Frazeologiczne smakołyki

Kochamy język ojczysty? Lubimy zjeść coś smacznego? To da się pogodzić. Z okazji Międzynarodowego Dnia Języka Ojczystego (21 lutego) przypomnijmy niektóre związki frazeologiczne związane z różnymi grupami żywności. A jeśli ktoś przy okazji zgłodnieje, to... bardzo dobrze! A przy okazji: Agatha Christie od kuchni – TUTAJ i TUTAJ, Kulinarne podróże przez stulecia – TUTAJ, Uczta biesiada, impreza w literaturze – TUTAJ.

Desery, słodycze, ciasta

Ciacho (przystojny mężczyzna); Co ma piernik do wiatraka (brak związku między sprawami); Cukierkowy (czułostkowy, przesłodzony); Czekolada (przen. osoba bardzo opalona); Doznać (zakosztować) słodyczy (doświadczyć dobrobytu); Dziesiąta woda po kisielu (daleki krewny); Jak pączek w maśle (wygodnie, dostatnio, bez trosk); Leżeć plackiem (leżeć płasko); Masz babo placek (wykrzyknienie stanowiące reakcję na kłopotliwą, zaskakującą sytuację); Miodowy miesiąc (pierwszy miesiąc po ślubie); Nie jesteś z cukru (nie zaszkodzi ci przebywanie na dworze podczas deszczu); Robić do kogoś słodkie oczy (wdzięczyć się, kokietować); Rosnąć jak na drożdżach (rosnąć bardzo szybko); Słodka idiotka (kobieta atrakcyjna fizycznie, ale niezbyt inteligentna); Słodka tajemnica (coś, co jest sprawą starannie ukrywaną przez kogoś, kto nie chce tego ujawnić innym, mimo że nie jest to nic wstydliwego); Słodki ciężar (1/ ciąża; 2/ Chrystusowe jarzmo, brzemię - pochodzenie biblijne - Mt 11, 28-30); Słodkie lenistwo (miłe próżnowanie; odpoczywanie bez żadnych wyrzutów, że powinno się w tym czasie coś robić); Słodkie życie (życie bez materialnych trosk); Spijać miód (zbierać to, co najlepsze; osiągać korzyść); Stary piernik (bardzo stary mężczyzna).

Kasze, produkty mączne (poza ciastami)

Bułka z masłem (łatwizna); Być z jednej mąki (być takim samym jak ktoś inny); Chleb powszedni (rzecz zwyczajna); Ciepłe kluchy (człowiek niezaradny, piecuch); Głupi jak czwarta mąka (bardzo głupi); Kaszka z mlekiem (łatwizna); Manna z nieba (coś przychodzącego bez trudu - pochodzenie biblijne - Wj 16, 1-6, 12-18); Mieć pewny kawałek chleba (mieć zapewnione utrzymanie); Nawijać makaron na uszy (opowiadać bzdury); Nie dać się zjeść w kaszy (dać sobie radę); Nie dać sobie w kaszę dmuchać (być zaradnym, pewnym siebie); Odjąć komuś chleb od ust (pozbawić środków utrzymania); Płakać nad rozlanym mlekiem (żałować czegoś daremnie); Sprzedaje się jak ciepłe bułeczki (bardzo dobrze się sprzedaje); Witać chlebem i solą (witać gościnnie, szczerze); Z niejednego pieca chleb jadł (obyty, doświadczony); Z tej mąki chleba nie będzie (ta osoba nie spełni pokładanych w niej nadziei); Żyć o chlebie i wodzie (1/ marnie się odżywiać; 2/ pościć).
Chleb w tekstach kultury - TUTAJ i TUTAJ.

Mięso

Flaki z olejem (coś bardzo nudnego); Narobić bigosu (wywołać zamieszanie); Nie dla psa kiełbasa (coś nieosiągalnego dla kogoś; ktoś na coś nie zasługuje); Odgrzewany kotlet (coś dawnego, co jest przedstawiane jako nowe); Rzucać mięsem (kląć); Trząść się jak galareta (drżeć ze strachu, zimna); Upiec dwie pieczenie przy jednym ogniu (załatwić dwie sprawy przy jednej okazji); Zalać sadła za skórę (dokuczyć).
Ryby „przedstawimy” w grudniu.

Nabiał

Jajko Kolumba (łatwe rozwiązanie problemu z pozoru trudnego); Kraina mlekiem i miodem płynąca (kraina dostatku, dobrobytu); Kura znosząca złote jajka (źródło łatwych korzyści); Mieć mleko pod nosem (być bardzo młodym, niedojrzałym); Obchodzić się jak z malowanym jajkiem (obchodzić się delikatnie); Płacz nad rozlanym mlekiem (co się stało, to się nie odstanie); Ptasie mle(cz)ko (coś wykwintnego, wyszukanego); Śmiać się jak głupi do sera (śmiać się bez powodu, bezmyślnie); Wyssać z mlekiem matki (posiadać jakąś cechę od urodzenia).

Napoje, trunki, używki

Mała czarna (mała filiżanka kawy bez mleka, śmietanki); Małe piwo (coś łatwego); Nawarzyć sobie piwa (wpaść w kłopoty); Nie wylewać za kołnierz (upijać się); Wróżyć z  fusów (przewidywać coś na podstawie niepewnych przesłanek); Wyłożyć kawę na ławę (powiedzieć wprost); Wysuszyć butelkę (wypić butelkę alkoholu).
Woda – zob. TUTAJ.

Przyprawy

Być solą w oku (przeszkadzać, drażnić); Gdzie pieprz rośnie (bardzo daleko); Na słoną wodę nie zarobić (bardzo mało zarobić); Musztarda po obiedzie (rzecz wykonana za późno); Pieprzny (nieprzyzwoity); Sól ziemi (najwartościowsi ludzie); Zamienić się w słup soli (oniemieć - pochodzenie biblijne – Rdz 19, 26); Zjeść z kimś beczkę soli (długo się znać).

Tłuszcze

Dolać oliwy do ognia (podsycić niechęć, spór); Jak po maśle (bez trudu); Kto smaruje, ten jedzie (kto daje łapówki, wszystko załatwi); Masło maślane (zbędne powtórzenie - pleonazm); Mieć olej w głowie (być roztropnym, rozsądnym); Oliwa na wierzch wypływa, oliwa sprawiedliwa (prawda zawsze wychodzi na jaw); Robić maślane oczy (patrzeć zakochanym, zamglonym wzrokiem); Śmietanka towarzyska (elita); Wlać oleju do głowy (pouczyć).

Warzywa, owoce, bakalie

Amator kwaśnych jabłek (osoba mająca wyszukane zachcianki); Ananas (gagatek, ladaco); Bananowa młodzież (bogata młodzież prowadząca „imprezowy” tryb życia); Cicho jak makiem zasiał (bardzo cicho); Czerwony jak burak (zarumieniony); Dziewczyna jak malina (rumiana, dorodna dziewczyna); Figa z makiem (nic z tego!); Groch z kapustą (galimatias, pomieszanie); Grochem o ścianę (mówić, nie będąc słuchanym; daremnie przekonywać, upominać); Gruszki na wierzbie (coś nierealnego); Jabłko niezgody (przyczyna sporu - pochodzenie mitologiczne); Jak grzyby po deszczu (bardzo szybko); Kapuściana głowa (ktoś niezbyt mądry); Każdy sobie rzepkę skrobie (brak współpracy); Kokosy (intratny interes); Metoda kija i marchewki (naprzemienne nagradzanie i karani); Ni z gruszki ni z pietruszki (niespodziewanie; bez logicznego związku); Niebieskie migdały (mrzonka); Pokazać figę (zlekceważyć); Radosny jak szczypiorek na wiosnę (zadowolony); Sezon ogórkowy (letni zastój, czas bez znaczących wydarzeń); Sprać na kwaśne jabłko (dotkliwie pobić); Stary grzyb (bardzo stary mężczyzna); Śliwka pod okiem, na czole (podbite oko, guz); Trele morele (bzdury); Twardy orzech do zgryzienia (duży problem); Ubrać się na cebulkę (włożyć kilka warstw odzieży); Wpaść jak śliwka w kompot (zostać przyłapanym na niezręcznej sytuacji); Wpuszczać w maliny (oszukać); Wycisnąć jak cytrynę (bezwzględnie, cynicznie wykorzystać); Zadać bobu (dokuczyć); Zakazany owoc (coś niedozwolonego, ale kuszącego); Zdrów jak rzepa (bardzo zdrowy).

Zupy, sosy

Być nie w sosie (mieć zły humor); Czarna polewka (odmowa ręki córki); Dwa grzyby w barszcz (dwie rzeczy, gdy potrzeba jednej); Lać się żurem (ośmieszać się); Kisić się we własnym sosie (przebywać stale w tym samym kręgu ludzi, spraw); Rozebrać się do rosołu (rozebrać się do naga); Tani jak barszcz (bardzo tani).

Kulinarne podróże przez stulecia. Kuchnia, gościnność, ucztowanie w artykułach z czasopism

Pamiętamy Misia Stanisława Barei, prawda? I scenę w barze mlecznym, w którym sztućce były połączone łańcuchami, a talerze - przykręcone do stołów. Taka prewencja przed ewentualną kradzieżą. Pamiętam coś podobnego ze studenckich czasów. Łyżkę przywiązaną sznurkiem, zawieszonym na haczyku w bufetowym okienku. Obok niej - w polu widzenia sprzedającej - stała "cukierniczka". Studenci mogli wsypać cukier do podanej herbaty tylko tą jedną łyżką. Niektórzy - odruchowo - oblizali ją po zamieszaniu w szklance. Naprawdę! Około południa była oblepiona cukrem jak okrągły brzuszek pandy. Poniżej zaproponujemy do przeczytania artykuł o kuchni w PRL-u. Ale nie tylko. Ułożyłyśmy przegląd w miarę chronologicznie. Zatem... udajmy się w podróż.

Źródło

Węcowski Marek, Kyliks i kulawka, czyli pijaństwo sportowe starożytnych Greków, "Mówią Wieki" 2010, nr 10, s. 10-13

Sympozjon (dosł. Wspólne picie) to całonocna alkoholowa biesiada greckich arystokratów epoki archaicznej i klasycznej. Niemal zawsze pili oni wino mocno rozcieńczone wodą, ale pili go naraz bardzo dużo.
Skoro już wiemy, co to było (jest?) sympozjum (nie mylić ze współczesnym znaczeniem!), warto przeczytać o „drugim dnie” nieumiarkowanej popijawy, którą niezwykle trudno pogodzić z klasycznym ideałem równowagi ducha.

Źródło

Kowalewski Krzysztof, Słodko-kwaśne średniowiecze, "Mówią Wieki" 2009, nr 12, s. 30-35

Dla jednych kuchnia średniowieczna pozostaje synonimem niezdrowego prostactwa, dla drugich stanowi prefigurację organic foods. W rzeczywistości średniowieczne dania trafiające na pańskie – monarsze, możnowładcze i patrycjuszowskie – stoły dziś najprędzej polubiliby amatorzy ulicznych garkuchni prowadzonych przez wietnamskich emigrantów.

Najnowsze badania nad kuchnią ludzi bogatych tamtej epoki wskazują na nikły udział tłuszczów i czerwonego mięsa (i to raczej gotowanego lub duszonego, a nie smażonego), za to sporo świeżych ryb, podawanych ze względu na liczne posty. W tej kuchni ponadto dużo było nabiału, gotowanych jarzyn i roślin strączkowych oraz polnych i leśnych ziół. Jednak to, co dziś budzi uznanie, stanowi dominacja produktów zbożowych: prosa, żyta, jęczmienia, owsa, pszenicy, orkiszu, a od XIV wieku – także gryki. Po prostu: zdrowa żywność!

Źródło

Sadurska Bożena, Sklepy cynamonowe, apteki marcepanowe, „Mówią Wieki” 2014, nr 2, s. 44-45

W dawnych aptekach można było znaleźć produkty, których dzisiaj szukamy na półkach w sklepach spożywczych. Wśród nich honorowe miejsce zajmował pachnący smakołyk – marcepan.

Już w starożytnej Grecji pojawiły się terminy pharmakopoles (sprzedający leki), pokrewny dzisiejszemu farmaceucie, oraz apotheke. To drugie oznaczało miejsce przechowywania, spiżarnię i… skład wina. W średniowieczu „apteka” była równoznaczna ze „sklepem”, ponieważ składniki leków były jednocześnie produktami kuchennymi. A jak doszło do rozdzielenia ich funkcji? O tym przeczytamy w artykule.

Źródło

Bikont Piotr, Makłowicz Robert, Co nam zostało z tamtych wieków, "rozm. przepr. Bogdan Borucki, "Mówią Wieki" 2009, nr 12, s. 10-13

Kuchnia jest elementem kultury i zainteresowanie nią jest zainteresowaniem kulturą w szerszym kontekście (P. Bikont). Kuchnia odróżnia człowieka od wszystkich innych istot, które muszą jeść, żeby przeżyć. Nie jest to wyłącznie zaspokajanie głodu. Człowiek uczynił z jedzenia swego rodzaju przeżycie i doświadczenie (R. Makłowicz).

Piotr Bikont (reżyser teatralny, autor filmów dokumentalnych, performer, publicysta, koneser kulinarny) i Robert Makłowicz (z wykształcenia historyk, także dziennikarz, publicysta, krytyk kulinarny) rozmawiają o kuchni staropolskiej. Kto czytał lub słuchał tych panów, ten wie, że także tu będzie mnóstwo interesujących faktów, sporo ciekawostek i trochę humoru.

Źródło

Meyzie Philippe, Między ustami a brzegiem talerza, przeł. Ewa Kucińska, " Mówią Wieki" 2012, nr 9, s. 32-37

W przestrzeni miejskiej czasów nowożytnych istnieje wiele miejsc oferujących pokarmy w zależności od okazji bądź możliwości finansowych.

Gospody, zajazdy, oberże, jadłodajnie, bary, punkty gastronomiczne… Ich usytuowanie, oferta, społeczne funkcje oraz rola w przemianach europejskich zwyczajów żywieniowych i wymianie kulturowej między narodami.

Źródło

Laloux Ludovic, Czy historia może być smaczna?, tł. i red. Beata Wiśniewska, Joanna Orzeł, "Wiadomości Historyczne" 2011, nr 1, s. 5-10

I pomyśleć, że są takie kraje, w których historia po prostu smakuje…

A w którym państwie smakuje szczególnie? Spójrzmy na nazwisko autora! Oczywiście, mowa w nim przede wszystkim o Francji. Na przykład: w jaki sposób rewolucja przemysłowa wpłynęła na sektor rolno-spożywczy? Kto chce się dowiedzieć, z pewnością przeczyta.

Źródło

Kochanowski Jerzy, Żółte firanki, "Pamięć.pl" 2014, nr 1, s. 50-51

Nie wiadomo, czy wszystkie istniejące w latach 1945-1956 „sklepy specjalne” miały w witrynach rzeczywiście żółte firanki. Taka nazwa jednak skutecznie do nich przylgnęła i przyjęła się zarówno w potocznej, jak i literackiej polszczyźnie. Z pewnością były to zasłony gęste, dobrze chroniące przed wzrokiem ludzi ulicy.

Niektórzy wysocy rangą funkcjonariusze ówczesnej Polski mieli własne kanały zaopatrzenia. Nazywały się „konsumy”. W ich skład wchodziły nie tylko sklepy, lecz także zakłady produkcyjne i majątki rolne. Początkowo dostarczały materiałów podstawowych, i to po niskich cenach urzędowych. Z czasem można było w nich nabyć głównie materiały luksusowe. One same były podzielone na kilka kategorii. Jeden z nich, chociaż już nie elitarny, istnieje do dziś…

Źródło

Garlicki Andrzej, Przygody kulinarne w PRL, " Mówią Wieki" 2012, nr 11, s. 46-51

Wszystkie [bary mleczne] były zorganizowane wedle tych samych zasad. Najpierw w kasie płaciło się za zamówione potrawy, potem kwitek wręczało się przez kuchenne okienko i otrzymywało posiłek. Samoobsługa znacznie obniżała koszty. W barach mlecznych można było zjeść pierogi, naleśniki, kluski, kopytka i różnego rodzaju warzywa. Było zawsze kilka zup do wyboru, a na deser kompot lub budyń. Mięsa początkowo nie było w żadnej postaci, później, już za Gomułki, pojawiły się podroby, a nawet kotlety mielone i zrazy.

Bary mleczne to niejako „wizytówka” kulinarnego oblicza PRL. Ale nie wymysł tej epoki. Tradycja spożywania śniadań w mleczarniach sięgała jeszcze XIX wieku. Jadał w nich na przykład twórca Proletariatu, Ludwik Waryński. Pewnego dnia zapomniał w nich… paczki z „wywrotowymi” ulotkami. Właściciel ją rozpakował, powiadomił policję, a konspirator niebawem trafił za kratki. Świetnie napisany artykuł. „Kopalnia” informacji. Sporo ciekawostek.

Źródło

Grelewska Anna, Jak balowano, jak balujemy, "Przyroda Polska" 2012, nr 1, dodatek: Natura i Zdrowie, s. 2-3

Karnawał to tradycja stara, inaczej jest z sylwestrem. Jeszcze w XIX wieku sylwestrowych balów nie urządzano, wieczór i noc sylwestrową spędzano na ogół w wąskim gronie rodzinnym, bądź najbliższych przyjaciół i sąsiadów. Przygotowywano kolację, grano w karty.

Chociaż za oknem pora roku już inna, powróćmy do karnawału, gdyż o nim tu mowa. Zwięźle i interesująco przedstawiono związane z tym czasem zwyczaje (także kulinarne) – od średniowiecza po współczesność.

Źródło