Kącik Maturzysty – 9: Stylistyka literacka (odwołania do zjawisk spoza języka literackiego epoki i odwołania do stylów literackich)

Najważniejsze środki stylistyczne w Ćwiczeniach z poprzedniego tygodnia. Ćwiczenie 1.

Zmarli moi, nie opuszczajcie mnie! [i cd.] – apostrofa; Zmarli moi, nie opuszczajcie mnie! / Zmarli moi, pozostańcie przy mnie! – paralelizm; wielokrotne powtórzenie Tylko – anafora; Tylko przy waszej śmierci bliski jestem życia – antyteza; [zmniejszyć świat] – metafora; [zmarli] nieskalani – epitet inwersyjny; mam ojca i matkę i brata – wyliczenie; za wami iść mi, iść  - powtórzenie, paralelizm; wieki wieczne – epitet tautologiczny (por. też pleonazm, ale o tym jeszcze będzie mowa w opracowaniach „gramatyki”); przez was (…) – powtórzenie; czas zabliźnia się – animizacja; czas poszarpany – epitet metaforyczny, inwersyjny; przyszłość zawiła – epitet inwersyjny; śmierć i życie nie krwawią – animizacja; nie krwawią, jak rany – porównanie; za wami iść mi, iść na wieki wieczne – powtórzenie. Widzimy, ze w wierszu dominują powtórzenie i paralelizm. Ćwiczenie 2. zadry (…) zadrży – paronomazja. Ćwiczenie 3. jestem zrobiony z krwi skóry i włosów; byłem manekinem guzikiem automatu numerem w kartotece – wyliczenia. Warto dostrzec zamianę czasów: jestem, byłem; byłem manekinem guzikiem (…) numerem (…) – paralelizm (i rodzaj metonimii).

ODWOŁANIA DO ZJAWISK SPOZA JĘZYKA LITERACKIEGO DANEJ EPOKI

STYLIZACJA JĘZYKOWA - wprowadzenie do utworu elementów właściwych mowie określonych środowisk, epok, elementów charakterystycznych dla określonej wypowiedzi, określonego stylu. Najważniejsze: archaizacja, dialektyzacja, stylizacja środowiskowa.

ARCHAIZACJA - wprowadzanie do utworu form właściwych danej epoce oraz stosowanie starszych form fonetycznych, fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych.

Archaizm - wyraz, który wyszedł już z powszechnego użycia w mowie i piśmie, bo pojawił się jego nowszy odpowiednik (np. białogłowa = kobieta) lub zniknął jego desygnat (np. kontusz, kasztelan). Dalsze przykłady:

Formy archaiczne w odmianie rzeczowników:

- To, jak wiecie, jest rycerski obyczaj... Który to z młodych swojej paniej nie miał, tego inni za prostaka uważają.

- Patrzcież, w co się sprawiedliwość w waszych uściech obraca (...)

                                                               (Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy)

Formy nieosobowe (rzeczowe) rzeczowników użyte zamiast form osobowych:

                                    A na wojnie świszczą kule,

                                               Lud się wali jako snopy,

                                               A najczęściej biją króle,

                                               A najgęściej giną chłopy.

                                                               (Maria Konopnicka,  A jak poszedł król na wojnę)

Dawny narzędnik liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich na -y, -i, np. przed laty, dawnymi czasy, innymi słowy.

BARBARYZM – wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa pochodzące z innego języka niż ten, w którym sformułowano daną wypowiedź (anglicyzm, galicyzm, latynizm itp.). Sporo ich w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska, Trylogii Henryka Sienkiewicza (szczególnie – w wypowiedziach Zagłoby).

MAKARON – tekst literacki, w którym występują obok siebie elementy dwu lub więcej języków na równych prawach (nie są to więc utwory, w których pojawiają się jedynie wtrącenia z obcych języków, czyli barbaryzmy). Dwie postacie: 1. Zestawienia języków w wersji każdemu z nich właściwej (pod względem gramatycznym). 2. Formy danego języka są kształtowane na wzór języka innego (np. dodawanie polskich końcówek do obcych wyrazów i odwrotnie – w przejaskrawionej formie jest to pedanteska). Np. Carmen macaronicum Jana Kochanowskiego, także:

- Wracam do materii! – mówił Zagłoba. – owoż, repeto, należałby mi się wypoczynek, ale że ojczyzna w paroksyzmie, (…) przetom tu jest, mości panowie, aby razem z wami oponować się hostibus, w imię tej matki, która nas wszystkich wykarmiła.

(Henryk Sienkiewicz, Potop)

DIALEKTYZACJA (stylizacja gwarowa) - nadanie utworowi cech językowych gwarowych. Obejmuje (jak archaizacja): słownictwo, frazeologię, fleksję i składnię.

GWARA, czyli regionalna odmiana języka, też może mieć znaczenie stylistyczne (np. Chłopi Władysława Stanisława Reymonta).

STYLIZACJA ŚRODOWISKOWA - wprowadzanie do utworu pewnej liczby wyrazów, zwrotów charakterystycznych dla jakiegoś środowiska, np. uczniowskiego, robotniczego, aktorskiego, sportowego itp. Ogranicza się w zasadzie do słownictwa i frazeologii.

ŻARGON, czyli język określonej grupy społecznej (uczniów, sportowców, więźniów itp.), różniący się od innych odmian języka narodowego głównie słownictwem (specjalistycznym), np.

- Micha, opierunek, kima - szponiasto rozstawiła palce, nagle ściągnęła je w pięść.

                                                               (Marek Nowakowski, Trzyczwartak)

*

Inne: PROWINCJONALIZM - część języka ogólnego (nie należy do gwar!), występująca tylko w określonej dzielnicy kraju, np.

                                    Siędę i z ponika

                                               Pragnienie ugaszę;

                                                               (Adam Mickiewicz, Panicz i dziewczyna)

(ponik = strumyk) oraz PROZAIZM - wprowadzony do wypowiedzi poetyckiej element (najczęściej - słowo) pochodzący spoza wykształconego w danym momencie historycznym systemu języka poetyckiego, np.

                                    (...) Najgorsze są widma

                                               Ludzi, co nam za życia byli obojętni.

                                               Po śmierci się aktywizują we wspomnieniu,

                                                               (Mieczysław Jastrun, Duch obojętny)

(aktywizować się - nie należy do języka poetyckiego, lecz do stylu naukowego lub publicystycznego).

ODWOŁANIA DO STYLÓW LITERACKICH (utworów, pisarzy, całych epok)

ALUZJA LITERACKA - pojawiające się w utworze świadome nawiązanie do innego dzieła literackiego, apelujące do wiedzy odbiorcy, który powinien je dostrzec i zinterpretować, np. Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego - a Boska Komedia Dantego, złoty róg z Wesela Stanisława Wyspiańskiego - przypomniany w Rocie Marii Konopnickiej.

CYTAT - dosłowne przytoczenie w utworze fragmentu tekstu innego autora, innego dzieła tego samego autora, np.

Słuchaj, dzieweczko! - Ona nie słucha - To dzień biały! to miasteczko! Przy tobie nie ma żywego ducha.           (Adam Mickiewicz, Romantyczność)

"Słuchaj, dzieweczko! Ona nie słucha... To dzień biały, to miasteczko..." Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha, po gruzach biega naga, ruda Ryfka, trzynastoletnie dziecko.           (Władysław Broniewski, Ballady i romanse)

PARAFRAZA - przeróbka utworu literackiego rozwijająca (czasem też swobodnie upraszczająca) jego treści, oddająca je za pomocą środków odmiennych niż zastosowane w pierwowzorze, jednak przy zachowaniu rozpoznawalnego podobieństwa do owego pierwowzoru. "Forma pośrednia" między aluzja a cytatem, np.

Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja! Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja,           Zyszczy nam, spuści nam.           Kyrie eleison.                     (Bogurodzica)

Bogurodzica Dziewica, Złotem gotycka Maryja, Nad ołtarzem płonąca koralami u szyi, u Twego syna Gospodzina cała Jerozolima...       (Miron Białoszewski, Stara pieśń nad Binnarową)

STYLIZACJA - celowe wprowadzenie do wypowiedzi, realizującej określony styl, pewnych istotnych właściwości stylu innego, będącego wzorcem stylizacyjnym, traktowanego jako obcy sytuacji nadawcy wypowiedzi. Wzorcem s. mogą być: style historyczne (np. minionych kierunków i epok), style właściwe określonym warstwom kulturowym, innym niż ta, do której należy autor (np. środowiskowe, ludowe) itp. Np.

                                    Oj, zaszumiały brzozy płaczące

                                               W dąbrowie...

                                               Bywajcie zdrowi, siwe gołąbki,

                                               Ojcowie...

                                                               (Maria Konopnicka, Na fujarce, XII)

(tu: nawiązanie do rytmiki, paralelnej budowy i słownictwa pieśni ludowej).

PASTISZ - odmiana stylizacji; utwór powstały w wyniku świadomego podrabiania maniery stylistycznej konkretnego dzieła, autora, szkoły literackiej. Polega na celowym wyostrzeniu charakterystycznych cech naśladowanego sposobu wypowiadania się, który dzięki temu staje się bardzo wyrazisty, np. Duchy poetów podsłuchane Kazimierza Wyki (poniżej - p. stylu Norwida):

                        Pani bo miałaś suknie w dziwne tiule,

                               Jak te niewiasty z portretów Barbieny -

                               Któż w tańcu twej Ultima Thule

                               Zdeptał jak nie ja?! - wśród balowej sceny...

PARODIA - odmiana stylizacji; wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia (karykaturalne naśladowanie), np. wypowiedź Posejdona we fragmencie utworu Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (Nieznany rękopis Stanisława Wyspiańskiego):

                        Kiedyś byłem ścichapęk,

                               Kiedyś miałem dwoje szczęk,

                               Gdym cię po raz pierwszy ujzoł,

                               Dziś me został tylko trójząb,

                               Śtucne zęby, śtucny świat,

                               Lecz tyś moja, tyś mój kwiat.

                               (wychodzi z trumny)

Widzimy tu nawiązanie do treści i stylu Wesela (cham i złoty róg) i Akropolis (postać mitologiczna, rekwizyt, czyli trumna) Wyspiańskiego.

TRAWESTACJA – odmiana parodii. Ośmieszająca parafraza utworu poważnego, zachowująca jego podstawowe elementy tematyczne i kompozycyjne – przy radykalnej degradacji stylu. Polega głównie na zastąpieniu wysokiego i patetycznego stylu pierwowzoru przez styl niski (nawet wulgarny), pozostający w ostentacyjnej sprzeczności z charakterem treści naśladowanego dzieła, np. elementy t. – w Monachomachii Ignacego Krasickiego, też:

                        Sensacja niesłychana:

                        pani zdradziła pana.

                               I zostały na biurku

                               te słowa: - Drogi Jurku,

                               przebacz. Jadę przez Kielce.

                               Fatum. Zupa w butelce. (…)

                               (Konstanty Ildefons Gałczyński, Lilie albo kwiatki prohibicyjne. Ballada ostrzegająca)

Widzimy wyraźne nawiązanie do ballady Lilie Mickiewicza. Jednak w końcu Pan popełnia samobójstwo nie z powodu odejścia żony, ale… prohibicji, która nie pozwoliła mu utopić smutku w kieliszku (zobacz podtytuł!).

Ćwiczenie

W poniższym tekście nazwij środki stylistyczne:

Tańczyli na moście,

Tańczyli noc całą.

Zbiry, katy, wyrzutki,

Wisielce, prostytutki,

Syfilitycy, nożownicy,

Łotry, złodzieje, chlacze wódki.

(Julian Tuwim, Chrystus miasta)