Dziś lektura szczególnie interesująca, z powodu braku czasu nie zawsze omawiana w szkole. Jeśli ktoś jej nie zna, naprawdę warto doczytać (po maturze?). Pozycja obowiązkowa dla koneserów fantastyki naukowej, ale także dla każdego, kogo interesują dylematy rozwoju i etyki badań Kosmosu.
I wydanie. 1961 rok.
I wydanie. 1961 rok.
 |
| Stanisław Lem, źródło |
Fantastyka naukowa (science fiction) - główne cechy gatunku:
- perspektywy rozwoju cywilizacji i technologii jako temat,
- lokalizacja akcji w odległej przyszłości i na dalekiej planecie,
- pokazanie osiągnięć techniki, nierealnych w czasie powstania utworu (ze względu na aktualny stan wiedzy),
- przedstawienie tej rzeczywistości w sposób realistyczny, przy pomocy racjonalistycznej (eliminującej nadprzyrodzoność) motywacji działania bohaterów i opartej na wiedzy naukowej autora.
- perspektywy rozwoju cywilizacji i technologii jako temat,
- lokalizacja akcji w odległej przyszłości i na dalekiej planecie,
- pokazanie osiągnięć techniki, nierealnych w czasie powstania utworu (ze względu na aktualny stan wiedzy),
- przedstawienie tej rzeczywistości w sposób realistyczny, przy pomocy racjonalistycznej (eliminującej nadprzyrodzoność) motywacji działania bohaterów i opartej na wiedzy naukowej autora.
 |
| źródło |
Solaris na tle gatunku. Zachowując podstawowe cechy s-f, dodano elementy z innych rejonów tradycji. Ta wielopłaszczyznowość stała się "ilustracją skomplikowanych problemów psychologicznych, etycznych i poznawczych" (por. Maciej Płaza w bibliografii poniżej).
Elementy innych gatunków literackich i dziedzin nauki w Solaris:
- Powieść grozy: małe, ale niepokojące zmiany w otoczeniu (bałagan, brak robotów), atmosfera zagrożenia, poczucie bycia obserwowanym, zjawy z innego świata (Harey i inni "goście").
- Mitologia (Eros i Psyche).
- Psychoanaliza ("goście" jako emanacja ukrytych pragnień).
- Teoria względności Alberta Einsteina i teoria nieoznaczoności Wernera Heisenberga, czyli dylemat: czy wszechświat jest deterministyczny i możliwy do poznania i opisania, albo czy element niepoznawalności i nieograniczoności należy do jego istoty.
 |
| źródło |
Solaris. Treść. Kris Kelvin (psycholog) przybywa na zainstalowaną na odległej planecie stację badawczą. Nie wiadomo, jakie prace miał tu przeprowadzić, ale na pewno zostały one pokrzyżowane. Stację zamieszkują dwie osoby: Sartorius (fizyk) i Snaut (cybernetyk). Trzeci, Gibarian, popełnił samobójstwo tuż przed przybyciem Kelvina. Wieloletnia praca badaczy w tym miejscu polegała na bezskutecznym nawiązaniu kontaktu z mieszkańcami planety, tzn. z myślącym galaretowatym oceanem, pokrywającym prawie cały jej obszar. Obecnie - prawdopodobnie pod wpływem użytego przez ludzi promieniowania RTG - ocean zaczyna tworzyć kopie ludzi, będących zmaterializowanymi emanacjami ukrywanych przez badaczy wspomnień. Te istoty - zewnętrznie nie do odróżnienia od ludzi, choć od nich silniejsze i regenerujące się po "uszkodzeniach" - różnią się od ludzi jedynie "składem chemicznym" (są zbudowane z cząstek zwanych neutrinami). Tak więc Gibarianowi nieodłącznie towarzyszyła duża Murzynka - pewnie jego seksualna fantazja - a nie mogąc się od niej wyzwolić, popełnił samobójstwo. Istoty odwiedzające Sartoriusa i Snauta są przez nich ukrywane, zaś do Kelvina zaczyna przychodzić Harey, która wybrała samobójstwo dziesięć lat temu, gdy ją porzucił. Jego stosunek do "fantomu" ewoluuje: od odrazy, po akceptację, nawet miłość. Harey także - poznawszy swe pochodzenie - prosi Sartoriusa (który wynalazł generator antymaterii i może zniszczyć takie istoty, jak ona) - by ją zabił i uwolnił od niej ukochanego. Po zniszczeniu nieludzkich gości ocean na nowo milknie.
 |
| źródło |
Akcja. Kompozycja. Narracja pierwszoosobowa, subiektywna. Akcja niemal w całości rozgrywa się na terenie stacji (poza nią - scena początkowa, czyli lot "Prometeusza" i końcowa, czyli rekonesans helikopterem w celu zobaczenia z bliska kawałka powierzchni globu).
Stacja badawcza. Jej centrum - biblioteka. Jedyne pomieszczenie bez okien, tzn. "symbol zamkniętej przestrzeni ludzkiego umysłu, w której trwa nieustanny proces (...) interpretacji kosmosu" przez człowieka (zob. Płaza). Biblioteka to zatem swoisty labirynt, uniemożliwiający człowiekowi wyjście poza własne intelektualne ograniczenia.
Czas akcji. Około 6 tygodni. Relacja obejmuje najważniejsze momenty pobytu Kelvina na stacji - kilka pierwszych i kilka ostatnich dni. Okres "pośrodku" zostaje streszczony. Retrospekcja - we wspomnieniach kontaktów z Harey i znajomości z Gibarianem z czasów, gdy przebywali na Ziemi.
Stacja badawcza. Jej centrum - biblioteka. Jedyne pomieszczenie bez okien, tzn. "symbol zamkniętej przestrzeni ludzkiego umysłu, w której trwa nieustanny proces (...) interpretacji kosmosu" przez człowieka (zob. Płaza). Biblioteka to zatem swoisty labirynt, uniemożliwiający człowiekowi wyjście poza własne intelektualne ograniczenia.
Czas akcji. Około 6 tygodni. Relacja obejmuje najważniejsze momenty pobytu Kelvina na stacji - kilka pierwszych i kilka ostatnich dni. Okres "pośrodku" zostaje streszczony. Retrospekcja - we wspomnieniach kontaktów z Harey i znajomości z Gibarianem z czasów, gdy przebywali na Ziemi.
 |
| źródło |
Bohaterowie. Każdy z nich różnie reaguje na "gości": Kelvin – ostatecznie z akceptacją i miłością, Snaut - z wstydem i niechęcią, Sartorius - z nienawiścią. Jednocześnie wszyscy pragną ich odejścia.
Kris Kelvin. Narrator. Psycholog, czyli naukowiec, który wnosi do badań element humanistyczny.
Snaut. Naukowiec o bystrym umyśle. Z jego rozmów z Kelvinem dowiadujemy się o odwiedzających ich "gościach". Czasem jest głosem wewnętrznym Kelvina i jego powiernikiem, a także wyrazicielem poglądów samego autora. To on - w dobrej intencji - likwiduje Harey.
Sartorius. Kontrast dla tamtych. Nie rozważa, nie snuje refleksji; jego działanie polega głównie na niszczeniu.
Kris Kelvin. Narrator. Psycholog, czyli naukowiec, który wnosi do badań element humanistyczny.
Snaut. Naukowiec o bystrym umyśle. Z jego rozmów z Kelvinem dowiadujemy się o odwiedzających ich "gościach". Czasem jest głosem wewnętrznym Kelvina i jego powiernikiem, a także wyrazicielem poglądów samego autora. To on - w dobrej intencji - likwiduje Harey.
Sartorius. Kontrast dla tamtych. Nie rozważa, nie snuje refleksji; jego działanie polega głównie na niszczeniu.
 |
| źródło |
Sens, ogólne przesłanie utworu. Podstawowy problem: perspektywy kontaktu człowieka z obcą świadomością. Ocean nie nawiązuje kontaktu, ale tworzy różne ruchome, zmieniające się formy (długonie, mimoidy, symeriady). Może właśnie to jest formą jego komunikowania się. Solaryści nie potrafią zrozumieć, dlaczego tak się dzieje, bo sami nie są świadomi własnej istoty. Możliwe, że Ocean - generując "gości" - próbuje stworzyć podstawę porozumienia z ludźmi (bo materia tych istot była z Oceanu, a idea - z ludzkich umysłów).
Niektóre prawdy:
- Możliwości poznawcze nauki są ograniczone.
- Rozwój nauki nie rozwija nas etycznie, nie sprawia, że stajemy się lepsi.
- Każde wydarzenie jest niepowtarzalne (odrodzenie miłości Kelvina i Harey sprawiło, że dziewczyna... musiała umrzeć ponownie, czyli "nic się nie zmieniło" po tym, gdy powtórnie do niego przyszła).
Najważniejsze motywy. Fantastyka, kosmos, nauka i jej etyczne dylematy, biblioteka, człowiek jako tajemnica, labirynt, komunikacja między ludzka i jej ograniczenia, odbicie [bohaterowie "przeglądają się" w "gościach"], odpowiedzialność moralna, poznanie (i jego granice), samopoznanie, tajemnica.
Niektóre prawdy:
- Możliwości poznawcze nauki są ograniczone.
- Rozwój nauki nie rozwija nas etycznie, nie sprawia, że stajemy się lepsi.
- Każde wydarzenie jest niepowtarzalne (odrodzenie miłości Kelvina i Harey sprawiło, że dziewczyna... musiała umrzeć ponownie, czyli "nic się nie zmieniło" po tym, gdy powtórnie do niego przyszła).
Najważniejsze motywy. Fantastyka, kosmos, nauka i jej etyczne dylematy, biblioteka, człowiek jako tajemnica, labirynt, komunikacja między ludzka i jej ograniczenia, odbicie [bohaterowie "przeglądają się" w "gościach"], odpowiedzialność moralna, poznanie (i jego granice), samopoznanie, tajemnica.
 |
| "Solaris" (film), źródło |
Bibliografia (wybór - wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Caillois Roger, Od baśni do „science-fiction”, w: tegoż, Odpowiedzialność i styl, wybór Macieja Żurowskiego, [przeł. Jan Błoński i inni], Warszawa 1967, s. 29-65
Czapliński Przemysław, Stanisław Lem - spirala pesymizmu, "Teksty Drugie" 2001, nr 6, s. 59-75
Hayles N. Katherine, Chaos jako dialektyka. Stanisław Lem i przestrzeń pisania, przeł. Jerzy Jarzębski, "Teksty Drugie" 1992, nr 3, s. 5-29
Kajtoch Wojciech, Wstęp do "Solaris", w: Pykosz Wojciech, Bugajski Leszek (red.), Lektury licealisty. Szkice, Wrocław 1986, s. 137-148
Krywak Piotr, Z problemów poetyki science fiction. Konstrukcja powieści fantastyczno-naukowej Stanisława Lema, "Ruch Literacki" 1973, z. 5, s. 301-308
Lichański Jakub Z., Stanisław Lem - filozof i pisarz. (Dyskusja z lemologami), "Przegląd Humanistyczny" 2000, nr 3, s. 45-52
Płaza Maciej, Nadzieja, marzenie o prawdzie i kosmiczna samotność. O Solaris Stanisława Lema, w: Chomiuk Aleksandra (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu. Interpretacje współczesnej prozy i dramatu, Goleszów 2003, s. 116-128
Stoff Andrzej, Czy science fiction może pomóc w rozumieniu rzeczywistości?, w: Koss Agata (red.), „Metafizyczne” w literaturze współczesnej. Materiały z II Tygodnia Polonistów, Lublin 1992, s. 57-77
Caillois Roger, Od baśni do „science-fiction”, w: tegoż, Odpowiedzialność i styl, wybór Macieja Żurowskiego, [przeł. Jan Błoński i inni], Warszawa 1967, s. 29-65
Czapliński Przemysław, Stanisław Lem - spirala pesymizmu, "Teksty Drugie" 2001, nr 6, s. 59-75
Hayles N. Katherine, Chaos jako dialektyka. Stanisław Lem i przestrzeń pisania, przeł. Jerzy Jarzębski, "Teksty Drugie" 1992, nr 3, s. 5-29
Kajtoch Wojciech, Wstęp do "Solaris", w: Pykosz Wojciech, Bugajski Leszek (red.), Lektury licealisty. Szkice, Wrocław 1986, s. 137-148
Krywak Piotr, Z problemów poetyki science fiction. Konstrukcja powieści fantastyczno-naukowej Stanisława Lema, "Ruch Literacki" 1973, z. 5, s. 301-308
Lichański Jakub Z., Stanisław Lem - filozof i pisarz. (Dyskusja z lemologami), "Przegląd Humanistyczny" 2000, nr 3, s. 45-52
Płaza Maciej, Nadzieja, marzenie o prawdzie i kosmiczna samotność. O Solaris Stanisława Lema, w: Chomiuk Aleksandra (red.), W poszukiwaniu nowego kanonu. Interpretacje współczesnej prozy i dramatu, Goleszów 2003, s. 116-128
Stoff Andrzej, Czy science fiction może pomóc w rozumieniu rzeczywistości?, w: Koss Agata (red.), „Metafizyczne” w literaturze współczesnej. Materiały z II Tygodnia Polonistów, Lublin 1992, s. 57-77
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz