Powstanie i edycja. Poemat został napisany w ciągu ok. 15 miesięcy (po odliczeniu przerw - ok. 9 miesięcy). Poeta ukończył pisanie 13 lutego 1834 r., a druk całości zamknięto po 17 czerwca tego samego roku, w Paryżu.
 |
| Źródło |
Realia. Nie w pełni odpowiadają rzeczywistości historycznej, np. o zachowaniu rosyjskich zaborców na Litwie mówi się tu niewiele. Stosunek do Rosjan w Soplicowie i zaścianku (Dobrzynie) jest raczej lekceważący. Na planie pierwszym znalazły się znamiona przejścia jednej obyczajowości w drugą, dawnego staroszlacheckiego ustroju społecznego w nowoczesny. (...) Jesteśmy na pograniczu czasów. Epoka jedna przeszła, w mozole dnia formuje się następna (Stanisław Pigoń). Podważenie struktury feudalnej (spowodowane nowymi prądami umysłowymi końca XVIII w., konsekwencjami wojen napoleońskich, rozwojem oświaty itp.) i nadciąganie epoki przemysłu i pieniądza. Zanikanie świata staropolskiego. Pozostaje grupa ludzi "zbędnych" w nowym układzie, będących na dożywociu (Wojski, Rejent, Gerwazy) lub szukających "schronienia" w służbie rosyjskiej (Asesor).
Stosunek poety do przeszłości nie jest bezkrytyczny. Dostrzega "choroby" dawnej Rzeczypospolitej, tzn. bezsilność prawa i szlachecki indywidualizm, sobiepaństwo, pychę, warcholstwo (np. konflikt Stolnika z Jackiem), których konsekwencją staje się anarchia (zajazdy). Czynnik odrodzenia widzi w emigracji (w idei poświęcenia się dla ogółu). Tu rodzi się optymizm. W parze z nim idzie humor: w ukazaniu osób (np. Hrabiego - z założenia śmiesznego kosmopolity) i sytuacji (np. Gerwazy, który nie odróżnia wasalów od wąsalów; szlachta wyładowująca zawziętość w soplicowskich oborach i kurnikach). Komizm ukazany jest sposobami zaczerpniętymi z poematu heroikomicznego (przedstawianie błahej treści w patetycznej formie klasycznej epopei).
Ważne! Optymizm dostrzegamy w samym poemacie. Natomiast Epilog daje wyraz rozczarowaniu emigracją, której "grzechy" z czasem stały się bardzo wyraźne oraz... tożsame z tymi, które doprowadziły do rozbiorów Polski (sobiepaństwo, kłótliwość i wichrzycielstwo przeciw legalnie wybranej władzy).
Ważne! Akcja poematu dotyczącego centralnej struktury narodu rozgrywa się na obrzeżnym ustroniu, wydarzenia epopei mają za teren schowaną głęboko wieś. (...) Wieś to (...) niezwykła: dwór Sędziego czy dworek Maćka - to ośrodki zaścianków: Soplicowa i Dobrzyna (Pigoń). Te ostanie wyglądają jak "rezerwaty" utrwalonej narodowości w "dawnym, patriarchalnym układzie" - z reliktami minionego ustroju rodowego (zwartość, solidarność, autorytet przywódcy, tj. Maćka nad Maćkami).
Stosunek poety do przeszłości nie jest bezkrytyczny. Dostrzega "choroby" dawnej Rzeczypospolitej, tzn. bezsilność prawa i szlachecki indywidualizm, sobiepaństwo, pychę, warcholstwo (np. konflikt Stolnika z Jackiem), których konsekwencją staje się anarchia (zajazdy). Czynnik odrodzenia widzi w emigracji (w idei poświęcenia się dla ogółu). Tu rodzi się optymizm. W parze z nim idzie humor: w ukazaniu osób (np. Hrabiego - z założenia śmiesznego kosmopolity) i sytuacji (np. Gerwazy, który nie odróżnia wasalów od wąsalów; szlachta wyładowująca zawziętość w soplicowskich oborach i kurnikach). Komizm ukazany jest sposobami zaczerpniętymi z poematu heroikomicznego (przedstawianie błahej treści w patetycznej formie klasycznej epopei).
Ważne! Optymizm dostrzegamy w samym poemacie. Natomiast Epilog daje wyraz rozczarowaniu emigracją, której "grzechy" z czasem stały się bardzo wyraźne oraz... tożsame z tymi, które doprowadziły do rozbiorów Polski (sobiepaństwo, kłótliwość i wichrzycielstwo przeciw legalnie wybranej władzy).
Ważne! Akcja poematu dotyczącego centralnej struktury narodu rozgrywa się na obrzeżnym ustroniu, wydarzenia epopei mają za teren schowaną głęboko wieś. (...) Wieś to (...) niezwykła: dwór Sędziego czy dworek Maćka - to ośrodki zaścianków: Soplicowa i Dobrzyna (Pigoń). Te ostanie wyglądają jak "rezerwaty" utrwalonej narodowości w "dawnym, patriarchalnym układzie" - z reliktami minionego ustroju rodowego (zwartość, solidarność, autorytet przywódcy, tj. Maćka nad Maćkami).
 |
| Źródło |
Bohaterowie. Ich wielka liczba. Technika kontrastu: Gerwazy - kontrastuje z Protazym, Zosia - z Telimeną, Tadeusz - z Hrabią, Rykow - z Płutem. Niektóre postaci:
- Jacek Soplica - ks. Robak. Zawadiaka, warchoł, indywidualista, przemieniony w pokornego mnicha, dokonującego ekspiacji "na polu służby narodowej", odrzucającego kwestie jedynie osobiste. Jego cechy główne jako księdza: niepozorność, bezimienność w dokonywaniu wielkich dzieł dla narodu, ofiarność, ciche męczeństwo bez chwały i szare bohaterstwo codzienności.
- Telimena. Doświadczona zalotnica, modna entuzjastka cudzoziemszczyzny, przedstawicielka (nieszczerej) uczuciowości sentymentalnej.
- Sędzia. Gospodarz domu. Tradycjonalista w sposobie zachowania, ubierania się i obyczajowości.
- Wojski, Podkomorzy. Chwalcy przeszłości.
- Horeszko. Stolnik. Poznajemy go z relacji Gerwazego i Jacka. Bezwzględny w staraniach o przewagę rodu, w zdobywaniu (szlacheckich) popleczników i odrzucaniu ludzi już mu niepotrzebnych. W sprawach publicznych dba jednak o interes narodu, sprzeciwia się Targowicy, czym ściąga zgubę na swój ród.
- Gerwazy Rębajło. Wierny sługa stolnika Horeszki. Klucznik. Pamiętliwy, mściwy, nie cofający się nawet przed zbrodnią narodową (podpalenie Soplicowa).
- Protazy Brzechalski. Woźny w Soplicowie. Kiedyś sporo znaczył woźny trybunału. Gdy po III rozbiorze Polski zlikwidowano tę funkcję, zatrudnił się u Sędziego. Dumny, uparty, przywiązany do tradycji.
- Tadeusz, Zosia, Hrabia - młode pokolenie. Ten ostatni - pokazany nieco karykaturalnie.
- Rykow. Rosjanin. Ukazany raczej sympatycznie. Życzliwy dla Polaków, dobroduszny, mężny, honorowy.
- Jacek Soplica - ks. Robak. Zawadiaka, warchoł, indywidualista, przemieniony w pokornego mnicha, dokonującego ekspiacji "na polu służby narodowej", odrzucającego kwestie jedynie osobiste. Jego cechy główne jako księdza: niepozorność, bezimienność w dokonywaniu wielkich dzieł dla narodu, ofiarność, ciche męczeństwo bez chwały i szare bohaterstwo codzienności.
- Telimena. Doświadczona zalotnica, modna entuzjastka cudzoziemszczyzny, przedstawicielka (nieszczerej) uczuciowości sentymentalnej.
- Sędzia. Gospodarz domu. Tradycjonalista w sposobie zachowania, ubierania się i obyczajowości.
- Wojski, Podkomorzy. Chwalcy przeszłości.
- Horeszko. Stolnik. Poznajemy go z relacji Gerwazego i Jacka. Bezwzględny w staraniach o przewagę rodu, w zdobywaniu (szlacheckich) popleczników i odrzucaniu ludzi już mu niepotrzebnych. W sprawach publicznych dba jednak o interes narodu, sprzeciwia się Targowicy, czym ściąga zgubę na swój ród.
- Gerwazy Rębajło. Wierny sługa stolnika Horeszki. Klucznik. Pamiętliwy, mściwy, nie cofający się nawet przed zbrodnią narodową (podpalenie Soplicowa).
- Protazy Brzechalski. Woźny w Soplicowie. Kiedyś sporo znaczył woźny trybunału. Gdy po III rozbiorze Polski zlikwidowano tę funkcję, zatrudnił się u Sędziego. Dumny, uparty, przywiązany do tradycji.
- Tadeusz, Zosia, Hrabia - młode pokolenie. Ten ostatni - pokazany nieco karykaturalnie.
- Rykow. Rosjanin. Ukazany raczej sympatycznie. Życzliwy dla Polaków, dobroduszny, mężny, honorowy.
 |
| Źródło |
Kompozycja. "Dwuczęściowość". Dwa "obozy": "soplicowski" (przedstawiony w przewadze w księgach I-V) i "horeszkowski" (mający przewagę w księgach VI-X). Punkt kulminacyjny - księga V (scena kłótni zamkowej - plan zajazdu oraz zakończenie romansu Tadeusza z Telimeną i jego "zwrot" w stronę Zosi).
Sporo schematów fabularnych z powieści historyczno-obyczajowych modnego wówczas Waltera Scotta, np. spór rodów, długie konsekwencje dawnej zbrodni, tajemnicza postać główna. Miłość - pokazana w sposób "współczesny", tj. romantyczny (miłość od pierwszego wejrzenia dusz sobie przeznaczonych, której nie zniszczą przeciwności, tj. miłość Jacka i Ewy).
Sporo schematów fabularnych z powieści historyczno-obyczajowych modnego wówczas Waltera Scotta, np. spór rodów, długie konsekwencje dawnej zbrodni, tajemnicza postać główna. Miłość - pokazana w sposób "współczesny", tj. romantyczny (miłość od pierwszego wejrzenia dusz sobie przeznaczonych, której nie zniszczą przeciwności, tj. miłość Jacka i Ewy).
 |
| Źródło |
Obrazowanie. Bogactwo opisów przyrody; ukazywanie spraw pospolitych, np. powrót bydła z pastwiska, gromadka brudnych dzieci z folwarku, karmienie kur, zbieranie grzybów, zmokłe wrony, rechotanie żab. Uwznioślanie, uszlachetnianie codzienności poprzez:
- niecodzienne porównania, np. stawy "grają jak arfy eolskie", kopy zboża świecą jak gwiazdy, dziewczyna wiejska wygląda jak driada, Zosia wbiega do pokoju jak "światłość miesiąca" [księżyca], wiewiórka - to "gajów tanecznica", gołębie ustawiły się sznurem "na kształt wstęgi" itp.;
- gromadzenie cech charakterystycznych i nadawanie przedmiotom rangi symbolu, np. brak topograficznego dookreślenia Soplicowa (nie ma mowy o tym, gdzie konkretnie jest usytuowane). Także - osobliwości w określeniu pory roku wydarzeń. Koniec lipca (bo w pierwszych scenach jest mowa o "wczesnych" żniwach, "słońca letniego pożoga")? Wiosna (kwitną maki)? Druga połowa sierpnia lub wczesna jesień (dojrzałe arbuzy, kukurydza, główki kapusty mają już "sędziwe łysiny", orzechy laskowe są dojrzałe, rosną rydze)? Wrzesień (uwagi o "jesiennej mgle" i zimnej słocie)? Jednocześnie mamy k o n k r e t n e nazwy świąt i wydarzeń. Niektórzy badacze widzą tu baśniowość, inni - "syntetyczny realizm" (Pigoń);
- w opisach przyrody i przedmiotów: metafory, częste animizacje.
Dynamika, ruchliwość, barwność przedstawienia scen zbiorowych (w karczmie lub u Maćka).
- niecodzienne porównania, np. stawy "grają jak arfy eolskie", kopy zboża świecą jak gwiazdy, dziewczyna wiejska wygląda jak driada, Zosia wbiega do pokoju jak "światłość miesiąca" [księżyca], wiewiórka - to "gajów tanecznica", gołębie ustawiły się sznurem "na kształt wstęgi" itp.;
- gromadzenie cech charakterystycznych i nadawanie przedmiotom rangi symbolu, np. brak topograficznego dookreślenia Soplicowa (nie ma mowy o tym, gdzie konkretnie jest usytuowane). Także - osobliwości w określeniu pory roku wydarzeń. Koniec lipca (bo w pierwszych scenach jest mowa o "wczesnych" żniwach, "słońca letniego pożoga")? Wiosna (kwitną maki)? Druga połowa sierpnia lub wczesna jesień (dojrzałe arbuzy, kukurydza, główki kapusty mają już "sędziwe łysiny", orzechy laskowe są dojrzałe, rosną rydze)? Wrzesień (uwagi o "jesiennej mgle" i zimnej słocie)? Jednocześnie mamy k o n k r e t n e nazwy świąt i wydarzeń. Niektórzy badacze widzą tu baśniowość, inni - "syntetyczny realizm" (Pigoń);
- w opisach przyrody i przedmiotów: metafory, częste animizacje.
Dynamika, ruchliwość, barwność przedstawienia scen zbiorowych (w karczmie lub u Maćka).
 |
| Źródło |
Wersyfikacja. Wiersz stychiczny (= bez podziału na zwrotki). Trzynastozgłoskowiec (7 + 6). Rymy parzyste (z bardzo rzadkimi odstępstwami).
Uwaga! Wersyfikacja Epilogu jest inna: to jedenastozgłoskowiec (5 + 6). Tekst posiada zwrotki.
Adaptacje filmowe.
- 1928. Reż. Ryszard Ordyński. Czarno-biały. Niemy. Główne role: Jan Szymański (Jacek Soplica – ks. Robak), Leon Łuszczewski (Tadeusz), Helena Sulima (Telimena), Zofia Zajączkowska (Zosia).
- 1999. Reż. Andrzej Wajda. Główne role: Bogusław Linda (Jacek Soplica - ks. Robak), Michał Żebrowski (Tadeusz), Grażyna Szapołowska (Telimena), Alicja Bachleda-Curuś (Zosia).
Wymieniam najważniejsze, gdyż były jeszcze etiudy szkolne, filmy dokumentalne, krótkometrażowe, film animowany i spektakl telewizyjny. Ich pełne zestawienie – zob. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php
Uwaga! Wersyfikacja Epilogu jest inna: to jedenastozgłoskowiec (5 + 6). Tekst posiada zwrotki.
Adaptacje filmowe.
- 1928. Reż. Ryszard Ordyński. Czarno-biały. Niemy. Główne role: Jan Szymański (Jacek Soplica – ks. Robak), Leon Łuszczewski (Tadeusz), Helena Sulima (Telimena), Zofia Zajączkowska (Zosia).
- 1999. Reż. Andrzej Wajda. Główne role: Bogusław Linda (Jacek Soplica - ks. Robak), Michał Żebrowski (Tadeusz), Grażyna Szapołowska (Telimena), Alicja Bachleda-Curuś (Zosia).
Wymieniam najważniejsze, gdyż były jeszcze etiudy szkolne, filmy dokumentalne, krótkometrażowe, film animowany i spektakl telewizyjny. Ich pełne zestawienie – zob. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php
 |
| Źródło |
Bibliografia (wybór, wymienione pozycje są dostępne w PBW)
Książka
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online], http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Niklewicz Beata, Poloneza czas zacząć... [polonez w literaturze, muzyce, plastyce i filmie: Adam Mickiewicz, Fryderyk Chopin, Michał Kleofas Ogiński, Wojciech Kilar, Jerzy Duda-Gracz, Andrzej Wajda], "Język Polski w Gimnazjum" 2010/2011, nr 4, s. 43-49.
Piechota Marek, Od tytułu do Epilogu. Studia i szkice o Panu Tadeuszu, Katowice 2000. ISBN 83-226-1000-9.
Pigoń Stanisław, Pan Tadeusz. Wzrost, wielkość i sława. Studium literackie, Kraków 2002. ISBN 83-7052-587-3.
Pigoń Stanisław, Wstęp, w: Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812. We dwunastu księgach wierszem, wyd. 9, Wrocław, Kraków 1982. ISBN 83-04-00810-6 (i inne wydania).
Stawicka Donata, Pan Tadeusz - poema optymistyczne?, "Polonistyka" 2013, nr 4, s. 19-23.
Stróżański Krzysztof, Jam jest Jacek Soplica - charakterystyka dynamiczna, "Warsztaty Polonistyczne" 1999, nr 1, s. 7-12.
Wyka Kazimierz , "Pan Tadeusz", [t. 1], Studia o tekście, Warszawa 1963.
Wyka Kazimierz , "Pan Tadeusz", [t. 2], Studia o poemacie, Warszawa 1963.
Żywiołek Artur, Pan Tadeusz jako wspomnienie metafizyczne, "Polonistyka" 1997, nr 7, s. 422-426.
Film
Janicka Bożena, O roku ów..., "Kino" 1999, nr 10, s. 12-13.
Ogonowska Agnieszka, Kryteria oceny adaptacji filmowej. Analiza zagadnieniowa na przykładzie "Pana Tadeusza" Ryszarda Ordyńskiego (1928) i Andrzeja Wajdy (1999), "Ruch Literacki" 2005, nr 6, s. 6-3-620.
Stradomski Wiesław, Narodowy epos na niemym ekranie, "Kino" 1988, nr 5, s. 26-27.
Śmiałowski Piotr, Pan Tadeusz 1928, "Kino" 2012, nr 11, s. 28-31.
Wajda Andrzej, Radość i melancholia "Pana Tadeusza", rozm. przepr. Tadeusz Lubelski, "Kino" 1999, nr 11, s. 26-31.
Książka
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online], http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Niklewicz Beata, Poloneza czas zacząć... [polonez w literaturze, muzyce, plastyce i filmie: Adam Mickiewicz, Fryderyk Chopin, Michał Kleofas Ogiński, Wojciech Kilar, Jerzy Duda-Gracz, Andrzej Wajda], "Język Polski w Gimnazjum" 2010/2011, nr 4, s. 43-49.
Piechota Marek, Od tytułu do Epilogu. Studia i szkice o Panu Tadeuszu, Katowice 2000. ISBN 83-226-1000-9.
Pigoń Stanisław, Pan Tadeusz. Wzrost, wielkość i sława. Studium literackie, Kraków 2002. ISBN 83-7052-587-3.
Pigoń Stanisław, Wstęp, w: Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z r. 1811 i 1812. We dwunastu księgach wierszem, wyd. 9, Wrocław, Kraków 1982. ISBN 83-04-00810-6 (i inne wydania).
Stawicka Donata, Pan Tadeusz - poema optymistyczne?, "Polonistyka" 2013, nr 4, s. 19-23.
Stróżański Krzysztof, Jam jest Jacek Soplica - charakterystyka dynamiczna, "Warsztaty Polonistyczne" 1999, nr 1, s. 7-12.
Wyka Kazimierz , "Pan Tadeusz", [t. 1], Studia o tekście, Warszawa 1963.
Wyka Kazimierz , "Pan Tadeusz", [t. 2], Studia o poemacie, Warszawa 1963.
Żywiołek Artur, Pan Tadeusz jako wspomnienie metafizyczne, "Polonistyka" 1997, nr 7, s. 422-426.
Film
Janicka Bożena, O roku ów..., "Kino" 1999, nr 10, s. 12-13.
Ogonowska Agnieszka, Kryteria oceny adaptacji filmowej. Analiza zagadnieniowa na przykładzie "Pana Tadeusza" Ryszarda Ordyńskiego (1928) i Andrzeja Wajdy (1999), "Ruch Literacki" 2005, nr 6, s. 6-3-620.
Stradomski Wiesław, Narodowy epos na niemym ekranie, "Kino" 1988, nr 5, s. 26-27.
Śmiałowski Piotr, Pan Tadeusz 1928, "Kino" 2012, nr 11, s. 28-31.
Wajda Andrzej, Radość i melancholia "Pana Tadeusza", rozm. przepr. Tadeusz Lubelski, "Kino" 1999, nr 11, s. 26-31.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz