (oboczności), fleksji i frazeologii. Także - styl "rycerski", czyli np. konwencjonalność formuły przysięgi Zbyszka. Indywidualizacja języka rycerzy-wojowników, szlachty ziemiańskiej (Zycha ze Zgorzelic). Czechizmy Hlawy, niemieckie wtrącenia w języku Krzyżaków. "Erudycyjny", zawierający latynizmy język opata z Tulczy.
Obrazowanie. Stylizacja eposowa, czyli metaforyka, rozbudowane porównania, składnia retoryczna, czasem rytmizacja tekstu. Stylizacja folklorystyczna, czyli liczne pieśni, które śpiewają bohaterowie (np. Zych ze Zgorzelic). Także - ludowe porzekadła, zaklęcia, idiomy itp.
Kompozycja. Splot treści historycznych i przygodowo-romansowych. Historia (społeczna, obyczajowa, narodowa) jest nadrzędna; determinuje fabułę.
Przestrzeń. Konkretne miejsca historyczne: zamki (Wawel, Malbork, Szczytno), dwory (dwór mazowiecki), kasztele (Bogdaniec, Spychów), kościoły. Pierwotna przyroda, a głównie wielkie przestrzenie leśne. Osiedla - w otoczeniu puszczy. Historia i przygoda wyłania się z puszczy (Tadeusz Bujnicki). Motywy drogi i spotkania. Większość zdarzeń dokonuje się na drodze, np. zawiązanie akcji - na gościńcu tynieckim, spotkanie z Jagienką - na drodze powrotnej do Bogdańca, szukanie Danusi - na licznych drogach. Na niej też znajdują śmierć Zygfryd i Danusia, na niej ponadto bohaterowie spotykają oślepionego Juranda i nią wędrują wojska. Miejsca spotkań - "domy" (Zgorzelice, Bogdaniec), niektóre miasta i osiedla. Przestrzenie śmierci Zygfryda i Danusi - zbudowane na zasadzie przeciwstawienia: noc - dzień, burza - słońce, tajemniczy las - ukwiecona łąka, groza - spokój i smutek.
 |
| Źródło |
Adaptacja filmowa. Adaptacja filmowa powieści była jedną z największych produkcji polskiej kinematografii. Do dzisiaj jest najbardziej kasowym polskim filmem. Posiada też rekord największej oglądalności. Reżyseria: Aleksander Ford. Ważniejsze role: Mieczysław Kalenik (Zbyszko), Aleksander Fogiel (Maćko), Grażyna Staniszewska (Danusia), Urszula Modrzyńska (Jagienka), Andrzej Szalawski (Jurand), Henryk Borowski (Zygfryd), Mieczysław Voit (Kuno), Emil Karewicz (Władysław Jagiełło), Stanisław Jasiukiewicz (Ulrich von Jungingen), Janusz Strachocki (Konrad von Jungingen). Premiera: 2 września 1960. Przedterminowy, publiczny pokaz: 15 lipca 1960 (w 550. rocznicę bitwy pod Grunwaldem).
Dla chcących wiedzieć więcej. Historia powstania i recepcji filmu jest niezwykle interesująca. Wszystkich pragnących się z nią zapoznać odsyłam do poniżej bibliografii.
Dla chcących wiedzieć więcej. Historia powstania i recepcji filmu jest niezwykle interesująca. Wszystkich pragnących się z nią zapoznać odsyłam do poniżej bibliografii.
 |
| Źródło |
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Bujnicki Tadeusz, Świat historyczny "Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1987, z. 4, s. 127-157.
Bujnicki Tadeusz, Wstęp, w: Sienkiewicz Henryk, Krzyżacy, [vol.1], t.1-2, Wrocław 1990. ISBN 83-04-03135-5 (brosz.) . ISBN 83-04-03133-7 (opr.).
Janicki Stanisław, Krzyżacy Aleksandra Forda - niekończąca się historia, „Kino” 2010, nr 7/8, s. 80-83.
Kabiesz Edward, Urodzaj i klęska superprodukcji, „Gość Niedzielny” 2012, nr 42, s. 56-57.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Szweykowski Zygmunt, Kilka uwag o "Krzyżakach" Sienkiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1957, z. 4, s. 299-314.
Bujnicki Tadeusz, Świat historyczny "Krzyżaków" Henryka Sienkiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1987, z. 4, s. 127-157.
Bujnicki Tadeusz, Wstęp, w: Sienkiewicz Henryk, Krzyżacy, [vol.1], t.1-2, Wrocław 1990. ISBN 83-04-03135-5 (brosz.) . ISBN 83-04-03133-7 (opr.).
Janicki Stanisław, Krzyżacy Aleksandra Forda - niekończąca się historia, „Kino” 2010, nr 7/8, s. 80-83.
Kabiesz Edward, Urodzaj i klęska superprodukcji, „Gość Niedzielny” 2012, nr 42, s. 56-57.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Szweykowski Zygmunt, Kilka uwag o "Krzyżakach" Sienkiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1957, z. 4, s. 299-314.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz