 |
| Źródło |
Tytuł. Możliwe interpretacje: 1/ Kobieta jako lalka salonowa. 2/ Alegoria świata jako teatru (pesymistyczna wizja ludzi jako marionetek, por. O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego). 3/ Dosłowna lalka (autor uznawał tytuł za przypadkowy, zaś za lalkę uważał tylko zabawkę Heluni).
Dla chcących wiedzieć więcej. Nazywanie kobiet lalkami salonowymi miało już tradycję, np. w powieści Lalki Józefa Ignacego Kraszewskiego (tu – w znaczeniu szerszym: próżniacza grupa osób z „wyższego towarzystwa”) i w dramacie Nora (Dom lalki) Henryka Ibsena.
Czas akcji. Teraźniejszość – od początku 1878 do końca października 1879 r. „Rozciągnięcie” czasu wstecz: Pamiętnik starego subiekta, czyli niechronologiczne ukazanie wydarzeń z życia własnego Ignacego Rzeckiego, Augusta Katza i Stanisława Wokulskiego (głównie: Wiosna Ludów - 1848-9 r.; powstanie styczniowe - 1863-4 r. i okres popowstaniowy).
Kompozycja. Epizodyczność. Pierwsi recenzenci uznali ją za nieudaną. Jest to nowatorska kompozycja panoramiczna (obejmująca wiele postaci i wątków), gdyż celem autora było dokonanie przeglądu rzeczywistości współczesnej i jej problemów (powieść „z wielkich pytań epoki”). Liczne, dość luźne „obrazki”, np. scenka z „renomowanej jadłodajni” na Krakowskim Przedmieściu (początek utworu), jeden dzień w sklepie galanteryjnym (t. 1, rozdz. 2), nędza Powiśla (t. 1, rozdz. 8), kwesta wielkosobotnia w kościele św. Józefa (t. 1, rozdz. 9). Także – „szkice fizjologiczne” osób, np. Łęckiego i jego córki (t. 1, rozdz. 5), księcia (t. 1, rozdz. 11).
 |
| Źródło |
Narracja i fabuła. Narracja trzecioosobowa – często nie jest to tylko prezentacja wydarzeń, ale relacje, warianty, wersje - w przytaczanych opiniach o bohaterach (np. jednostronne, „awanturnicze” przedstawienie dziejów Wokulskiego przez Węgrowicza i „romantyczno-heroiczno-patriotyczne” – przez Rzeckiego, ewolucja jego obrazu w wyobrażeniach Izabeli itp.). W efekcie – zamiast jednoznacznych opinii - dostajemy stronnicze prezentacje ludzi i ich działań, czyli nowe pytania. Ważna rola plotki. Plotkarzami są np. radca Węgrowicz, ajent handlowy Szprot, baronowa Krzeszowska, pani Misiewiczowa, częściowo Rzecki. Ograniczenie wszechwiedzy tego narratora (nie osądza, nie jest nieomylny, najchętniej przyjmuje postawę obserwatora). Czasem – mowa pozornie zależna. Wyrażanie własnych uczuć opowiadającego (narrator współczuje, ironizuje, szydzi, wzrusza się itp.). Narracja pierwszoosobowa (subiektywna) – pamiętnik Rzeckiego. Jej przemiany. Początkowo – funkcja charakteryzująca i kreująca wypadki. Przedstawienie przedakcji, ale też spraw bieżących - głównie w tomie 2.
Zakończenie. 5 wersji: 1/ Doktora Szumana – Wokulski zginął pod gruzami feudalnego zamku. 2/ Ochockiego – pracuje naukowo u Geista. 3/ Rzeckiego – podróżuje z dala od ludzi, na których się zawiódł. 4/ Węgiełka - zawarta w jego liście. 5/ Szlangbauma – jedzie do Indii, by stamtąd dotrzeć do Ameryki (właściwie tożsama z teorią Rzeckiego). Każda z nich bardziej charakteryzuje relacjonującego niż Wokulskiego. Każda też zawiera tylko część prawdy, bez rozstrzygania i bez pewności.
 |
| Źródło |
Najważniejsze tematy.
Miłość. Fatalna, destrukcyjna miłość 46-letniego mężczyzny do młodej arystokratki. Wokulski kocha bezwarunkowo, choć widzi jej wady (np. zachwyt Rossim i Molinarim, flirtowanie z Mraczewskim i Starskim), słyszy opinie rozsądnych ludzi na jej temat (np. Rzeckiego) i dostrzega inne kobiety (np. dobrą, wrażliwą Helenę Stawską i kokietkę - Wąsowską). To człowiek "epoki przejściowej" - kochający jak romantyk, ale już "zarażony" sceptycyzmem swej epoki. Ze sceptycyzmem kończy się też jego powieściowa biografia. Samobójstwem? Ocaleniem?
Non omnis moriar - przypadek Rzeckiego. To najbliższa narratorowi trzecioosobowemu postać, potraktowana z wielką sympatią. Tylko jego dzieciństwo wspomina się w powieści. On sam jest dobry jak dziecko, a dzieci to wyczuwają (np. Helunia). Jak ono marzy. Jak ono "bawi" się lalkami (motyw "teatru świata"). Jest wrażliwy, "naiwny", heroicznie etyczny, zakochany w Warszawie. Cierpi niezasłużone poniżenia i rozczarowania. Umiera samotnie. A jednak także (głównie?!) do niego odnosi się maksyma Horacego.
Warszawa. Realistyczny obraz miasta. Konkretny i szczegółowy. 1/ Warszawa mieszczańska: sklepy, jadłodajnie, kawiarnie, magazyny. 2/ Warszawa arystokracji: pałace, luksusowe mieszkania, eleganckie przedmioty i sprzęty, powozy itp. 3/ Warszawa żydowska: getto w okolicach Elektoralnej i Nalewek - rozciągające się w kierunku Krakowskiego Przedmieścia. 4/ Warszawa inteligencji: "miasto niewdzięcznej pracy umysłowej" (jak napisał interpretator, Józef Bachórz) - Ochockiego i Szumana. 5/ Warszawa studentów - czasów młodości Wokulskiego w Szkole Głównej i "współczesnych" socjalistycznych konspiratorów (Klejn), ubogich i wesołych. 6/ Warszawa biedaków: Powiśle nędzy i występku, gdzie mieszka woźnica Wysocki. Nie ma tu przemysłu ani robotników (Pragi). O przemyśle myśli Izabela w kontekście francuskiej fabryki. Nie ma też wyraźnych nawiązań do miasta pod zaborem ("umykają" w ogólnym obrazie informacje, że środkiem płatniczym są "ruble", węgiel waży się na "pudy", odległość - mierzy we "wiorstach", a także kilka innych wspomnień wydarzeń politycznych).
Tradycja historyczna. Patriotyzm. Realia zaborów są nieliczne, ale wspomina się (jako chwalebną tradycję!) patriotyczne zrywy wolnościowe: powstania listopadowe, styczniowe i Wiosnę Ludów. Patriotyzm Wokulskiego polega na założeniu, że polityka to sfera istnienia narodu powierzchniowa (...). Ale głębią życia narodowego jest sfera pracy umysłowej i fizycznej, gospodarka, nauka, kultura (Bachórz). Realizm Wokulskiego - i "patriotyczny idealizm" Rzeckiego.
 |
| Źródło |
Rodzina i społeczeństwo. Wszystkie rodziny w powieści są na swój sposób ułomne, niekompletne. Wdowy i wdowcy, starzy kawalerowie i starzejące się panny, zwaśnieni małżonkowie, kandydaci do kiepskich małżeństw, rozwodnicy - to właściwie cała galeria postaci (...) pierwszoplanowych (Bachórz). Obraz kryzysu małżeństwa i rodziny. Odosobnione, piękne przykłady kochających się członków rodziny, to biedacy (bracia Wysoccy) i matki (matka Węgiełka, Misiewiczowa, Stawska). Podobnie - społeczeństwo "w rozsypce". Ludzie często wzajemnie się zwalczają. Współpracują, gdy łączą ich interesy. Są sobie bliscy, gdy mają podobne przekonania ideowe (studenci) lub podobnie są izolowani przez innych (Wokulski i Szlangbaum), albo też łączy ich ta sama pasja (Wokulski i Ochocki - pasja naukowa). Kastowość. Człowiek, który próbuje ją pokonać, przegrywa (np. Wokulski naraża się kupcom, którzy są niechętni jego aspiracjom, a arystokracja pamięta mu kupiectwo). Idea "wymiany usług". Dwie idylle: Zasławek i Paryż, zbudowane na "naukowej refleksji ekonomicznej". Paryż jako miasto "optymalne".
