I wydanie w języku polskim. 1953 r. (Wielka Brytania, Londyn), 1990 r. (Polska).
 |
| G. Herling-Grudziński, źródło |
Treść. Bohaterowie. Losy narratora - więźnia (utożsamionego z autorem) - najpierw w Witebsku, potem kolejno w: Leningradzie, Wołogdzie, Jercewie (w kargopolskim zespole obozów pracy). W Jercewie pracował jako tragarz w elitarnej brygadzie nr 42. Tutaj miał nienormowany czas pracy, lepszą odzież i większe racje żywnościowe, a także możliwość kradzieży podczas rozładowywania pociągów. Ta sytuacja uległa zmianie po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej (czerwiec 1941 r.). Skierowano go do ciężkiej pracy przy ładowaniu drzewa na wagony. Nie objęty (wraz z pięcioma innymi więźniami) ogłoszoną wówczas amnestią dla Polaków, podjął wraz z nimi głodówkę protestacyjną. W konsekwencji trafił do "izolatora" (karceru), a potem przeniesiono go do "trupiarni", w której spędził Boże Narodzenie. Na początku 1942 r. został zwolniony. Skierował się - przez Wołogdę, Buj, Swierdłowsk i Czelabińsk - do powstającej w Kazachstanie polskiej armii, by w końcu wraz z nią ewakuować się do Iranu. Ostatni rozdział (Epilog: upadek Paryża) dotyczy już czasu powojennego - spotkania w Rzymie ze znajomym z witebskiego więzienia.
 |
| źródło |
Jednak nie jego losy są na pierwszym planie, ale historie innych ludzi, ich życie i cierpienie w obozach pracy. Dlatego przedstawia różne sytuacje z życia obozowego i jego funkcjonowanie, np.:
- dzień wolny od pracy, przypadający raz na kilka miesięcy,
- wizytę w łaźni,
- spotkania więźniów z rodzinami,
- występ teatru obozowego,
- budynki obozowe: "trupiarnię" (miejsce powolnej śmierci więźniów już niezdolnych do dalszej pracy), "izolator" (karcer), szpital, baraki skazańców i elitarny (inżynierów),
- podział więźniów na politycznych i kryminalnych (urków, którym władze obozowe ufały),
- obyczajowość obozu, np. nocne polowania urków na dziewczyny pozostające po zmierzchu poza barakiem (np. los Marusi, ofiary zbiorowego gwałtu, która później stała się kochanką swego gwałciciela, Kowala, a on ją "przehandlował" kolegom),
- normy żywnościowe za wykonanie pracy, czyli kotły: I (najmniejszy), II (zwykły) i III (największy). Jednak w praktyce nikt nie zasługiwał na III.
- dzień wolny od pracy, przypadający raz na kilka miesięcy,
- wizytę w łaźni,
- spotkania więźniów z rodzinami,
- występ teatru obozowego,
- budynki obozowe: "trupiarnię" (miejsce powolnej śmierci więźniów już niezdolnych do dalszej pracy), "izolator" (karcer), szpital, baraki skazańców i elitarny (inżynierów),
- podział więźniów na politycznych i kryminalnych (urków, którym władze obozowe ufały),
- obyczajowość obozu, np. nocne polowania urków na dziewczyny pozostające po zmierzchu poza barakiem (np. los Marusi, ofiary zbiorowego gwałtu, która później stała się kochanką swego gwałciciela, Kowala, a on ją "przehandlował" kolegom),
- normy żywnościowe za wykonanie pracy, czyli kotły: I (najmniejszy), II (zwykły) i III (największy). Jednak w praktyce nikt nie zasługiwał na III.
 |
| Mapa obozów GUŁag |
Niektóre postaci:
- Michał Aleksiejewicz Kostylew. Młody inżynier, skazany po długim śledztwie za światopoglądowy idealizm i podziw dla francuskiej literatury. Pragnąc zachować człowieczeństwo, dzielił się w obozie żywnością i zawyżał współtowarzyszom wyniki pracy. Za to został skazany na najcięższą pracę. By ocalić swe zasady, dobrowolnie poddawał się cierpieniu (co jakiś czas wkładał rękę do ognia). Jednak załamał się (popełnił samobójstwo) na wieść, że pojedzie na Kołymę i nie zobaczy matki, jadącej do niego na widzenie.
- Kozak Panfiłow. Stary chłop ukraiński. Pracował, by zasłużyć na pozwolenie widzenia z synem, radzieckim oficerem. Hardego człowieka załamał list od syna, w którym ten wyrzekł się ojca. Jednak niebawem obaj spotkali się w Jercewie, bo syn także został skazany. Wówczas Panfiłow - paradoksalnie - znowu nabrał ochoty do życia i pracy.
- "Zabójca Stalina". Człowiek, który po pijanemu strzelił w portret Stalina, zadenuncjowany i zesłany. Oszalał z głodu i uwierzył, że istotnie zabił Wodza, by sobie samemu wytłumaczyć, że nie cierpi daremnie.
- Natalia Lwowna. Życzliwa, ofiarna i wrażliwa. Próbowała samobójstwa.
- Jewgienija Fiedorowna. Pielęgniarka. Żona lekarza, Jegorowa. Zakochana w młodym studencie, Jarosławie. Umarła rodząc jego dziecko.
- Gorcew. Były pracownik NKWD, zesłany do najcięższej pracy. Rozpoznany przez jednego z więźniów, stał się przedmiotem obserwacji i satysfakcji skazanych (władze obozu zdawały się podzielać ich "radość"), gdy mogli patrzeć na jego powolną śmierć.
- Borys Łazarowicz N. Oczytany, kulturalny człowiek, którego głód doprowadził do obłędu.
- Trzy siostry zakonne. Uwięzione i zabite za wiarę.
- Obcokrajowcy. Olaf, Hans i Stefan - trzej niemieccy komuniści. Dobrowolnie przyjechali do Rosji Sowieckiej po dojściu do władzy Hitlera. Przeżyli rozczarowanie systemem, który przedtem podziwiali. Rusto Karinen, jeden z Finów. Uciekł z obozu, ale strach kazał mu dobrowolnie wrócić. Zelik Lejman. Żyd z Warszawy. Były komunista, rozczarowany tą ideologią. Donosiciel, pięknie grający na skrzypcach.
- Michał Aleksiejewicz Kostylew. Młody inżynier, skazany po długim śledztwie za światopoglądowy idealizm i podziw dla francuskiej literatury. Pragnąc zachować człowieczeństwo, dzielił się w obozie żywnością i zawyżał współtowarzyszom wyniki pracy. Za to został skazany na najcięższą pracę. By ocalić swe zasady, dobrowolnie poddawał się cierpieniu (co jakiś czas wkładał rękę do ognia). Jednak załamał się (popełnił samobójstwo) na wieść, że pojedzie na Kołymę i nie zobaczy matki, jadącej do niego na widzenie.
- Kozak Panfiłow. Stary chłop ukraiński. Pracował, by zasłużyć na pozwolenie widzenia z synem, radzieckim oficerem. Hardego człowieka załamał list od syna, w którym ten wyrzekł się ojca. Jednak niebawem obaj spotkali się w Jercewie, bo syn także został skazany. Wówczas Panfiłow - paradoksalnie - znowu nabrał ochoty do życia i pracy.
- "Zabójca Stalina". Człowiek, który po pijanemu strzelił w portret Stalina, zadenuncjowany i zesłany. Oszalał z głodu i uwierzył, że istotnie zabił Wodza, by sobie samemu wytłumaczyć, że nie cierpi daremnie.
- Natalia Lwowna. Życzliwa, ofiarna i wrażliwa. Próbowała samobójstwa.
- Jewgienija Fiedorowna. Pielęgniarka. Żona lekarza, Jegorowa. Zakochana w młodym studencie, Jarosławie. Umarła rodząc jego dziecko.
- Gorcew. Były pracownik NKWD, zesłany do najcięższej pracy. Rozpoznany przez jednego z więźniów, stał się przedmiotem obserwacji i satysfakcji skazanych (władze obozu zdawały się podzielać ich "radość"), gdy mogli patrzeć na jego powolną śmierć.
- Borys Łazarowicz N. Oczytany, kulturalny człowiek, którego głód doprowadził do obłędu.
- Trzy siostry zakonne. Uwięzione i zabite za wiarę.
- Obcokrajowcy. Olaf, Hans i Stefan - trzej niemieccy komuniści. Dobrowolnie przyjechali do Rosji Sowieckiej po dojściu do władzy Hitlera. Przeżyli rozczarowanie systemem, który przedtem podziwiali. Rusto Karinen, jeden z Finów. Uciekł z obozu, ale strach kazał mu dobrowolnie wrócić. Zelik Lejman. Żyd z Warszawy. Były komunista, rozczarowany tą ideologią. Donosiciel, pięknie grający na skrzypcach.
 |
| źródło |
Idea. Obraz człowieka XX stulecia, jego moralności. Także kwestia cierpienia (fizycznego i duchowego), które może być: 1/ torturą, 2/ sposobem ocalenia człowieczeństwa (Kostylew), 3/ manifestacją wolności (gdy człowiek je przyjmuje i godzi się z nim).
"Anatomia" terroru. Narrator: 1/ obserwuje rzeczywistość obozu, jest świadkiem zdarzeń i 2/ snuje refleksje nt. systemu władzy radzieckiej, analizuje funkcjonowanie terroru:
(...) system pracy przymusowej (...) nastawiony jest, bardziej niż na ukaranie przestępcy, na jego wyeksploatowanie gospodarcze i całkowite przeobrażenie. (...) O co chodzi naprawdę, to nie tyle o wymuszenie na oskarżonym podpisu pod zmyślonym i fikcyjnym aktem oskarżenia, ile o kompletną dezintegrację jego osobowości.
"Anatomia" terroru. Narrator: 1/ obserwuje rzeczywistość obozu, jest świadkiem zdarzeń i 2/ snuje refleksje nt. systemu władzy radzieckiej, analizuje funkcjonowanie terroru:
(...) system pracy przymusowej (...) nastawiony jest, bardziej niż na ukaranie przestępcy, na jego wyeksploatowanie gospodarcze i całkowite przeobrażenie. (...) O co chodzi naprawdę, to nie tyle o wymuszenie na oskarżonym podpisu pod zmyślonym i fikcyjnym aktem oskarżenia, ile o kompletną dezintegrację jego osobowości.
 |
| źródło |
Tytuł. Świat obozowy jest nieludzki, ale, jak pisze Herling:
(...) człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich
Narrator, pisząc z wyrozumiałością o innych, sam stara się jednak zachować moralność, by móc kiedyś powrócić do społeczeństwa. Chociaż jest miłosierny wobec ludzkiego upadku w czasie nieludzkim, nie chce przebaczyć spotkanemu w ostatnim rozdziale zesłańcowi, którego donos spowodował śmierć czterech osób. Przyjął bowiem jedną moralność, wystrzegając się drugiej, "tymczasowej", a taki gest zrujnowałby jego z trudem "ocaloną" etykę. Utwór jest zatem nie tylko dokumentem, ale również traktatem filozoficzno- moralnym.
(...) człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich
Narrator, pisząc z wyrozumiałością o innych, sam stara się jednak zachować moralność, by móc kiedyś powrócić do społeczeństwa. Chociaż jest miłosierny wobec ludzkiego upadku w czasie nieludzkim, nie chce przebaczyć spotkanemu w ostatnim rozdziale zesłańcowi, którego donos spowodował śmierć czterech osób. Przyjął bowiem jedną moralność, wystrzegając się drugiej, "tymczasowej", a taki gest zrujnowałby jego z trudem "ocaloną" etykę. Utwór jest zatem nie tylko dokumentem, ale również traktatem filozoficzno- moralnym.
 |
| źródło |
Gatunek. Styl. Elementy:
- pamiętnika (przedstawianie zdarzeń z własnego życia narratora),
- eseju (analiza mechanizmów społecznych i politycznych),
- opowiadania (historie ludzi z obozu).
Wielostylowość. Czasem jest to styl informacyjny, obiektywny, niemal naturalistyczny, innym razem - prawie poetycki, metaforyczny (np. porównanie baraku do śpiącej załogi skazańców).
- pamiętnika (przedstawianie zdarzeń z własnego życia narratora),
- eseju (analiza mechanizmów społecznych i politycznych),
- opowiadania (historie ludzi z obozu).
Wielostylowość. Czasem jest to styl informacyjny, obiektywny, niemal naturalistyczny, innym razem - prawie poetycki, metaforyczny (np. porównanie baraku do śpiącej załogi skazańców).
 |
| źródło |
Kontekst literacki. Wspomnienia z domu umarłych Fiodora Dostojewskiego. Tytuł utworu Herlinga nawiązuje do tej powieści (cytat z Dostojewskiego: Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego nie podobny...). Ponadto Natalia Lwowna daje bohaterowi tę książkę do przeczytania. Autor w ten sposób sugeruje, że Rosja carska i Sowiecka nie różnią się. W obu człowiek jest przedmiotem, skazanym na straszliwe cierpienie.
Dla chcących wiedzieć więcej! Inne dzieła należące do tzw. literatury łagrowej, to np. Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego, Mój wiek Aleksandra Wata, Wszystko, co najważniejsze Oli Watowej, Archipelag GUŁag oraz Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna, Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa. Kontekstem dla nich jest również, tzw. literatura obozowa (o niemieckich obozach zagłady), np. opowiadania z tomu Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego, Medaliony Zofii Nałkowskiej.
Główne motywy literackie. Cierpienie, głód, nadzieja, praca, totalitaryzm, władza, wojna, wybór moralny, zło.
Dla chcących wiedzieć więcej! Inne dzieła należące do tzw. literatury łagrowej, to np. Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego, Mój wiek Aleksandra Wata, Wszystko, co najważniejsze Oli Watowej, Archipelag GUŁag oraz Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna, Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa. Kontekstem dla nich jest również, tzw. literatura obozowa (o niemieckich obozach zagłady), np. opowiadania z tomu Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego, Medaliony Zofii Nałkowskiej.
Główne motywy literackie. Cierpienie, głód, nadzieja, praca, totalitaryzm, władza, wojna, wybór moralny, zło.
 |
| źródło |
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Błoński Jan, Borowski i Herling. Paralela, w: Nycz Ryszard, Jarzębski Jerzy, Lektury polonistyczne. Literatura współczesna, t. 1, Kraków 1997, s. 5-14
Bolecki Włodzimierz, Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, wyd. 2 zm., Warszawa 1997
Buryła Sławomir, Herlinga-Grudzińskiego spór z Borowskim wokół koncepcji rzeczywistości koncentracyjnej, "Ruch Literacki" 1998, z. 1, s. 65-81
Dąbrowski Mieczysław, Literatura polska 1945-1995. Główne zjawiska, Warszawa, Pułtusk 1997, s. 211-221
Juszczyk Andrzej, Inny świat (zapiski sowieckie) Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Człowiek na nieludzkiej ziemi, w: Kuziak Michał, Lektury bez tajemnic, [cz.] 2, Kraków 1999, s. 111-121
Marzec Anna, Gustaw Herling-Grudziński – naoczny świadek i refleksyjny badacz łagrów w Innym świecie, w: Żbikowski Piotr (red.), Wśród starych i nowych lektur szkolnych. Zbiór analiz i interpretacji, Rzeszów 1994, s. 339-359
Marzec Anna, Wstrząsająca wizja łagru w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, "Język Polski w Szkole Średniej" 1990/91, z. 2, s. 52-61
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Stabro Stanisław, Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat. Fenomenologia cierpienia, w: Nycz Ryszard, Jarzębski Jerzy (red.), Lektury polonistyczne. Literatura współczesna, t. 1, Kraków 1997, s. 15-32
Stabro Stanisław, Od Emila Zegadłowicza do Andrzeja Bobkowskiego. O prozie polskiej XX wieku, Kraków 2002, s. 289-312
Błoński Jan, Borowski i Herling. Paralela, w: Nycz Ryszard, Jarzębski Jerzy, Lektury polonistyczne. Literatura współczesna, t. 1, Kraków 1997, s. 5-14
Bolecki Włodzimierz, Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, wyd. 2 zm., Warszawa 1997
Buryła Sławomir, Herlinga-Grudzińskiego spór z Borowskim wokół koncepcji rzeczywistości koncentracyjnej, "Ruch Literacki" 1998, z. 1, s. 65-81
Dąbrowski Mieczysław, Literatura polska 1945-1995. Główne zjawiska, Warszawa, Pułtusk 1997, s. 211-221
Juszczyk Andrzej, Inny świat (zapiski sowieckie) Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Człowiek na nieludzkiej ziemi, w: Kuziak Michał, Lektury bez tajemnic, [cz.] 2, Kraków 1999, s. 111-121
Marzec Anna, Gustaw Herling-Grudziński – naoczny świadek i refleksyjny badacz łagrów w Innym świecie, w: Żbikowski Piotr (red.), Wśród starych i nowych lektur szkolnych. Zbiór analiz i interpretacji, Rzeszów 1994, s. 339-359
Marzec Anna, Wstrząsająca wizja łagru w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, "Język Polski w Szkole Średniej" 1990/91, z. 2, s. 52-61
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Stabro Stanisław, Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat. Fenomenologia cierpienia, w: Nycz Ryszard, Jarzębski Jerzy (red.), Lektury polonistyczne. Literatura współczesna, t. 1, Kraków 1997, s. 15-32
Stabro Stanisław, Od Emila Zegadłowicza do Andrzeja Bobkowskiego. O prozie polskiej XX wieku, Kraków 2002, s. 289-312
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz