Kącik Maturzysty – 8: Stylistyka literacka (środki składniowe i fonetyczne)

Odpowiedzi do Ćwiczeń z poprzedniego tygodnia. Ćwiczenie 1. Dominantą jest zdrobnienie (deminutivum). Efekt komiczny powstaje z zestawienia dwóch stylów: sugerującego baśń (zdrobnienia, krasnoludek) oraz tego, w którym bohater się wypowiada. Ćwiczenie 2. Homery, Wirgile, tzn. dzieła Homera i Wergiliusza, czyli metonimia. Jednakże, jeśli zapytamy, czy niósł dzieła wybrane (niektóre z napisanych przez tych autorów) lub zebrane (wszystkie, które napisali), wówczas pytamy o stosunki ilościowe. Zatem mamy do czynienia z synekdochą. Pytanie było podchwytliwe, jednak myślę, że większość odpowiedziałaby: metonimia. Jedną i drugą odpowiedź uznałabym za poprawną. Gdyby takie pytanie w teście się pojawiło, idealnie byłoby, gdyby istniała możliwość uzasadnienia odpowiedzi!

ŚRODKI SKŁADNIOWE

INWERSJA - szyk przestawny, np.

                                    Farbę Bugowej, widziałem, krew wody

                                               Nasza zmieniła, prócz pohańskiej szkody.

                                                               (Mikołaj Sęp Szarzyński, Pieśń V. O Fridruszu...)

ELIPSA - pominięcie w zdaniu lub wyrażaniu jakiegoś składnika, który ze względu na całość stosunków składniowych jest w nim spodziewany, ale nie został użyty, np.

                                    (...) włos złotem, perłą ząb (...)

                                                               (Jan Andrzej Morsztyn, Niestatek)

POWTÓRZENIE - dwu- lub wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w obrębie określonego odcinka wypowiedzi, np.

                                    "Tak, tak, mój Protazeńku" - rzekł klucznik Gerwazy.

"Tak, tak, mój Gerwazeńku" - rzekł woźny Protazy.

"Tak to, tak!" - powtórzyli zgodnie kilka razy

(Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz)

Uwaga! W powyższym przykładzie mamy powtórzenie anaforyczne (por. definicję anafory, zamieszczoną niżej).

PARALELIZM - rodzaj powtórzenia. Systematyczne powtarzanie określonej struktury wersyfikacyjno-składniowej, intonacyjnej lub tematycznej, np.

                                    Kto będzie przebywał w Twym przybytku, Panie,

                                               kto zamieszka na Twojej świętej górze?

                                                               (Psalm 15 (14))

ANAFORA - rodzaj paralelizmu. Powtórzenie tego samego słowa, zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof, np.

                                    Chwalcie Boga w Jego świątyni,

                                               chwalcie Go na wzniosłym nieboskłonie!

                                               Chwalcie Go za potężne Jego czyny,

                                               chwalcie Go za wielką Jego potęgę!

                                                               (Psalm 150)

EPIFORA - rodzaj paralelizmu. Powtórzenie tego samego słowa/zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof, np.

                                    Tysiąc i jedno szczęście serca mego – śpijże!

                                               Śpij pod czasu baldachimem biało ułożona,

                                               W wieńcu, któryś na czoło swe włożyła - śpijże!

                                               Śpij na kwiatach, uszczkniętych ręką myśli zbożnej,

                                               Na łzach i narzekaniach Wacławowych - śpijże!

                                               Śpij przy echu eolskich harmonijnych wspomnień,

                                               Przy krzyku wilgi żalu wilgotnego - śpijże!

                                               (Wacław Rolicz-Lieder, Modlitwa na organy)

APOSTROFA - bezpośredni zwrot do osoby lub zjawiska, utrzymany w tonacji wykrzyknikowej, np.

                                               Wichrze! Nad wzgórza, pola nieś

                                                               Me pozdrowienie stąd

                                                               (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Pozdrowienie)

PYTANIE RETORYCZNE - użycie formy pytania nie w celu uzyskania odpowiedzi, ale dla podkreślenia przekonań mówcy, który chce bardziej zaangażować słuchacza, np.

                                    Któż wytrwa, gdy go ognie niebieskie pochwycą?

                                               Któż miecz podniesie, (...)

                                                               Przed Pańską błyskawicą,

                                               W strachu przyjścia Pańskiego i wielkiej godziny?

                                                               (Juliusz Słowacki, Radujcie się...)

ANTYTEZA - kształtowanie wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych, np.

                                    Ogień krzepnie, blask ciemnieje,

                                               Ma granice - nieskończony (...)

                                                               (Franciszek Karpiński, Pieśń o Narodzeniu Pańskim)

PARENTEZA - zdanie wtrącone w nawias, np.

prosto do nieba czwórkami szli
żołnierze z Westerplatte.

(A lato było piękne tego roku).

               (Konstanty Ildefons Gałczyński, Pieśń o żołnierzach z Westerplatte)

Uwaga! Nie mylić z PARENEZĄ - pouczeniem (przykład utworu parenetycznego: Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja).

ANAKOLUT - struktura składniowa, w której elementy nie są ze sobą zestrojone zgodnie z obowiązującą normą. Częsta - przy niewłaściwym stosowaniu  imiesłowów, np.

                                    (...) patrząc, serce boli;

                                                               (Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, ks. V)

WYLICZENIE (enumeracja) - kolejne wymienianie (i ewentualne opisywanie) wszystkich składników pewnego wskazanego w wypowiedzi zespołu, np. Trzech Budrysów Adama Mickiewicza.

ŚRODKI FONETYCZNE

INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA - celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi zmierzające do nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i znaczeniowych. Uformowanie to polega na takim doborze i ugrupowaniu wyrazów w wypowiedzi, że pewne głoski powtarzają się w niej z większą niż przeciętna częstotliwością, w bliskim sąsiedztwie lub określonym porządku, inne - rzadziej i w rozproszeniu (lub są całkowicie wyeliminowane). Jej rodzaje:

ALITERACJA - identyczność głosek rozpoczynających sąsiadujące wyrazy, np.

                                    zwija się zaułek zawiły

                                               zagubiony we własnych załomach

                                                               (Józef Czechowicz, elegia uśpienia)

ONOMATOPEJA - dźwiękonaśladownictwo. Dążenie do odtworzenia przy pomocy środków językowych brzmień charakteryzujących różne zjawiska otaczającego świata, np.

                                    Deszcz jak siwe łodygi, szary szum

                                                               (Krzysztof Kamil Baczyński, Deszcze)

Uwaga! W języku istnieją wyrazy dźwiękonaśladowcze, np. pol. kukuryku, świstać, ang. buzz.

PARONOMAZJA - celowe zestawienie podobnie brzmiących wyrazów niezależnie od tego, czy zachodzą między nimi inne pokrewieństwa i związki. Poprzez podobieństwo dźwiękowe sugeruje się (nieprawdziwie) pokrewieństwo ich znaczeń, np.

                                    aby każdą rzecz wyrzec rzeczywiściej niż rzeczywistość,

                                                               (Zbigniew Bieńkowski, Wstęp do poetyki, IV)

KALAMBUR - gra słów uwydatniająca dwuznaczność jakiegoś słowa lub wyrażenia przez igranie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów lub wyrażeń, np. menuskrypt = jadłospis; Odyseusz: król Itaki i owaki (Julian Tuwim).

Uwaga! Rytmizacja wypowiedzi zostanie omówiona w części dotyczącej wersyfikacji i systemów wiersza polskiego.

Ćwiczenie 1

Nazwij te środki stylistyczne, które dostrzeżesz w tekście:

Zmarli moi, nie opuszczajcie mnie!

Tylko przy waszej śmierci bliski jestem życia,

Tylko wspomnienie o was nie zmniejsza mi świata,

Tylko wy, nieskalani, uszliście rozbicia,

Tylko śród was mam ojca i matkę i brata,

Tylko wasze istnienie jest mi tu konieczne,

Tylko za wami iść mi, iść na wieki wieczne.

Zmarli moi, pozostańcie przy mnie!

Tylko przez was nie ginie to, co kiedyś było,

Tylko przez was zabliźnia się czas poszarpany,

Tylko przez was pojmuję mą przyszłość zawiłą,

Tylko w was śmierć i życie nie krwawią, jak rany,

Tylko na was się godzą i w was nie są sprzeczne,

Tylko za wami iść mi, iść na wieki wieczne.

            (Kazimierz Wierzyński, Do moich zmarłych)

Ćwiczenie 2

Nazwij te środki stylistyczne, które dostrzeżesz w tekście:

            mamy swe zadry

            ale świat jeszcze

            przed nami zadrży

                        (Miron Białoszewski, Oho, z cyklu Kabaret Kici Koci)

Ćwiczenie 3

Nazwij te środki stylistyczne, które dostrzeżesz w tekście:

            Podobno ludzi można produkować syntetycznie      

            Nie wiem

            Ja jestem zrobiony z krwi skóry i włosów

            A byłem manekinem guzikiem automatu numerem w kartotece

                               (Andrzej Bursa, Malarstwo obłąkanego)