Wynalazek. Szansa przełomu w dziejach ludzkości - pod warunkiem, że dokona go człowiek szlachetny.
 |
| Źródło |
Język. Dialogi. Redukcja bezpośredniej charakterystyki postaci; prezentują się one w wypowiedziach (własnych i innych osób). Monologi. Rozmyślania; w nich także postaci się przedstawiają. Indywidualizacja języka postaci. Mowa „żywa”, codzienna. Nazwiska. Dla bohaterów głównych – realistyczne, „neutralne”; dla wielu drugoplanowych - „mówiące”, jak w literaturze dydaktycznej (oświecenia), albo „niepoważne”, np. Szprot, Pieczarkowski, Fitulski, Szastalski. Wywołują efekt humorystyczny.
Charakterystyka postaci:
Fizjologia. Liczne wspomnienia narratora o objawach stanów wewnętrznych osób (np. gesty, grymasy, rumieńce itp.). Por. pozytywistyczne dostrzeganie roli ciała i zmysłów człowieka. Geist przedstawia Wokulskiemu „animalistyczną typologię świata ludzkiego”, Szuman sporo mów o zwierzęcej naturze ludzi. Zmysłowa erotyka.
Psychologia. Jej znacząca rola w życiu (pierwszoplanowych) bohaterów, np. lęki, przeczucia, senne i półsenne majaki (zob. koszmary Izabeli, t. 1, rozdz. 6; sen Rzeckiego, zmęczonego widokiem Wokulskiego na występie Rossiego, t. 1, rozdz. 18). Opisane są w „stylistyce obrazu symbolicznego”. Złożoność psychicznej natury osób, ich skłonności do niestabilności nerwowej, rozedrgania uczuciowego – na pograniczu choroby, np. Wokulskiego (zob. załamanie w pociągu pod Skierniewicami), Rzeckiego (uważanego przez otoczenie za dziwaka), Izabeli (zob. uwagi o posążku Apollina), Ochockiego (uchodzącego za ekscentryka), Szumana (odludka), Krzeszowskich (histeryczki i „postrzeleńca”), barona Dalskiego (zdziecinniałego), Katza (owładniętego manią samobójczą). Typy psychiczne, np. Izabela - chłodna uczuciowo, Wokulski - intelektualista o "przytłumionym życiu uczuciowym" (Bachórz), Rzecki - sentymentalny melancholik, marzyciel i altruista, sumienny i obowiązkowy pracownik.
 |
| Źródło |
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Bachórz Józef, Wstęp, w: Prus Bolesław, Lalka, t. 1, Wrocław 1991. ISBN 83-04-02776-3.
Banot Aleksandra Ewa, Czy jest kobieta w tym tekście? O Izabeli Łęckiej w Lalce Bolesława Prusa, „Ruch Literacki" 2015, z. 5, s. 479-491.
Budrewicz Tadeusz, Stary subiekt w nowym świecie, „Polonistyka” 1994, nr 8, s. 477-483.
Jameson Frederic, Zakochany biznesmen, przeł. Ryszard Koziołek, „Teksty Drugie” 2010, nr 1/2, s. 267-277.
Markiewicz Henryk, Duże i małe zagadki "Lalki", „Ruch Literacki" 2009, z. 6, s. 437-450.
Markiewicz Henryk, "Lalka" Bolesława Prusa, Warszawa 1967.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Osmoła Józef (oprac.), Lalka Bolesława Prusa, Lublin 2011. ISBN 978-8386581-20-7.
Stachowiak Izabela, Izabeli Łęckiej nieznane oblicze, „Polonistyka" 2003, nr 8, s. 477-480.
Przybyła Zbigniew, Świat lalek starego subiekta Rzeckiego, „Ruch Literacki” 1992, z. 3, s. 191-202.
Wodzyńska Anna, Labirynt rzeczywistości w "Lalce", „Polonistyka" 2009, nr 3, s. 29-34.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz