Kącik maturzysty - 51. Lektury z gwiazdką. Stanisław Wyspiański, Wesele (cz. 2)

Język. Gwara podkrakowska i język literacki. Świetne dialogi Radczyni z Kliminą (a. I, sc. 4 i 7), dowcipny flirt Poety z Maryną (a. I, sc. 10 i 15), ironia w dialogu Racheli z Poetą (a. I, sc. 21 i 36). Subtelna indywidualizacja języka każdej z postaci. Zwroty, które stały się niemal przysłowiowe, np. Każden sobie rzepkę skrobie (a. I, sc. 4), Trza być w butach na weselu (a. I, sc. 12), Duch się w każdym poniewiera, a tu pospolitość skrzeczy ; chłop potęgą jest i basta (a. I, sc. 24), Polska to jest wielka rzecz (a. II, sc. 10), A to Polska właśnie (a. III, sc. 16); Miałeś, chamie, złoty róg (a. III, sc. 37).

Źródło

Interpretacja. Dramat psychologiczno-fantastyczny lub dramat narodowy.
Mity narodowe:
- mit chłopa-kosyniera, por. Kościuszko pod Racławicami Jana Matejki,
- mit wspólnej sprawy "panów" i "ludu" ("z szlachtą polską polski lud"),
- mit przywódczej roli inteligencji, jej odpowiedzialności za naród,
- mit zmartwychwstania Polski, por. postać Wernyhory, znaną z Beniowskiego oraz Snu srebrnego Salomei Juliusza Słowackiego i innych romantyków.

Źródło

Symbole.
Postaci/osoby: Widmo (zmarłego duch narzeczonego Marysi) - symbol miłości romantycznej; Stańczyk (wewnętrzny głos Dziennikarza) - symbol mądrości; Rycerz (Zawisza Czarny; uosobienie pragnień Poety) - symbol honoru i patriotyzmu; Hetman (Branicki, targowiczanin) - symbol zdrady, fałszu, magnackiego egoizmu; Upiór (Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej, 1846 r.) - symbol chłopskiej zemsty (krwawej) na panach; Goście weselni - symbol narodu; Osoby dramatu - symbole przeszłości Polski, tradycji; Wernyhora (legendarny kozacki wieszcz ukraiński) - symbol czynu, zwiastun niepodległości, ofiarowuje Gospodarzowi złoty róg.

Rzeczy: Złoty róg - symbol walki i czynu, Gospodarz oddaje go Jaśkowi, a ten go gubi; złota podkowa - symbol szczęścia, powodzenia, Wernyhora ją gubi, a Gospodyni znajduje, ale chowa. Znaczy to: 1/chwiejność, niezdecydowanie chłopstwa, pazerność?; 2/zapowiedź szczęśliwego zakończenia, ale w przyszłości?; czapka z piór - symbol przywiązania do błahostek, spraw tylko materialnych; sznur - symbol niewoli; Dzwon Zygmunta - symbol wielkości Polski; kosy - symbol walki (por. Racławice).

Gesty, sceny: gest wręczenia złotego rogu - wskazanie misji (politycznej); chata bronowicka - symbol Polski (są tu wszystkie polskie problemy); taniec chocholi - symbol zniewolenia, marazmu, niemocy, błędne koło:

Finalny obraz (…) w swej niesamowitej ekspresji zrywa dotąd ciągnione wątki zarówno osadzonych w mocnych realiach satyry, jak i literackiej i baśniowej fantastyki. Na ich miejscu zostaje skonstruowany pełen wyrazu wielki obraz-symbol, którego waga w budowie utworu tak przemożna, iż zdolny jest narzucić wymowie Wesela to, co nazwano „tragizmem idei” (Jan Nowakowski).

Źródło

Scenografia. Synteza sztuk. Symbolizm. Scenografia - skomponowana z „przestrzeni, barw i światła”. Niektóre jej elementy nie przystają do siebie, sugerując tym samym głębsze znaczenie, np. akt 1 - szable „szlacheckie” i skrzynia „chłopska”; akt 2 – scena staje się mroczną przestrzenią pojawiania się zjaw, niemal nieokreślonym tłem dla ich dialogów z osobami „realnymi” (Nowakowski); akt 3 – wraz z przeobrażaniem się w akcie ostatnim całej rozbudowanej sytuacji w paradoksalny ciąg zaskakujących obrazów, rozsadzających „rzeczywistość”, poszerzających przestrzenie, narzucających nastrój i napięte oczekiwanie, nasycanych wreszcie coraz to intensywniej wartościami symbolicznymi – przemienia się także scenografia, aż staje się jakąś wizją nierealną, fantastyczną, świetliście błękitnym tłem jakby do snu, dla fantasmagorii i magicznego zaczarowania (Nowakowski).

Źródło

Wpływ dramatu Richarda Wagnera (synteza sztuk): monumentalizm, wielkie sceny zbiorowe; równoległość wątków o różnej estetyce, np. współwystępowanie elementów realistycznych obok fantastycznych, łączenie różnych nastrojów; rola przyrody, ożywienie jej niektórych elementów; obszerne didaskalia; elementy plastyczne (np. rozbudowana scenografia) i muzyczne (śpiew, taniec); przedmioty i sceny symboliczne.

Dla chcących wiedzieć więcej. Czy zauważyłe(a)ś, że do motywu złotego rogu nawiązała Maria Konopnicka w 3 zwrotce Roty? (Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg). Chocholi taniec, błędne koło – to również ważny motyw. Błędne - w znaczeniach: 1/ fałszywe, 2/ zabłąkane, będące w sytuacji bez wyjścia, w malarstwie już wspomnieliśmy. Teraz kilka przykładów (w drugim sensie) z literatury. Przede wszystkim - baśnie ludowe, ale też:
- Zaczarowane koło (1900) Lucjana Rydla,
- niedokończony dramat Walka dusz (1897) Tadeusza Micińskiego,
- nawiązania do danse macabre, np. dramat Taniec śmierci (1900) Augusta Strindberga,
- poemat Słowo o Jakubie Szeli (1926) Brunona Jasieńskiego. Tu - dwa tańce: 1/ chłopów na weselu Szeli, 2/ rzeź galicyjska, wystylizowana na chłopsko-pański taniec,
- powieść Trans-Atlantyk (1953) Witolda Gombrowicza. Finałowy symbol chocholego tańca - kuligu,
- powieść Popiół i diament (1947, pod obecnym tytułem - 1948) Jerzego Andrzejewskiego. Pijacki polonez w hotelu "Monopol", z udziałem tworzącej się w maju 1945 r. "nowej" władzy. Por. do Pana Tadeusza (tam - zachód słońca, tu - wschód - dosłowny i przenośny),
- dramat Tango (1964) Sławomira Mrożka. Inteligent (Artur) i cham (Edek). W finale - zamiast wesela mamy taniec nad trupem niedoszłego pana młodego (Artura),
- nowela filmowa Salto (1964) Tadeusza Konwickiego. Taniec śmierci (salto mortale) Kowalskiego - jak taniec Chochoła.

Źródło

Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Eustachiewicz Lesław, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Warszawa 1975 (i wydania późniejsze).
Jankiewicz Bożenna, Jak Wyspiański organizuje wyobraźnię odbiorcy "Wesela"?, "Język Polski w Liceum" 2008/2009, z. 4, s. 78-90.

Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf

Nawrocki Rafał, Historia powraca upiorem. Rewizja narodowej imaginacji w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego, "Język Polski w Liceum" 2009/2010, nr 2, s. 34-43.
Nowakowski Jan, Wstęp, w: Wyspiański Stanisław, Wesele, Wrocław 1973 (i wydania późniejsze).
Sztaudynger Stefania, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Warszawa 1963 (i wydania późniejsze).
Węgrzyniak Rafał, Wokół "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego, Wrocław 1991. ISBN 83-04-03710-6.
Ziejka Franciszek, Wesele w kręgu mitów polskich, wyd. 2 poszerz., Kraków 1997. ISBN 83-08-02681-8.

Źródło

Kącik maturzysty - 50. Lektury z gwiazdką. Stanisław Wyspiański, Wesele (cz. 1)

Geneza. Wesele po ślubie Lucjana Rydla, poety, z Jadwigą Mikołajczykówną, córką gospodarza w Bronowicach. Panna młoda była młodszą siostrą żony Włodzimierza Tetmajera, poety, który dziesięć lat wcześniej sam osiadł w tej wsi. Wesele Rydlów odbyło się w domu Tetmajerów, po ślubie zawartym 20 listopada 1900 roku, we wtorek, w kościele Mariackim w Krakowie. Trwało kilka dni.

W genezie utworu ważna jest plastyka (przecież sam Wyspiański był również malarzem), głównie: obrazy Melancholia (1894) i Błędne koło (1897) Jacka Malczewskiego, Także Taniec Wojciecha Weissa (ok. 1900). Ponadto - opowiadanie W noc majową Włodzimierza Tetmajera (miejsce akcji jest to samo, czyli dworek w Bronowicach; w nocy do dworku przychodzą z ogrodu różne widziadła).

Pierwszą napisaną sceną utworu była scena rozmowy Gospodarza z Wernyhorą. W kwietniu 1900 r. Wyspiański zaczął pisać poemat Wernyhora, ale poniechał pracy. Fragmenty opublikował dopiero osiem lat później.

Źródło

Postaci literackie i ich pierwowzory (w kolejności ukazywania się w utworze):
- Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz,
- Gospodyni - Anna z Mikołajczyków Tetmajerowa,
- Pan Młody - Lucjan Rydel (zob. uwagi wyżej),
- Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna, najmłodsza siostra Anny Tetmajerowej, w rzeczywistości - wątła i słaba, nie tak rezolutna, jak w utworze,
- Marysia - starsza siostra Panny Młodej, w której kochał się Stanisław Ludwik de Laveaux, przedwcześnie zmarły malarz (zob. niżej - Widmo),
- Wojtek - narzeczony i mąż Marysi. Słabo zarysowana postać,
- Ojciec - Jacek (Jacenty) Mikołajczyk, raczej obserwator niż uczestnik wesela,
- Dziad - posługacz w karczmie, w młodości - może uczestnik, ale na pewno świadek rzezi galicyjskiej,
- Jasiek (pierwszy drużba) i Kacper (drużba, starszy od Jaśka),
- Poeta, brat Gospodarza - Kazimierz Przerwa Tetmajer, przyrodni brat Włodzimierza, autor "fantazji dramatycznej " Zawisza Czarny,
- Dziennikarz - Rudolf Starzewski, redaktor krakowskiego konserwatywnego "Czasu",
- Nos - "krzyżówka" malarzy: Tadeusza Noskowskiego i Stanisława Czajkowskiego oraz satyra na tzw. przybyszewszczyznę (styl życia krakowskiej Cyganerii). Postać epizodyczna,
- Maryna i Zosia - Maria i Zofia Pareńskie, córki lekarza, profesora medycyny. Zofia - późniejsza żona Tadeusza Boya-Żeleńskiego, Maria - późniejsza Maria Grekowa,
- Radczyni - Antonina Domańska, ciotka Lucjana Rydla, żona profesora uniwersytetu i zarazem radcy miejskiego, autorka powieści dla młodzieży (powstałych później),
- Haneczka - Anna Rydlówna, siostra Lucjana (Pana Młodego),
- Czepiec - Błażej Czepiec, wuj Gospodyni, starosta weselny i pisarz gminny (w dramacie - wójt, jak mówi Kuba),
- Klimina - Anna z Czepców, matka chrzestna Isi,
- Kuba - Jakub Mikołajczyk, najmłodszy brat Gospodyni i Panny Młodej,
- Żyd - Hersz (Hirsz) Singer, dzierżawca pobliskiej karczmy,
- Rachela - Józefa (Pepa) Singer, córka Hirsza (w rzeczywistości miała wówczas 15 lat),
- Isia - Jadwiga, najstarsza córka Tetmajerów.
- Postaci uboczne: Ksiądz, Czepcowa, Kasia, Staszek (znalazł z Kubą złotą podkowę), Muzykant.

Źródło

Osoby dramatu:
- Chochoł - krzak róży, okryty przed zmarznięciem zimą (tak on sam siebie nazywa),
- Widmo - Stanisław Ludwik de Laveaux, przedwcześnie zmarły malarz, narzeczony Marysi, bo jej się ukazuje. Geneza jest jednak starsza - w preromantycznej balladzie Lenora Gottfrieda Augusta Bürgera (i w kontynuacjach motywu),
- Stańczyk - ukazuje się Dziennikarzowi,
- Rycerz Czarny - Zawisza - ukazuje się Poecie,
- Hetman - Ksawery Branicki, jeden z przywódców konfederacji targowickiej - ukazuje się Panu Młodemu,
- Upiór - Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej - ukazuje się Dziadowi,
- Wernyhora - lirnik kozacki z XVIII wieku, wieszcz, starzec - ukazuje się Gospodarzowi, ale też Kubie i Staszkowi. Jedyny, który pozostawia po sobie materialne przedmioty: złotą podkowę i złoty róg.

Źródło

Premiera teatralna. 16 marca 1901 r. Reżyser: Adolf Walewski. Sensacja społeczno-towarzyska.

Źródło

Budowa utworu. Dwa plany - realistyczny i fantastyczny. Utwór zaczyna się "realistycznie". Dominuje wówczas kompozycja „szopkowa” – kalejdoskopowe migawki, wypełnione dialogami zwykle dwóch, czasem trzech i więcej osób. Z czasem zastąpią ją (wraz z rozprzestrzenianiem się planu fantastycznego) liczne sceny zbiorowe. Pierwsza zapowiedź przejścia na "głębszy" plan zdarzeń i sensów, to końcowe sceny aktu 1 (od wiersza 1266), czyli prośba Racheli o zaproszenie Chochoła. Akt I zamykają słowa zaproszenia, sformułowane przez Pana Młodego. Początek aktu II jest nadal "realistyczny", ale gdy wybija północ, nastrój się zmienia. Przybywa Chochoł. Pierwsza widzi go Isia. Do aktu III będą jeszcze przewijać się sceny realistyczne (i komediowe dialogi), np. w scenach 3 i 4, czyli w rozmowach pijanego Czepca z muzykantami i żoną. Jednak od aktu II rozszerza się plan fantastyczny. "W toku mniej lub więcej pośpiesznie po sobie następujących - niby w szopce - sytuacji i dialogów zachodzi kalejdoskopowa, migotliwa wymiana dwu planów" (zob. Jan Nowakowski). Potem już ten drugi plan dominuje. Postacią je łączącą jest Wernyhora (bo pozostawia "realne" przedmioty).

W dramacie jest jeszcze jedna "dwoistość" - konfrontacja dwóch "światów", tzn. dwóch środowisk: inteligencko-miejskiego i chłopskiego.

Źródło