Nasz Mały Leksykon Filmowy – Filmy (nie)zapomniane: François Truffaut, "Dzikie dziecko" (1970)

Ten film - częściowo czarno-biały - wygląda jak dokument i w pewnym sensie nim jest. Oparto go na faktach, ale wyraźnie przenika go liryzm mający źródło nie tylko w sekwencji zdarzeń, ale również w świetnie wybranych fragmentach muzyki Antonia Vivaldiego. „Dzikie dziecko” (L'Enfant sauvage) FRANÇOISA TRUFFAUTA (1932- 1984).

Koniec XVIII stulecia. Południe Francji. Departament Aveyron. Dzień podobny do innych. Grupa myśliwych udaje się na polowanie. W tym samym czasie do lasu zmierza mieszkanka pobliskiej wsi. Właśnie ona dostrzega je jako pierwsza. Ucieka z krzykiem, ale informuje myśliwych o tym, co widziała. Rozpoczynają się niecodzienne łowy… na dziecko.

Zrazu nikt nie wie, kogo szukają. Chłopiec – około dwunastolatek (jak później stwierdzono) – nie bardzo jest podobny do człowieka. Trzeba go schwytać, co okazuje się niełatwym zadaniem. Ale czyj to syn? Skąd się tu znalazł? Jak długo żył w lesie? Kim są (byli) jego rodzice? Pytania się mnożą. Odpowiedzi brak, bo chłopiec nie potrafi mówić. Budzi oczywiste w takiej sytuacji zainteresowanie. Trafia do Narodowego Instytutu Głuchoniemych w Paryżu, w ręce młodego, początkującego naukowca, doktora Jeana Marca Gasparda Itarda, nadającego mu imię Victor oraz – po licznych badaniach – zabierającego go do swej posiadłości w Battignolles. Doktor i tutejsza gospodyni, dobra pani Guerin, okazują dziecku wiele serdeczności i otaczają opieką. Uczą podstawowych czynności samoobsługowych i czytania. Przebywają razem przez pięć lat. Lekarza i podopiecznego zaczyna łączyć coraz silniejsza więź. Chłopiec czasem pomaga w domu, wykonując proste prace. Już nie myśli o ucieczce…

„Ta historia jest autentyczna…”. Ważny napis widoczny na początku filmu niosącego piękne, humanitarne przesłanie. Słowa, którymi charakteryzowali Victora niektórzy naukowcy, przerażają. Świadczą o pogardzie, jaką wobec niego odczuwali. Ale Itard był przekonany, że ma do czynienia z człowiekiem - od najmłodszych lat zaniedbywanym przez słabych intelektualnie i moralnie rodziców, przez nich porzuconym i zmuszonym do radzenia sobie w niesprzyjającym otoczeniu. Po latach spędzonych w lesie, nieszczęśnik na nowo, a może właśnie pierwszy raz w życiu musiał „nauczyć” się tego, co różni człowieka od zwierzęcia: współczucia, miłości, wdzięczności. Spektakularnych sukcesów podczas kilkuletniej edukacji nie osiągnął. Poznał znaczenie niektórych słów. Potrafił przeczytać najprostsze wyrazy. Ale poczuł też biskość i znaczenie więzi z drugą osobą. Ujawniło się jego człowieczeństwo. Już nikt nie mógł nazwać go zwierzęciem...

"Statyczny" film, a tak interesujący. Można by nawet powiedzieć - poetycki. Gdy go oglądamy, lepiej zaczynamy rozumieć wypowiedź lisa z pięknej przypowieści de Saint-Exupéry'ego: „Stajesz się odpowiedzialny na zawsze za to, co oswoiłeś”. „Dzikie dziecko” to historia pewnego „oswojenia” sprzed ponad dwustu lat.

Dzikie dziecko (L'Enfant sauvage). Francja, 1970. 83 min. Reżyseria: François Truffaut. Scenariusz: François Truffaut, Jean Gruault. Główne role: Jean-Pierre Cargol (Victor Aveyron), François Truffaut (Jean Marc Gaspard Itard), Françoise Seigner (Madame Guérin).

Można przeczytać
François Truffaut [wybór artykułów], „Film na Świecie” nr 361-362 (1989), s. 5-123.

F. Truffaut - źródło fotografii TUTAJ.
 

Nasze Skarby – „Rady dla matek (…)” Karola Gregorowicza (1863), „Serce matki” Weroniki Tropaczyńskiej-Ogarkowej (1938)

 Dzisiaj przedstawimy dwa „skarby”: „Rady dla matek (…)” Karola Gregorowicza i „Serce matki” Weroniki Tropaczyńskiej-Ogarkowej.

„Rady dla matek obejmujące przepisy pielęgnowania i wychowania dzieci od niemowlęctwa do wieku w którym rozpoczynają nauki. Poświęcone matkom polskim” KAROLA GREGOROWICZA (1819-1869), ukazały się drukiem w 1863 roku.

Ze „Wstępu”: „Olbrzymi jest okres życia ludzkiego! Olbrzymia jest też nauka, która wyłącznie zajmuje się życiem, zdrowiem, chorobą wyzdrowieniem, uniknieniem lub ubieżaniem chorób, która duszę ma ucieleśnić, ciało udochowić! Z tego pobieżnego określenia, rozumie się, że hygiena nie tylko zbratała się ze wszystkiemi naukami, których nauczają nas szkoły w najrozciąglejszem znaczeniu tego wyrazu, ale nadto jest nauką i sztuką zarazem badania i zbadania natury ludzkiéj tak w szczególe każdym, jakoteż i w ogóle, że zatem obejmuje wszystko, co może i powinno przyczyniać się do błogiego stanu zdrowia naszego, a tem samem szczęścia.”

Potem następuje historia higieny. Część właściwa obejmuje rozdziały (przytoczymy wszystkie, bo są naprawdę interesujące - pisownia oryginalna): „Życie i zdrowie; Konstytucje i temperamenta; Temperament nerwowy; Temperament krwisty; Temperament  chłoniczny (limfatyczny); Temperament mięszany; Ogólne uwagi nad wiekiem dzieciństwa pod względem fizyologicznym; Uwagi ogólne nad stanem małżeńskim; O brzemienności i zachowaniu się kobiet w tym stanie; Ubranie; Ruch i spoczynek; Spoczynek; Pierwsze starania około nowo-narodzonego dziecięcia; O żywieniu dzieci; Moralne przymioty mamki ;Dawanie dziecku piersi; Karmienie bez piersi; Kiedy odłączyć dziecko od piersi; Karmienie mięszane; Starania o piersiach po odsadzeniu dziecka; Pierwsze ząbkowanie. Uwagi anatomiczno-fizjologiczne; Stan zdrowia dziecka wczasie pierwszego ząbkowania; Kąpiele; O powietrzu; Światło; O cieple; O zimnie; O wilgoci; O elektryczności; O głównych zasadach moralnego wychowania dzieci; nauka; Zabawy.”

Zaglądamy do poszczególnych rozdziałów. Bardzo zainteresowały nas fragmenty od rozdziału „Uwagi ogólne nad stanem małżeńskim”. Cóż znajdujemy? Wynotowujemy kilka myśli:

„Tradycja biblijna o Adamie i Ewie przetrwała do naszych czasów (…) zawsze zgodzimy się na to: że te dwie (…) istoty są godłem małżeńskiego stanu.”

„Dobrze wychowana kobieta, najmniej ma zachwciwanek w stanie brzemienności.”

„Zwyczaj kąpieli dla nowonarodzonych nie jest szkodliwy, można bez obawy zostawić dziecię w kąpieli tak długo, jak wymaga tego porządne obmycie, byleby przednia część głowy i twarzy wystawione były na zewnętrzne działanie powietrza, a woda nie chodziła do uszków, ust i nosa, bo te organa dopiero żyć rozpoczynają.”

„Do trzech miesięcy dziecko krzyczy nie płacząc, bo gruczołki łazawe nie wyrabiają jeszcze łez, w późniejszym dopiero wieku, po trzech miesiącach, przy każdym krzyku spływają łzy po licach;”

„Wychowanie moralne zaczyna się w kolebce.”

Cytować można bez końca… A co przynosi intrygujący rozdział „O elektryczności”? Opis zachowania matki i dziecka podczas burzy. Nie zapomniano nawet o tej sprawie! Nieco ponad 200 stron, a bardzo szerokie spektrum zagadnień. Warto zajrzeć. To nie tylko ciekawostka. Na przykład uwagi o zachowaniu podczas wyładowań atmosferycznych – jakże aktualne…

K. Gregorowicz, Rady dla matek obejmujące przepisy pielęgnowania i wychowania dzieci od niemowlęctwa do wieku w którym rozpoczynają nauki. Poświęcone matkom polskim, Warszawa, w Drukarni I. Krokoszyńskiego, 1863 (sygn. ZS 35422).

WERONIKA TROPACZYŃSKA-OGARKOWA (1908-1957) to pisarka i nauczycielka, autorka podręczników historii. Przed wojną uczyła w szkole wiejskiej w Mogilicy i w Uniwersytecie Ludowym w Tywonii. Organizowała biblioteki, kursy dla analfabetów, udzielała się społecznie. Redagowała „Płomyk”. W czasie okupacji działała w konspiracyjnym Ludowym Związku Kobiet, pisząc piosenki dla Batalionów Chłopskich i broszury o życiu kobiet na wsi. Jej mąż, Franciszek Ogarek  – więzień Ostaszkowa – został zamordowany w Twerze (1940 r.). Po wojnie związana z Polskim Stronnictwem Ludowym, przygotowywała audycje radiowe o tematyce wiejskiej oraz stworzyła kilka  książek dla dzieci i młodzieży. W zbiorach mamy „Serce matki” jej autorstwa - opracowanie sceniczne utworów literackich, przeznaczone do użytku szkolnego, biorące tytuł od utworu Kazimierza Przerwy-Tetmajera, zaprezentowanego TUTAJ.

W nocie „Od Wydawcy” czytamy: „Niewątpliwie jest to książka w treści i nastroju smutna, ale nie beznadziejna. Autorka przeprowadza nas przez tragiczne zaułki ludzkiej duszy, ukazuje cienie i smutki życia, ale z świadomością i wiarą, że po nocy będzie ranny świt i dzień słoneczny.”

Książeczka – złożona z trzech części („Serce matki”, „O nową wieś i niepodległą Polskę”, ”Zbudujemy życie nowe”) – adaptuje utwory Przerwy-Tetmajera, Marii Konopnickiej, Władysława Orkana, Stefana Żeromskiego. Wykorzystuje też wiersz Juliana Tuwima i teksty autorki. Tak, to niewesołe widowiska. Ale bardzo prawdziwe.

Weronika Tropaczyńska-Ogarkowa, Serce matki, Warszawa, Instytut Teatrów Ludowych, 1938 (sygn. ZS 15765).

„Póki trwają wyrzuty sumienia, trwa wina”

 „Abel i Kain spotkali się po śmierci Abla. Szli przez pustynię i z daleka się poznali, gdyż obaj byli bardzo wysocy. Bracia usiedli na ziemi, rozpalili ognisko i posilili się. Milczeli jak zmęczeni ludzie o schyłku dnia. Na niebie ukazała się jakaś gwiazda, nie nazwana jeszcze żadnym imieniem. W świetle płomieni Kain dostrzegł na czole Abla ślad po kamieniu i upuścił chleb, który niósł do ust, i poprosił o wybaczenie mu zbrodni.
Abel odpowiedział:
- Czy ty mnie zabiłeś, czy ja zabiłem ciebie? Nie pamiętam już; jesteśmy tu razem jak dawniej.
- Teraz wiem, że naprawdę mi przebaczyłeś - powiedział Kain - gdyż zapomnieć to przebaczyć. Ja też postaram się zapomnieć.
Abel powiedział cicho:
- Tak właśnie jest. Póki trwają wyrzuty sumienia, trwa wina.”
(Tekst wg: Jorge Luis Borges, Pochwała cienia, Warszawa 1977, s. 53, sygn. 78643)

23 maja obchodzimy Dzień Wymiaru Sprawiedliwości, upamiętniający śmierć poniesioną przez sędziego śledczego Giovanniego Falcone z rąk sycylijskiej mafii. Może zrobimy krótki przegląd problematyki winy, żalu i przebaczenia w literaturze?

Krótki utwór Borgesa nawiązuje do starotestamentowej opowieści o pierwszym bratobójcy (Rdz 4, 1-16), jednak w zasadniczy sposób ją reinterpretuje. Kluczowe wydaje się pytanie zadane przez Abla: „Czy ty mnie zabiłeś, czy ja zabiłem ciebie? Nie pamiętam już”. Świadczy o wybaczeniu, które puszcza w niepamięć to, co było. Formą pamięci są wyrzuty sumienia. Właśnie one nie pozwalają zapomnieć. Skąd się biorą? Z poczucia winy. Także z przekonania, że zły czyn nie został winowajcy wybaczony. Dialog braci okazuje się wyzwalający dla tego, który zawinił. Poprosił o przebaczenie i je otrzymał. Wyrzuty sumienia opuściły go.

Problem winy i kary poruszają także inne teksty. Karę surową, równoważną (tożsamą) z popełnionym czynem, według zasady „oko za oko, ząb za ząb”, proponuje „Kodeks Hammurabiego”.

Liczne wypowiedzi na temat winy i kary zawiera „Biblia”. Oto przykłady:

- Kara sprawiedliwa jako odpłata za popełnione winy, np. „Ewangelia według św. Łukasza” - wyznanie „dobrego łotra” (Łk 23,39-41). O sprawiedliwym sądzie także np. Dz 17, 31.
- Kara jako odpłata za krzywdy niewinnych, np. „Księga Powtórzonego Prawa”: „Moja jest odpłata i kara, w dniu, gdy się noga ich potknie” (Pwt 32,35).
- Kara niesprawiedliwa, spadająca na niewinnego (za czyny niepopełnione), będąca podstawą odkupienia winnych, np. „Księga Izajasza” - obraz Męża Boleści (Iz 53,4-7).

Niektóre przykłady z innych utworów:

- Kara nieuchronna jako wyraz sprawiedliwości, np. „Ballady i romanse” („Świtezianka”, „Lilije”, „Rybka” i inne), „Dziadów część II” Adama Mickiewicza, „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego.
- Kara nieuchronna jako obietnica i memento, np. „Który skrzywdziłeś” Czesława Miłosza.
- Kara konieczna, którą winowajca – uznawszy zło swego czynu – sam sobie wymierza, np. „Król Edyp” Sofoklesa, „Makbet” Williama Szekspira (postać Lady Makbet), „Balladyna” Juliusza Słowackiego, „Lord Jim” Josepha Conrada.
- Kara, którą wymierza (lub ma zamiar wymierzyć) mściciel, np. „Giaur” George’a G. Byrona, „Kordian” Słowackiego.
- Kara, od której potencjalny egzekutor odstępuje (w imię wyższych racji – najczęściej religijnych), np. „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza (Jurand ze Spychowa wobec Zygfryda de Löwe).
- Kara nieadekwatna do czynu - zbyt wielka i okrutna, np. „Abelard i Heloiza” Helen Waddell (TUTAJ).
- Kara za czyn, którego nie było, np. „Proces” Franza Kafki.
- Kara niesprawiedliwa, np. mitologia grecka (Prometeusz, Syzyf), „Apollo i Marsjasz” Zbigniewa Herberta.
- Kara jako zemsta, np. mitologia grecka (Atena - względem Arachne, Artemida – względem Niobe).

Książki (nie)zapomniane – Małe epifanie wśród piasków Iowy

Wśród piasków Iowy umieściła swą urokliwą powieść MARILYNNE ROBINSON (ur. 1947) – amerykańska pisarka, której debiut stał się wydarzeniem. Wkroczyła na literacką scenę w wielkim stylu. Na kolejną powieść dała czekać prawie pół wieku. Było warto. Gilead to dzieło z epickim zacięciem (w retrospekcjach obejmujące szmat czasu!), ale w przebiegu narracji operujące raczej ściszoną tonacją. Fascynujące. Cudowne.

„Chciałbym pozostawić ci część tych obrazów, które mam w pamięci, ponieważ są one tak piękne, że wprost nie mogę znieść myśli, że znikną wraz ze mną. Ale cóż – to życie ma własne śmiertelne piękno. Pamięć również, na swój sposób, wykracza poza samą śmiertelność.”

John Ames – narrator tej czarownej opowieści - jest kalwińskim pastorem. Ma ponad siedemdziesiąt lat, znacznie młodszą żonę (pierwsza zmarła w połogu, zabierając na drugi świat także noworodka) i siedmioletniego syna z drugiego małżeństwa. Dla niego pisze wspomnienia będące treścią powieści, by je przeczytał, gdy dorośnie. By zrozumiał, czym jest życie, które właśnie w przypadku Amesa wchodzi w ciemność. Tak zatem przed naszymi oczyma przesuwają się obrazy… Miasteczko i jego mieszkańcy. Rodzice. Dziadkowie. Przyjaciel i wróg. Trudna sztuka przebaczania. Cierpienie. I Bóg. Biblia, z której cytaty – jak polne kwiatki – rozkwitają w tej historii, jest pieczęcią – „autografem” pastora. Poręką jego działań, poszukiwań, życiowych zawodów i odniesionych ran. Do Niej (z racji wyboru, który uczynił) powinien odnosić wszystko. Z Nią konfrontować każdy krok. A to bardzo trudne…

„Kocham prerię! Tak często oglądałem nadejście świtu i powódź światła zalewającego ziemię, kiedy w jednej chwili wszystko rozpromienia się, a słowo „dobro” staje się tak głęboko potwierdzone w mojej duszy, że zdumiewa mnie to, że jest mi dane być świadkiem czegoś takiego.”

Zatem jednak Harmonia. Ład z trudem wypracowany. Mimo wiatru w oczy i wirujących w powietrzu tumanów wznoszonych przez piaski. Jasność i ciemność nie przeciwstawiają się sobie. Noc i zmierzch – kluczowe słowa tej historii. Nie zawsze przerażają. Często uspokajają. Nie do nich należy władanie, ale do dnia, który nadchodzi, chociaż życie się kończy. I nastanie zupełnie inny poranek - symfonia wszechogarniającej jasności.

„Gilead”. Spokojne, wyciszone, stonowane arcydzieło. Pełne zamyślenia i maleńkich epifanii, które jak preriowe świetliki krążą wokół człowieka. Drobne błyski, torujące drogę ku Światłu.

Marilynne Robinson, Gilead, przeł. Witold Kurylak, Warszawa 1922, ISBN 978-83-8295-027-4 (sygnatura: 181250).

I znowu (mija kolejna) matura...

Nigdy dosyć przypominania dawnych tematów pisemnych egzaminów dojrzałości z języka polskiego. Stanowią swoisty "klucz", no, może "kluczyk" do zrozumienia minionych czasów. W jakiś sposób je objaśniają. Niektóre przytoczone tematy mogłyby wystąpić na maturze ustnej. Niektóre przykłady - TUTAJ i TUTAJ. Dzisiaj kolejne. 

1778-1789 (szkoły KEN)

Co użyteczniejsze dla kraju, czy aby wielu do rady obywatelów wchodziło, czy mało?

Jaka wielka jest zacność i jak wielkie pożytki wymowy tak w stanie świeckim, jak i duchownym.

Nie przystoi uskarżać się na przeciwności.

Niewczesne wojaże nie tylko wojażującemu i krajowi nie są pożyteczne, ale nawet bardzo szkodliwe.

O potrzebie przyzwyczajania się za młodu do pracy.

1965-1975

Adam Mickiewicz jako szermierz idei postępu i braterstwa.

Jaki bohater literacki jest potrzebny współczesnej młodzieży? Uzasadnij swój sąd.

Jakie cechy komunisty polskiego budzą uznanie czytelnika? Omów na podstawie poznanych bohaterów literatury Polski Ludowej.

Jakie wartości ideowe wykształcone przez romantyzm i pozytywizm znajdują w Polsce Ludowej swoje urzeczywistnienie?

Obraz i kryteria stosunków kapitalistycznych w podanych utworach naszej literatury okresu realizmu krytycznego i realizmu socjalistycznego.

Przedstaw ważniejsze dążenia pozytywistów i ich realizację w Polsce Ludowej.

Rozwiń i uzasadnij tezę: „Nie może być oczekiwań i pragnień bez pracy i działań” (Edward Gierek).

Uzasadnij, dlaczego we „wstępie” do Konstytucji umieszczono zdanie „Polska Ludowa nawiązuje do postępowych tradycji przeszłości”.

Wkład literatury współczesnej w walkę o socjalistyczną rzeczywistość w Polsce Ludowej.

Lata 90. XX wieku

Bezbronność, tchórzostwo, męstwo… Odwołując się do wybranych utworów, przedstaw swoje rozważania na temat postaw człowieka wobec zła otaczającego świata.

Fatum czy wolna wola? Twoje refleksje nad ludzkim losem po lekturze wybranych utworów różnych epok.

„Jak żyć – spytał mnie w liście ktoś, kogo ja zamierzałam zapytać o to samo” (W. Szymborska). Poszukiwania sposobu na życie udane w utworach różnych epok literackich.

Kreacjonizm czy dokumentaryzm? Która z artystycznych metod trafniej przedstawia świat? Prezentując swoją opinię, wykorzystaj znane Ci teksty.

2001 - 2021

"Człowiek (...) jest trochę zagubiony w moralnym labiryncie współczesnego świata" (Wiesław Myśliwski). Rozważania o uniwersalnych wartościach, które powinny tworzyć kodeks etyczny człowieka naszej epoki (odwołaj się do tekstów kultury i własnych doświadczeń).

Czy ambicja ułatwia człowiekowi osiągnięcie zamierzonego celu? Rozważ problem, odwołując się do fragmentu Lalki Bolesława Prusa, całego utworu oraz do wybranego tekstu kultury.

Czy prawda i dobro zapewniają człowiekowi szczęście? Jak na to pytanie odpowiadają pisarze różnych epok.

David H. Lawrence twierdził, ze cała wielka literatura opowiada o moralności. Odwołując się do wybranych utworów, potwierdź ten pogląd lub podejmij z nim polemikę.

Dyskusje i polemiki, a także waśnie i kłótnie - wskaż, jaka pełnią funkcję w utworach literackich różnych epok.

Jak wprowadzenie elementów fantastycznych do utworu wpływa na przesłanie tego utworu? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanych fragmentów Wesela, do całego dramatu Stanisława Wyspiańskiego oraz do wybranego tekstu kultury.

"Jest zawsze miejsce na nadzieję..." (Gustaw Herling-Grudziński). Zaprezentuj utwory literackie, w których odnalazłeś motyw nadziei i wiary w sens pokonywania trudności.

"Już dom widać / Dym / Na niebie pełznący cierpliwie / Z dłonią nad oczami" (Tadeusz Różewicz). Różne obrazy domu w wybranych tekstach kultury.

Miasto - przestrzeń przyjazna czy wroga człowiekowi? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentu "Ziemi obiecanej" Władysława Stanisława Reymonta oraz do wybranych tekstów kultury.

"Należy uwierzyć, że w tym powszednim krzątaniu są też jakieś rzeczy wiekuiste, powszechne" (Maria Dąbrowska). Odwołując się do literatury i własnych doświadczeń, podziel się swymi przemyśleniami na temat znaczenia codzienności w życiu człowieka.

Odnosząc sie do wybranych utworów, rozważ myśl Władysława Tatarkiewicza: "Samotność jest przyjemnością dla tych, którzy jej pragną i męką dla tych, co są do niej zmuszeni".

Praca – pasja czy obowiązek? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentu Ziemi, planety ludzi Antoine'a de Saint-Exupéry'ego oraz do wybranych tekstów kultury.

Szaleni i rozważni - dwa sposoby kreowania bohatera w literaturze na przestrzeni dziejów.

Tęsknota – siła niszcząca czy budująca ludzkie życie? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do fragmentu Lalki, całej powieści Bolesława Prusa oraz wybranego tekstu kultury.

Trud wierności sobie. Rozważania o postawach wybranych bohaterów literackich.

"... większą mi rozkoszą podróż niż przybycie" (Leopold Staff). Różne motywy wędrówki w tekstach kultury. Omów na wybranych przykładach i porównaj.

Współbrzmi, zachwyca, przeraża... Jaką rolę spełnia pejzaż w literaturze i sztuce. W swoich rozważaniach odwołaj się do wybranych przykładów.

Ps. Dawne tematy maturalne z matematyki i języków obcych - TUTAJ i TUTAJ.

Bibliografia
Teresa Bulska (i in.), Ćwiczenia i tematy maturalne... (sygn. 169927).
Matura. Język polski. Zeszyt czwarty. Informator dla nauczycieli i uczniów. Katowice 1998.
Halina Parnowska, Matura z języka polskiego w latach 1965-1975. Zagadnienia metodyczne i analiza tematów, Warszawa 1978 (sygn. 81380-1, cz XXI-4/65).
Netografia
Internet (strony www CKE i OKE).

„Musi istnieć jakaś granica, za którą nie wolno przejść…”?

„Musi coś przecież istnieć. Jakaś granica, za którą nie wolno przejść…” („Granica” Zofii Nałkowskiej, TUTAJ). 16 maja przypadnie Święto Straży Granicznej. Może przypomnimy sobie niektóre funkcje motywu "granicy" w literaturze?

Znaczenie dosłowne: "granica" między państwami, miastami, posiadłościami, zabudowaniami, także - wewnątrz budynków, np. „Chłopcy z Placu” Broni Ferenca Molnara, „Granica” Zofii Nałkowskiej.

Metaforyczne znaczenie niektórych elementów budynku, np. bram, drzwi, okien, progów, ścian, wrót i elementów przestrzeni, np. "mur z wód" w czasie przejścia Izraelitów przez Morze Czerwone (Wj 13-15), „Granica” Nałkowskiej, „Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza (TUTAJ), „Wieża” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, „Zielona mila” Stephena Kinga. Również - druty obozów i łagrów, np. „Inny świat” Herlinga-Grudzińskiego (TUTAJ), „Opowiadania” Tadeusza Borowskiego (TUTAJ), „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall (TUTAJ). Także - rola tych motywów w gatunkach science fiction i fantasy.

Sznury, smycze, liny, cumy, burty, np. burta "Patny" w „Lordzie Jimie” Josepha Conrada, pies (Fitek) na łańcuchu w „Granicy”.

Podziały między grupami i warstwami społecznymi, np. „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego (miasto a wieś) – TUTAJ i TUTAJ oraz wewnątrz jednej, ale zróżnicowanej grupy, np.” Chłopi” Władysława Stanisława Reymonta (bogaci gospodarze, średniacy, biedota, TUTAJ).

Sytuacje przełomowe w życiu, stanowiące impuls do przemiany, np. „Dziady” (Gustaw - Konrad) – TUTAJ i TUTAJ, „Pan Tadeusz” (Jacek Soplica - ks. Robak) Adama Mickiewicza (TUTAJ), „Potop” (Kmicic - Babinicz) Henryka Sienkiewicza, „Quo vadis” (przemiana Marka Winicjusza i Chilona Chilonidesa, TUTAJ).

Granica czasu, także życia i śmierci, np. „Filozofowie”, „Ziemia ognista” Adama Zagajewskiego, „Trzy słowa najdziwniejsze” Wisławy Szymborskiej, utwory ukazujące śmierć jednostki (np. „Treny” Jana Kochanowskiego - TUTAJ) lub zbiorowości (np. literatura obozowa).

Granica jawy i snu, np. „Liryka śpiącego” Mirona Białoszewskiego, poezja Bolesława Leśmiana. Także – oniryzm „Wesela”. Podobnie: granica dnia i nocy, np. „Pomiędzy świtem a nocy zniknięciem” Cypriana Kamila Norwida.

Granice poznania, doświadczenia, rozumienia świata, obecne w różnorodnych utworach, np. w „Biblii” (żona Lota, Rdz 19, 15-26), mitologii greckiej (Ikar, Orfeusz i Eurydyka), „Granicy”, „Solaris” Stanisława Lema (TUTAJ), poezji Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Szymborskiej, także w literaturze obozowej (opowiadania Borowskiego).

Granice samopoznania, np. „Autoportret odczuwany” Białoszewskiego.

Granica między dzieciństwem a dorosłością, niedojrzałością a dojrzałością - "przeżycie pokoleniowe", np. poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego. W formie groteskowej – „Tango” Sławomira Mrożka i „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza (TUTAJ). Także - ważna próba życiowa, np. „Smuga cienia” Conrada (TUTAJ), „Chłopcy z Placu Broni”.

Granice porozumienia między ludźmi, przynależności i samotności, wyobcowania, np. „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego (TUTAJ), „Mały Książę” Antoine'a de Saint-Exupéy'ego.

Granice wytrzymałości, cierpienia, np. literatura wojenna, obozowa i łagrowa.

Granice "światów" i "zaświatów", czasoprzestrzeni, np. „Biblia” (niebo i piekło, przypowieść o bogaczu i Łazarzu, Łk 16,19-31), „Boska Komedia” Dantego, poezja Leśmiana (np. „Zmierzch majowy”, „Wspomnienie”, „Łąka”), „Sklepy cynamonowe”. Także literatura science fiction i fantasy, np. „Dom na granicy światów” Williama Hope’a Hodgsona (TUTAJ), „Limes inferior” Janusza Zajdla (TUTAJ), "kolejowe" horrory Stefana Grabińskiego (TUTAJ).

Granice "moralne", granice zgody na zło, np. „Zbrodnia i kara”, „Dżuma” Alberta Camusa (TUTAJ), „Granica”, „Który skrzywdziłeś” Miłosza, „Przesłanie Pana Cogito” Herberta, poezja Stanisława Barańczaka.

Granice kulturowe, "egzotyka", np. reportaże Ryszarda Kapuścińskiego, Arkadego Fiedlera.

Zasięg wydarzeń, np. granice rozprzestrzeniania się choroby w „Dżumie”.

„Granice” związane z teorią literatury. Gatunki pograniczne, formy poligatunkowe, literatura faktu, np. ballada, powieść poetycka, esej, reportaż (TUTAJ i TUTAJ). Granice kreacji, autokreacji, szczerości, np. dziennik jako forma gatunkowa. Granice tekstu i "hipertekstu", alternatywne odczytania utworu, np. „Ogród o rozwidlających się ścieżkach” Jorge Luisa Borgesa.

Granice w nauce: matematyce (limes), geografii (strefy czasowe itp.) oraz w innych dziedzinach.

Literaccy bibliotekarze

Rozpoczął się Tydzień Bibliotek, zatem temat nasuwa się sam. Bibliotekarki i bibliotekarze w literaturze pięknej. Jest ich niemało. Wystarczy przypomnieć kilka pozycji (z tych najbardziej współczesnych, bo klasykę chyba znamy): "Bibliotekarz" Michaiła Jelizarowa, "Bibliotekarki" Teresy Moniki Rudzkiej, "Dewey. Wielki kot w małym mieście" Vicki Myron i Breta Wittera, "Smak  świeżych  malin" Izabeli Sowy, "Pod przechytrzonym lisem" Marthy Grimes, "Prowincja" Barbary Kosmowskiej… Dzisiaj proponujemy zabawę. Oto kilka cytatów o bibliotekarzach. Czy wiesz, z jakich książek pochodzą?

1.
"Stary bibliotekarz przyjechał do naszego miasteczka trzydzieści lat temu, kiedy miasteczko było jeszcze wsią, i tak się rozkochał w górach i w tym zakątku Tatr, że porzucił wydział  weterynaryjny, na którym studiował, i do Warszawy więcej  nie powrócił (...). Potem słuchacz wydziału weterynaryjnego awansował na bibliotekarza miejskiego (…)."

2.
"Paul odstawił filiżankę na stolik.
- Czym się zajmujesz? - spytał w końcu znowu ciepłym głosem. (...)
- Pracuję w bibliotece publicznej.
- Naprawdę?
- Czyżbym słyszała w twoim głosie zdziwienie?
- Bo chyba jestem zaskoczony. Spodziewałem się całkiem innej odpowiedzi.
- Na przykład?
- Szczerze mówiąc, nie bardzo wiem. Ale nie pomyślałbym, że możesz być bibliotekarką. Nie wyglądasz na osobę dość starą, żeby trudnić się tym zajęciem. Tam, gdzie mieszkam, wszystkie były po sześćdziesiątce."

3.
"Wahał się pomiędzy bezpłatną czytelnią w Berkeley a takąż czytelnią w Oakland i wreszcie wybrał Oakland (…). Nie znał organizacji bibliotek publicznych, toteż zaczął od bezcelowej wędrówki pośród nie kończących się półek z powieściami, aż wreszcie zatrudniona tam widocznie panienka o subtelnych rysach, wyglądająca na Francuzkę, pouczyła go, że dział informacji mieści się na piętrze."

                                                       *

"- Czy znalazł pan to, czego pan szukał? – zapytał bibliotekarz zza pulpitu (…).
- Tak jest, dziękuję – powiedział. – Tutejsza biblioteka jest rzeczywiście wspaniała.
Urzędnik skinął głową.
- Bylibyśmy radzi widywać tu pana częściej."

4.
"Moja mama długi czas pracowała w sklepie, ale zawsze marzyła, żeby zostać bibliotekarką, lubi książki. No i skończyła taki kurs, i zdała egzamin, świetnie, mówię ci. Urządziliśmy uroczysty obiad, kupiłam ciastka za własne pieniądze. A teraz się wszyscy śmieją, że biblioteka to mamy dziecko, o wiele bardziej ukochane niż te, które urodziła. Wspaniale prowadzi tę bibliotekę, jest najlepsza w całym województwie, dostała nawet nagrodę."

5.
"Bibliotekarka (…) była siwą sześćdziesięciolatką. Teraz chodziła między regałami, pchając przed sobą wysoki wózek pełen książek, które odkładała na odpowiednie miejsca na pólkach.
- Dzień dobry. Stukam książek u duchach (…).
- Mam Opowieść wigilijną, Hamleta, Dziady, Fausta, Wakacje z duchami.
- Chodzi mi o książki... naukowe.
Bibliotekarce teatralnie opadły ramiona. Spojrzała na dziewczynę znad okularów, mrużąc oczy (…).
- Nie ma naukowych książek o duchach - wyjaśniła nieco mniej uprzejmie. - Są tylko pseudonaukowe książki o duchach, ale tutaj takich nie znajdziesz. (…)"

                                                         *

"- Dzień dobry, chciałam sprawdzić, czy jest pewna książka (…).
- Mam nadzieję, że nie o duchach? (…)
- Szczerze mówiąc, myślałam właśnie o Wakacjach z duchami, które poleciła mi pani wczoraj.
- Nie poleciłam ci tej pozycji. Powiedziałam tylko, że istnieje.
- Myślę, że mi się spodoba.
Bibliotekarka zmrużyła groźnie oczy, ale po chwili odpowiedziała:
- Trzeci rząd po prawej, „Książki przygodowe", drugi regał z lewej, trzecia półka od góry, szesnasta książka od lewej. Biały grzbiet z czarnymi literami, jeśli dobrze pamiętam. "

6.
"Bibliotekarka  była  starszą  damą  w  rogowych  okularach  barwy  różowej  ostrygi  nad pyzatymi  obficie  uróżowanymi  policzkami.  Krzątała  się  zawzięcie,  jakby  w  każdej sekundzie czekał na nią milion  rzeczy do zrobienia, ale szybko pojąłem, że cała ta jej krzątanina  była  na  pokaz,  a  tak  naprawdę  staruszka  najbardziej  lubiła  siedzieć  za wielkim  dębowym  biurkiem  i  czytać. (...) Pod  nosem  miała  drobne  poprzeczne zmarszczki,  które  biorą  się  z  wieloletniego  wydymania  ust.  Na  jej  biurku  panował idealny ład. Splecione dłonie złożyła na blacie i mówiąc, wcale nimi nie poruszała, nie bębniła palcami po stole ani nie wykręcała ich. Na pewno ukatrupiłaby każdego, kto by odstawił książkę na niewłaściwą półkę."

7.
"Dyżur miały dwie dziewczyny. Jedna wysoka, taka raczej bezpłciowa, druga myszowata okularnica. Zdecydowałem się na Miki Mouse w okularach."

Odpowiedzi
1 - Michał Choromański, "Schodami w górę, schodami w dół". 2 - Nicholas Sparks, "Noce w Rodanthe". 3 – Jack London, "Martin Eden" (TUTAJ). 4 - Irena Jurgielewiczowa, "Niespokojne godziny". 5 - Rafał Kosik, "Felix, Net i Nika". 6 - Jonathan Carroll, "Kraina chichów". 7 - Erich Segal, "Love story" (TUTAJ).

Książki (nie)zapomniane – Ziemski raj zamienił się w piekło

Kartagiński żeglarz, Hannon, dawno uznany za zmarłego, po wielu latach nieobecności powrócił do rodzinnego grodu. Żona powtórnie wyszła za mąż, a młodsi współplemieńcy już go nie znali. I zaczął opowiadać… O pięknej krainie, którą nawiedził. O ziemskim raju. Nie spodobało się to rodakom. Zabili go, a statek i skarby przezeń przywiezione spalili. Świadkom zdarzeń zabroniono wspominać o tajemniczym lądzie. To jest początek "Atlantydy. Historii zaginionej Oceanii" MÓRA (Maurycego) JÓKAIA (1825-1904).

Bar Noemi – żeglarz i kupiec – mieszkał w Tyrze, ale był Palestyńczykiem. Podczas jednej z licznych podróży zawitał do Kartaginy. Tu pokochał śliczną Byssenię. Ale nie spodobał się miejscowym, więc połamali żagle na jego okręcie i pozostawili na morzu. Jednak miał skarb najcenniejszy – wierną żonę, która znała sekretnie przekazywaną tajemnicę Hannona. Wspólnie postanowili znaleźć szczęśliwą krainę.

I znaleźli. Piękne rośliny. Soczyste owoce. Wspaniałe budowle…

W środku wielkiego miasta stała świątynia Trytona, w której corocznie obierano spośród mieszkańców jednego boga. Tym razem obwołano nim przybysza. Gdy odmówił – pomny na jedynego Boga, którego wyznawał – od razu stał się wrogiem. A ziemski raj zamienił się w piekło.

Znowu ucieczka. Za wysokie góry. Do prostych ludzi, którzy uciekli z miasta. Tu poczuł się jak u swoich. Ale w sercu wiedział, że musi wrócić, by ratować dusze mieszkańców występnego miasta. Bar Noemi – współczesny Jonasz – wzywający zaślepionych do przemiany. Ludzie byli oporni. Spadały na nich straszliwe plagi, a pozostali niewzruszeni… Ale nadciągała najstraszliwsza klęska…

Coś jednak pozostało z Atlantydy. Trwa do dziś…

Oto kolejna próba zrekonstruowania historii mitycznej krainy. To nie jest zwykła opowieść. Wyróżnia ją podniosły ton i swoisty „dydaktyzm”. To nie jest zwykła opowieść, ale przypowieść.

Maurycy Jókai, Atlantyda. Historia zaginionej Oceanii, przeł. z węg. Antoni Lange, Warszawa 1985. ISBN 8320204046 (sygnatura: 111642, 112063).

Różnie zapisali się w dziejach…

Cesarzowie, książęta i królowie. Prezydenci i premierzy. Papieże. Wodzowie. Różnie zapisali się w dziejach. Bywa, że bardziej niż z podręczników czy kronik, znamy ich z literatury pięknej, ukazującej nie zawsze ich prawdziwe oblicza. Pisarstwem historycznym zajmowali się np. Karol Bunsch, Zofia Kossak, Hanna Malewska, Teodor Parnicki, Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski… Spośród twórców zachodnioeuropejskich jednym tchem wymieniamy George’a Bidwella, Waltera Scotta, Roberta Louisa Stevensona, Williama Szekspira (kroniki historyczne)… Proponujemy test literacki. Poniże podajemy utwory i prosimy o dopisanie postaci historycznej, która jest głównym bohaterem, np.
Pytanie. „Huragan”, „Pani Walewska”, „Rok 1809”, „Szwoleżerowie gwardii” Wacława Gąsiorowskiego. Odpowiedź. Napoleon I (Bonaparte).
Pytanie. „Szwedzi w Warszawie” Walerego Przyborowskiego. Odpowiedź. Jan Kazimierz, Karol X Gustaw.

PYTANIA.

Cesarzowie, carowie

„Cesarz” Ryszarda Kapuścińskiego; „Mariamne” Pära Lagerkvista; „Noc zapada nad Babilonem” Klausa Hermanna; „Olimpias” Karola Bunscha; „Sól ziemi. Opowieść o cierpliwym piechurze” Józefa Wittlina; „Trębacz cesarski” Ferdynanda Ossendowskiego - Mikołaj I.

Królowie, książęta

„Bracia” Karola Bunscha; „Brühl” Józefa Ignacego Kraszewskiego; „Dworzanin pana Morsztyna” Władysława Rymkiewicza; „Król chłopów” Józefa Ignacego Kraszewskiego; „Król i aktor. Sceny dramatyczne” Romana Brandstaettera; „Król-krzyżowiec” Ronalda Welcha; „Lelum-Polelum” Walerego Przyborowskiego; „Lew w zimie” Jamesa Goldmana; „Mazepa” Juliusza Słowackiego; „Serce lwa” Eleanor Hibbert; „Wiktoria, żona Alberta” George’a Bidwella; „Wywołańcy” Karola Bunscha; „Zawisza Czarny” Juliusza Słowackiego.

Prezydenci, premierzy

„Dallas 63” Stephena Kinga; „Dzień Szakala” Fredericka Forsytha; „Forrest Gump” Winstona Grooma; „Magiczny domek na drzewie. W obronie rewolucji amerykańskiej” Mary Pope Osborne; „Orzeł wylądował” Jacka Higginsa; „Wojna Winstona” Michaela Dobbsa; „Wszyscy ludzie prezydenta” Carla Bernsteina i Boba Woodwarda.

Papieże

„Biedaczyna z Asyżu” Nikosa Nikos Kazantzakisa; Gość papieża” Vladimira Volkoffa; „Kordian” Juliusza Słowackiego; „Najchętniej grał na bramce” Mieczysława Malińskiego; „Pierścień Rybaka” Jeana Raspaila; „Rodzina Borgiów” Mario Puzo; „Tiara i korona” Teodora Jeske-Choińskiego; „Za murami Awinionu” Marianne Calmann.

Inni przywódcy, wodzowie, dowódcy

„Bitwa pod Raszynem” Walerego Przyborowskiego; „Czarny Wilk” Kurta Davida; „Dziecko przez ptaka przyniesione” Andrzeja Kijowskiego; „Grom maciejowicki” Walerego Przyborowskiego; „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska; „Popioły” Stefana Żeromskiego; „Przypadek Adolfa H.” Érica-Emmanuela Schmitta; „Rok 1794” Władysława St. Reymonta; „Skazany na wielkość” Marceliny Grabowskiej; „Szwedzi w Warszawie” Walerego Przyborowskiego; „Wita” Tadeusza Micińskiego; „Wojna, jak ją poznałem” George’a Pattona.

ODPOWIEDZI.

Cesarzowie, carowie

- „Cesarz” Ryszarda Kapuścińskiego - Hajle Sellasje (cesarz Etiopii).
- „Mariamne” Pära Lagerkvista (TUTAJ) - Herod Wielki.
- „Noc zapada nad Babilonem” Klausa Hermanna (TUTAJ) - Aleksander Macedoński.
- „Olimpias” Karola Bunscha - Aleksander Macedoński.
- „Sól ziemi. Opowieść o cierpliwym piechurze” Józefa Wittlina (TUTAJ) - Franciszek Józef I.
- „Trębacz cesarski” Ferdynanda Ossendowskiego - Mikołaj I (car Rosji).

Królowie, książęta

- „Bracia” Karola Bunscha – Mieszko II Lambert.
- „Brühl” Józefa Ignacego Kraszewskiego – August II Mocny.
- „Dworzanin pana Morsztyna” Władysława Rymkiewicza – Jan III Sobieski.
- „Król chłopów” Józefa Ignacego Kraszewskiego - Kazimierz Wielki.
- „Król i aktor. Sceny dramatyczne” Romana Brandstaettera - Stanisław August Poniatowski.
- „Król-krzyżowiec” Ronalda Welcha - Ryszard Lwie Serce.
- „Lelum-Polelum” Walerego Przyborowskiego – Mieszko I.
- „Lew w zimie” Jamesa Goldmana – Ryszard Lwie Serce.
- „Mazepa” Juliusza Słowackiego – Jan Kazimierz.
- „Serce lwa” Eleanor Hibbert - Ryszard Lwie Serce.
- „Wiktoria, żona Alberta” George’a Bidwella. – Wiktoria Hanowerska (królowa Wielkiej Brytanii).
- „Wywołańcy” Karola Bunscha – Władysław Łokietek.
- „Zawisza Czarny” Juliusza Słowackiego – Władysław II Jagiełło.

Prezydenci, premierzy

- „Dallas 63” Stephena Kinga - John F. Kennedy.
- „Dzień Szakala” Fredericka Forsytha – Charles de Gaulle.
- „Forrest Gump” Winstona Grooma - Richard Nixon.
- „Magiczny domek na drzewie. W obronie rewolucji amerykańskiej” Mary Pope Osborne – George Washington.
- „Orzeł wylądował” Jacka Higginsa - Winston Churchill.
-  „Wojna Winstona” Michaela Dobbsa - Winston Churchill.    
- „Wszyscy ludzie prezydenta” Carla Bernsteina i Boba Woodwarda - Richard Nixon.

Papieże

- „Biedaczyna z Asyżu” Nikosa Nikos Kazantzakisa (TUTAJ) – Innocenty III.
- „Gość papieża” Vladimira Volkoffa – Jan Paweł I.
- „Kordian” Juliusza Słowackiego - Grzegorz XVI.
- „Najchętniej grał na bramce” Mieczysława Malińskiego – Jan Paweł II.
- „Pierścień Rybaka” Jeana Raspaila (TUTAJ) – papieże czasów „niewoli awiniońskiej” i późniejsi.
- „Rodzina Borgiów” Mario Puzo – Aleksander VI.
- „Tiara i korona” Teodora Jeske-Choińskiego – Grzegorz VII.
- „Za murami Awinionu” Marianne Calmann – Klemens VI.

Inni przywódcy, wodzowie, dowódcy

- „Bitwa pod Raszynem” Walerego Przyborowskiego – Józef Poniatowski.
- „Czarny Wilk” Kurta Davida - Czyngis-Chan.
- „Dziecko przez ptaka przyniesione” Andrzeja Kijowskiego – Józef Piłsudski.
-  „Grom maciejowicki” Walerego Przyborowskiego – Tadeusz Kościuszko.
- „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska – Stefan Czarniecki.
- „Popioły” Stefana Żeromskiego - Józef Poniatowski.
- „Przypadek Adolfa H.” Érica-Emmanuela Schmitta – Adolf Hitler.
- „Rok 1794” Władysława St. Reymonta – Tadeusz Kościuszko.
- „Skazany na wielkość” Marceliny Grabowskiej - Tadeusz Kościuszko.
- „Szwedzi w Warszawie” Walerego Przyborowskiego – Stefan Czarniecki.
- „Wita” Tadeusza Micińskiego - Józef Poniatowski.
- „Wojna, jak ją poznałem” George’a Pattona (TUTAJ) - George Patton.