czwartek, 25 lutego 2016

Kącik Maturzysty – 20: Rodzaje i gatunki literackie – epika i dramat.

Podpowiedź do Ćwiczenia z poprzedniego tygodnia. Jest to wiersz wolny (skupieniowy). Składa się z pięciu strof różnej długości, a wersy w każdej z nich także mają różny rozmiar. Brak interpunkcji oraz rozróżniania dużych i małych liter. Dominującym środkiem stylistycznym jest epitet wprowadzający gamę barw i ich natężenia, np. srebrne noce, złote dnie, żółte mlecze, ciemny nów, ciemne godziny. Także bardzo wyszukany: zmierzchowy nurt. W tym samym polu znaczeniowym „ciemnej kolorystyki” znajdują się odwieczerz oraz gór cień. Ten ostatni środek to epitrochazm (zestawienie dwu lub więcej jednosylabowych wyrazów obok siebie), wywołujący swoisty „zgrzyt”, zwłaszcza gdy czytamy tekst głośno. Jak zauważymy za chwilę, jego użycie koresponduje ze smutną treścią. Ważne są paralelizmy: mała moja – mały mój, ale przecież cały utwór jest zbudowany w oparciu o tę zasadę! Podmiot liryczny dopuszcza do głosu przedstawiane „osoby”. I tak – najpierw „mówi” on, potem – ona.

Rymy: niedokładne (np. chłodniej – podnieść), konsonanse (np. nowin – nowiem), ubogie asonanse (dnie – mgle), złożone (gór cień – nurcie). Rymy nie pełnią tu więc funkcji wierszotwórczej, ale wskazują na podobieństwo treściowe niektórych wersów, jednocześnie potęgując ich niejednoznaczność, np. we mgle odnosi się do niepewności dalszej drogi jego czy jej (we mgle - rym do dnie; ten ostatni wyraz połączony jest z „nią”)?

Wiersz Czechowicza to udramatyzowany monolog liryczny, w którym podmiot jest niejako w cieniu, dopuszczając do głosu „ją” i „jego”, a sam ujawnia się dopiero pod koniec utworu. Przedstawiona sytuacja liryczna to sytuacja rozstania kochanków (por. pieszczotliwe wyrazy:  mała moja maleńka, mały mój ukochany), skarżących się na los (trudno z miłości się podnieść, smutniej mi, boję się, rozstać się musimy, z innym do ślubu jedziesz, moja droga gdzie indziej wiedzie,  gdzie najsamotniejsi, co było nie może trwać dłużej, ostatni raz, żegnaj itd.). Szczególna jest czwarta strofa, zawierająca krótką wymianę zdań tych dwojga. Motyw karocy sugeruje przyczynę rozstania (wzmocnioną przez epitety: srebrne, złote), ale niejednoznaczne sformułowanie we mgle (porównaj uwagę wyżej) podaje w wątpliwość jej jasną, „bogatą” przyszłość. Swoją drogą – przeszłość też posiada swoją „smugę cienia”, por. epitet ciemne godziny pieszczot.

Wersyfikacja także podkreśla tę niepewność. Dialog kochanków jest wyrażony wersem zdaniowym (podobnym do potocznej mowy), rzadko trafiają się przybliżone rymy i delikatne współbrzmienia (porównaj uwagi wyżej). Ważną rolę odgrywają wersy jednowyrazowe lub jednozestrojowe, bo w nich przedstawiono wyrazy najistotniejsze dla sytuacji rozstania (już późno, boję się, we mgle, żegnaj).

W całym utworze panuje nastrój smutku, spotęgowanego bogatym w środki stylistyczne przedstawieniem przyrody (pierwsza zwrotka) i niejasnymi przeczuciami bohaterki (np. niebo nazbyt się chmurzy). Także rezygnacji i poddania się losowi (co było nie może trwać dłużej, całuj ostatni raz). Ostatnia strofa – to ujawnienie się podmiotu lirycznego, który wyraża aprobatę dla postawy rezygnacji (?).

EPIKA

Epika współczesna – wzór świata przedstawionego w utworze jest dostępny (faktycznemu/ możliwemu) doświadczeniu społecznemu pisarza, żyjącego w tym samym/podobnym czasie historycznym (np. Lalka Bolesława Prusa); historyczna – elementy świata przedstawionego pochodzą z rzeczywistości znanej pisarzowi tylko z zabytków, ale wymiernej (np. Trylogia Henryka Sienkiewicza); fantastyczna – świat przedstawiony jest umieszczony w nieokreślonej przeszłości (np. baśń) lub fikcyjnej przyszłości (np. science fiction).
Wyznaczniki epiki:
FABUŁA – układ zdarzeń w świecie przedstawionym. Składniki: zdarzenie – najmniejsza cząstka (motyw); wątek – ciągi zdarzeń, którym jednolitość nadaje postać bohatera (wątek główny, wątki uboczne i epizody).
NARRACJA – wypowiedź prezentująca ciąg zdarzeń. Rodzaje: autorska (trzecioosobowa) i pamiętnikarska (pierwszoosobowa). Narrator posługuje się opowiadaniem (służącym prezentacji fabuły) i opisem (przedstawiającym elementy statyczne). Czasem porzuca czas przeszły i pokazuje pewne fragmenty niejako w teraźniejszości, posługując się w nich czasem teraźniejszym (opowiadanie unaoczniające).
POSTAĆ LITERACKA (bohater literacki) – główna (np. Wokulski w Lalce Prusa), uboczna (drugoplanowa, np. Ochocki w Lalce) i epizodyczna (np. Malewski i Patkiewicz w Lalce). Szczególny rodzaj postaci: bohater zbiorowy – zespół postaci przedstawionych jako jednolita pod pewnymi względami grupa, np. gromada chłopska w Chłopach Reymonta. Ze względu na cechy postaci: typ (b. typowy) – jest uogólnieniem postaw, reakcji, sposobów postępowania ludzi należących do pewnych grup społecznych. Postać odindywidualizowana, np. bohaterowie Franza Kafki (bez nazwisk itp.); charakter (b. charakterystyczny) – ma cechy indywidualne, odróżniające go od innych (np. Wokulski). Sposób przedstawiania bohatera: charakterystyka bezpośrednia – narrator przedstawia go we własnej wypowiedzi; pośrednia – narrator przedstawia go przez jego wypowiedzi i działania. Motywacja działania postaci, np.:  fantastyczna lub baśniowa – losy postaci są podporządkowane siłom pozaziemskim; metafizyczna – życie postaci tłumaczy się w kategoriach nadprzyrodzonych, a decydujących o ludzkim życiu, np. fatum w dramacie antycznym; realistyczna: społeczna (np. Lalka), psychologiczna (np. Granica Zofii Nałkowskiej). Często splatają się ze sobą. Wypowiedzi postaci: monolog (także wewnętrzny) lub dialog.
Ważniejsze gatunki epickie:
EPOS (epopeja) - rozbudowany, zwykle wierszowany utwór, ukazujący dzieje legendarnych/historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej, np. Odyseja Homera. Rozpoczyna się przeważnie inwokacją. Jego genetycznym źródłem - mity, podania, baśnie. W średniowieczu - e. rycerski (np. Pieśń o Rolandzie). Wierszowana epika romantyczna - to (głównie) powieść poetycka (np. Konrad Wallenrod Mickiewicza) i poemat dygresyjny (np. Beniowski  Słowackiego). Parodia e. - poemat heroikomiczny, gdzie w patetycznym stylu pokazuje się błahy temat (np. Monachomachia Ignacego Krasickiego).
Poemat epicki - wierszowany utwór narracyjny, pozbawiony - w odróżnieniu od eposu - epizodów. Poemat opisowy - bezfabularny; tematem - najczęściej zjawiska przyrody.
NOWELA - utwór niewielkich rozmiarów o wyraziście zarysowanej akcji i dramatycznym charakterze fabuły, zwykle jednowątkowy. Ma ośrodek kompozycyjny, np. Latarnik Henryka Sienkiewicza. Cykl nowelistyczny - zespoły n. złączone wspólnym elementem, np. cykl o Sherlocku Holmesie Arthura Conana Doyle'a.
OPOWIADANIE - utwór niewielkich rozmiarów o prostej fabule; od noweli różni się swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresji, partii opisowych i refleksyjnych, np. Opowiadania Tadeusza Borowskiego.
POWIEŚĆ - rozbudowany utwór. Elementy: narracja i świat przedstawiony (bohaterowie i wydarzenia). Niektóre odmiany gatunkowe: p. biograficzna lub autobiograficzna; powieść-pamiętnik; p. fantastyczna - jej odmiany: p. fantastycznonaukowa (science-fiction) - świat przedstawiony jest umieszczony w przyszłości i oparty na prognozach dotyczących przyszłego rozwoju techniki (np. twórczość Stanisława Lema) i fantasy - świat przedstawiony nosi cechy realistyczne (jest konkretnie przedstawiony), ale niesie przesłanie alegoryczne lub symboliczne. Jest zdominowany przez pierwiastki nadprzyrodzone, zbliżające go do baśni i mitu. Korzysta z legend (głównie średniowiecznych) i sag (np. skandynawskich), podań ludowych i epiki rycerskiej (z tendencją do heroizacji bohaterów). Czerpie z obyczajowości i dorobku kultur dawnych, np. celtyckiej (np. Władca Pierścieni J.R.R. Tolkiena); p. grozy - odmiana: p. gotycka;  historycznakryminalna; podróżnicza (przygodowa); psychologiczna; społeczno-obyczajowa; tendencyjna (z tezą); p. w listach (epistolarna); cykl powieściowy - składa się z wielu części, powiązanych ze sobą mniej lub bardziej ściśle (np. Trylogia Sienkiewicza); powieść-rzeka.
Gatunki mieszane. Zachowując w budowie główne właściwości epiki, opierają się zarazem na elementach innych rodzajów literackich. Najważniejsze:
POWIEŚĆ POETYCKA - rozbudowany utwór wierszowany o fabule nasyconej elementami dramatycznymi, odznaczający się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Fabuła - luźna i fragmentaryczna, pełna niedomówień; inwersje czasowe. Bohater - tajemniczy, skłócony ze światem. Często - orientalna sceneria. Tworzona w okresie romantyzmu, np. Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza.
POEMAT DYGRESYJNY - rozbudowany utwór narracyjny (fabularny), łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Budowa - fragmentaryczna, epizodyczna. Narrator traktuje zdarzenia żartobliwie/ironicznie; są one pretekstem do wypowiadania dygresji/uwag/uogólnień, np. Beniowski Słowackiego.
Gatunki pograniczne. Na pograniczu literatury i innych form piśmiennictwa (między rodzajem epickim a gatunkami prozy publicystycznej i naukowej). Są to głównie:
ESEJ - szkic filozoficzny, popularnonaukowy, publicystyczny, literacki lub krytyczny, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu, eksponujący podmiotowy punkt widzenia i dbałość o piękny, oryginalny sposób przekazu. Obok związków logicznych - występują nieskrępowane rygorami naukowymi skojarzenia pomysłów, a obok zdarzeń weryfikowalnych - poetyckie obrazy, błyskotliwe aforyzmy, czasem elementy narracyjne lub liryczno-refleksyjne, np. Barbarzyńca w ogrodzie Zbigniewa Herberta, Przed nieznanym Trybunałem Jana Józefa Szczepańskiego.
FELIETON - swobodny, często wykorzystujący literackie środki ekspresji. Dotyczy aktualnych zdarzeń, problemów; nie jest fachowym komentarzem do nich, ale zawiera luźne dywagacje, czasem o zabarwieniu satyrycznym. Może być f. obyczajowy, literacki itp. Kronika - odmiana felietonu, np. Kroniki tygodniowe Bolesława Prusa.
REPORTAŻ - sprawozdanie z wydarzeń, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Pod względem tematu - r. społeczno-obyczajowy, podróżniczy, sądowy, sportowy itd. Czasem łączy materiał autentyczny z fikcją fabularną, charakterystykami psychologicznymi bohaterów i rozwiniętym komentarzem narratora, np. twórczość Ryszarda Kapuścińskiego (Podróże z Herodotem, Heban i inne).
Uwaga! Gatunki pograniczne często pojawiają się w pisemnej części matury (ale także w ustnej)! Warto dobrze opanować ich cechy!  

DRAMAT

Przeznaczony zasadniczo do realizacji scenicznej. Główne pojęcia:
AKCJA - działania bohaterów, zmierzających do uzyskania określonych celów. Dynamika przebiegu zdarzeniowego, rozwijającego się przez konflikty (napięcia między przeciwstawnymi dążeniami bohaterów), perypetie (zdarzenia odmieniające niespodziewanie, lecz zdecydowanie kierunek przebiegu akcji) lub intrygi (umyślne i skryte działania postaci, mające na celu pokrzyżowanie planów innych postaci) - w kierunku finału dobitnie zaznaczonego w kompozycji. Klasyczny model budowy akcji - ekspozycja (tworzy wyjściowy układ zdarzeń) → rozwinięcie (dalszy rozwój wypadków) → punkt kulminacyjnyperypetia (nagła odmiana) → rozwiązanie (zakończenie). Zasada trzech jedności (czasu, miejsca i akcji).
Podział utworu dramatycznego: Akt - wycinek akcji, zakończony zwykle zdarzeniem mającym duże znaczenie dla jej dalszego przebiegu. Odsłona - jej granicę w ramach aktu wyznacza konieczność zmiany dekoracji. Scena - wydzielona ze względu na uczestniczące w niej osoby; zmienia się, gdy ktoś przybywa lub wychodzi.
Język dramatu: dialog (też: tyrada - dłuższa wypowiedź, utrzymana w podniosłym stylu) i monolog (właściwy i na stronie). W niektórych dramatach (np. w klasycznym) - wypowiedź chóru lub bezpośredni zwrot bohatera do publiczności (prolog lub epilog). Wypowiedzi bohaterów tworzą tekst główny. Odbiorca w teatrze zna tylko ten tekst, zaś tekst poboczny (didaskalia) - to tylko wskazówka dla inscenizatora, zawierająca informacje o tle, wyglądzie, zachowaniach bohaterów, ruchu na scenie itp.
Główne gatunki:
TRAGEDIA - ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp., prowadzący do klęski. Konflikt zakłada tu zwykle przeciwieństwo racji równowartościowych, między którymi nie sposób dokonać wyboru (tragizm); bohater jest z góry skazany na klęskę.
Uwaga! Strukturę tragedii antycznej przedstawimy niebawem (omawiając historię literatury antyku).
KOMEDIA - pogodna tematyka i żywa akcja, zwykle z happy endem. Chwyty: komizm sytuacyjny - między bohaterami powstają zabawne dla odbiorcy układy, np. nieporozumienia, przebieranki, qui pro quo; komizm słowny (językowy) - w dialogu; komizm postaci - zwykle: człowiek zbudowany z jednej właściwości, karykaturalnej i określającej jego postępowanie. Gatunki pokrewne: FARSA - błahy konflikt, spiętrzający przede wszystkim sytuacje komiczne, mające maksymalnie rozśmieszać widza. WODEWIL - komedia muzyczna; obok dialogów występują fragmenty śpiewane.
DRAMAT LITURGICZNY - przedstawienia związane z liturgią Kościoła katolickiego (fragmenty obrzędów). MISTERIUM - tematycznie związany głównie z Nowym Testamentem. Między scenami prezentującymi zasadniczy tok zdarzeń - intermedia (sceny komiczne), np. Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.
MORALITET - utwór alegoryczny o treści moralistycznej. Bohaterami - personifikacje (np. Dobro i Zło, walczące o duszę człowieka).
DRAMAT (sztuka) - w rozumieniu gatunku, a nie rodzaju literackiego; utwór o treści poważnej, ale bez tragicznych konfliktów czy tragicznych bohaterów, np. Szewcy Stanisława I. Witkiewicza (Witkacego).
TRAGIKOMEDIA - połączenie elementów tragicznych i komicznych, ale o pomyślnym zakończeniu, np. utwory Friedricha Dürrenmatta. Odmiana: TRAGIFARSA - łączy typowo farsowe chwyty z istotną problematyką społeczno-obyczajową danego czasu.
Uwaga! DRAMAT ROMANTYCZNY omówimy w odcinku dotyczącym historii literatury romantyzmu.
DRAMAT NATURALISTYCZNY - tzw. "sceny z życia". Ograniczenie akcji. Statyczny przekrój przez dane środowisko. Konflikty - wynik warunków życia danej grupy społecznej.  DRAMAT MUZYCZNY - definicja Richarda Wagnera (XIX w.): utwór synkretyczny, w którym muzyka jest ściśle zespolona z tekstem poetyckim o dużych walorach dramatycznych i z teatralnymi środkami wyrazu. Np. Parsifal Wagnera.
DRAMAT SYMBOLICZNY - odejście od dosłowności. Świat przedstawiony - wyraża podstawowe sytuacje humanistyczne. Fabuła - ważna o tyle, o ile sugeruje głębsze znaczenie. Przełom XIX i XX w. Głównie: Francja i Belgia. Np. Ślepcy Maurice’a Maeterlincka. Też -  szerszy termin (odnoszący się nie tylko do konkretnej epoki symbolizmu). DRAMAT POETYCKI - metaforyczny, paraboliczny. Swoboda kompozycyjna, bogactwo stylistyki i poetyckość języka. Odwołania do tragedii, misterium, moralitetu, dramatu romantycznego. W tematyce - do motywów biblijnych, mitologicznych, legendarnych i historycznych. Czasem - obecność fantastyki. Powstał w XX w. Np. Akropolis Stanisława Wyspiańskiego.
DRAMAT EKSPRESJONISTYCZNY - odejście od treści obyczajowych. Monumentalizacja. Synkretyzm (łączenie różnych środków wyrazu i stylów). Przełom XIX i XX w. Niemcy. Np. Przebudzenie wiosny Franka Wedekinda.
DRAMAT GROTESKOWY - "tradycyjne" miejsce akcji zajmuje luźny ciąg scen wypełnionych dialogami postaci wplątanych w absurdalne sytuacje. Powstał w XX w. Uprawiany zwłaszcza w obrębie teatru absurdu (punktem wyjścia - niemal realistyczna sytuacja, potworniejąca w toku akcji, będąca pretekstem dla rozwoju szeregu niezwykłych wydarzeń). Np. Czekając na Godota Samuela Becketta, utwory Witkacego. Groteska - kategoria estetyczna: fantastyka, upodobanie do form osobliwych, przerażających, monstrualnych, zdeformowanych; niejednolitość nastroju (mieszanie elementów tragicznych z komicznymi, błazenady i patosu itp.); lekceważący stosunek do tradycji (konwencji literackich). Występuje też w obrębie sztuk plastycznych.

ANEKS. INNE WAŻNE POJĘCIA

Uwaga! Te pojęcia mogą przydać się podczas egzaminu maturalnego!
LITERATURA MORALISTYCZNA – należy do literatury dydaktycznej (pouczającej). Wypowiedzi literackie zawierające diagnozy i uogólnienia na temat ludzkiej natury, charakterów, postaw, dążeń, instytucji społecznych i obyczajów. Jej niektóre formy:
MAKSYMA (sentencja, gnoma) – zasada moralna/ogólne prawidło moralne sformułowane w sposób zwięzły i dobitny, zwykle w jednym zdaniu.
PARABOLA (przypowieść) – utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie, zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, ale jako przykłady uniwersalnych praw egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. Świat przedstawiony – to zbiór wykładników jakiejś ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej, religijnej, np. przypowieści w Ewangeliach (Biblia. Nowy Testament), Dżuma Alberta Camusa.
BAJKA – krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie, wypowiedziane wprost lub jasno zasugerowane. Opowiadana historia jest tylko ilustracją prawdy ogólnej, dotyczących doświadczeń ludzkich - powtarzalnych i powszechnych. Celem – pouczenie o pożyteczności lub szkodliwości pewnych zachowań. Daje wskazówki postępowania. Bajka narracyjna (krótka wierszowana historia o nieskomplikowanej fabule) lub  epigramatyczna (zwięzły utwór poetycki, zamknięty pointą). Np. Bajki Ezopa, Ignacego Krasickiego.
UTOPIA – prezentacja wzorowo zorganizowanego społeczeństwa, sprawiedliwego ustroju i bezbłędnie działających instytucji. Należy do fantastyki. Np. Utopia Thomasa Moore’a (Morusa). ANTYUTOPIA – prezentacja społeczeństwa przyszłości, całkowicie podporządkowanego władzy, w którym prawa jednostki są znikome. Polemika z teoriami utopijnymi. Często utożsamiana z dystopią (wynikającą z obserwacji rzeczywistości i pesymistycznego przewidywania jej przemian). Np. Rok 1984 oraz Folwark zwierzęcy George’a Orwella. Także – gatunek filmowy, np. Ludzkie dzieci Alfonso Cuaróna.
POWIASTKA FILOZOFICZNA – utwór prozą, którego świat przedstawiony ma za zadanie demonstrować w sposób jawny (choć często przewrotny) tezę światopoglądową lub moralną, np. Kandyd Woltera.

SATYRA – 1. Utwór ośmieszający, piętnujący ukazane w nim zjawiska (wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne, postawy, instytucje, formy wypowiedzi). 2. Sposób kreowania świata przedstawionego, postaci itp. Ma charakter międzygatunkowy. Np. komedia, farsa – należą do dramatu. Może być też utworem prozatorskim (np. Martwe dusze Mikołaja Gogola) albo jego składnikiem (np. w kreacji niektórych postaci z Lalki Prusa). Wśród lirycznych form satyry: fraszka (np. Jana Kochanowskiego) i epigramat (np. Stanisława Jerzego Leca). W XX w. – wraz z rozwojem mediów – powstały: skecz (krótki utwór sceniczny; składnik widowiska), piosenka satyryczna, tzw. kuplet (o aktualnej tematyce społeczno-obyczajowej lub politycznej, złożona z niewielu zwrotek przedzielonych wyrazistym i żartobliwym refrenem) i monolog estradowy. Wchodzą często w skład kabaretu (widowiska humorystyczno-satyrycznego niewielkich rozmiarów i z małą obsadą, składającego się z szeregu drobnych numerów). Jeden z najsłynniejszych kabaretów – krakowski „Zielony Balonik” (1905-1912).

poniedziałek, 22 lutego 2016

Które zwierzę miało najdłuższe imię?

Ciekawostki lingwistyczne na marginesie
Międzynarodowego Dnia Języka Ojczystego
           

Czy wiesz, że na świecie obecnie używa się około 7 000 języków, ale około 90% z nich używanych jest przez mniej niż 100 000 osób – i większość posiada tylko formę ustną, zaś 2 500 jest zagrożonych wymarciem?

21 lutego świętuje się Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego (Międzynarodowy Dzień Dziedzictwa Językowego), ustanowiony przez UNESCO w 1999 roku. Wprawdzie w Małym Księciu de Saint-Exupéry’ego czytamy, że Mowa jest źródłem nieporozumień – i tkwi w tej obserwacji sporo prawdy, jednak nie sposób nie zauważyć także wielkiej roli języków w budowaniu tożsamości jednostek oraz społeczeństw. Przecież walka o język (aż tak!) stoi u podstaw wymienionego wyżej święta. Dlatego dzisiaj znów podejmiemy lingwistyczny temat. Zasygnalizujemy kilka zagadnień, które – mamy nadzieję – rozbudzą pragnienie dalszych poszukiwań. Korzystałyśmy z danych UNESCO, niektórych podręczników językoznawstwa ogólnego oraz… Lamusa ciekawostek Mariana Kozłowskiego (dane bibliograficzne na końcu).



Ile języków jest na świecie? Szacunkową liczbę podałyśmy wyżej, ale ich rozmieszczenie na kuli ziemskiej nie jest równomierne. Na przykład w Europie mamy 260 języków, zaś w Azji – około 2200.        

Ile jest języków sztucznych? Podobno od XVII stulecia powstało ich około 200. Najbardziej znany jest esperanto, stworzony pod koniec XIX wieku przez Ludwika Zamenhofa. Spora część języków sztucznych powstała w celu ułatwienia kontaktów handlowych i komunikacji międzynarodowej, np. interlingua. Nie będziemy pisać szerzej – rzecz jasna – o językach sztucznych powstałych dla celów bibliotekarskich, bo tych jest… mnóstwo, np. język haseł przedmiotowych, słów kluczowych, deskryptorowy itd. Jeśli ktoś jest nimi zainteresowany, możemy mu wskazać odpowiedni słownik!

Teoria (hipoteza) Whorfa-Sapira. Benjamin Lee Whorf i Edward Sapir stworzyli interesującą teorię lingwistyczną, która wkrótce znalazła równie szerokie grono zwolenników, jak i przeciwników. Jej esencją jest relatywizm i determinizm. Zakłada, że nasz sposób spostrzegania świata w pewnym stopniu zależy od języka, którego używamy. Inaczej mówiąc: język społeczności, do której należymy, wpływa na to, jak widzimy świat. Czyli ludzie – myśląc w różnych językach -  różnie też widzą świat. Zastanówmy się sami nad słusznością tej teorii. Ale chyba coś w niej jest, skoro np. w języku Inuitów z Alaski (w dialekcie karibu) istnieje sporo wyrazów oznaczających śnieg w zależności od jego właściwości fizycznych i przeznaczenia (przytaczamy przykłady za Krzysztofem Klamyckim: apingaut, manyak, akelrorak itp.), zaś u nas dookreślamy rodzaj śniegu jedynie przez epitety: miękki, mokry itp.

A jednak… źródło nieporozumień! Frazeologia i idiomatyka – bardzo interesujące działy językoznawstwa! Przykład? Proszę bardzo! Czasem zmuszeni do słuchania niezrozumiałych treści, mówimy: Siedzę jak na tureckim kazaniu. Twierdzimy też, iż coś jest dla nas chińszczyzną. Podobnych sformułowań używają  mieszkańcy kilku innych krajów Europy. Tego drugiego – także Turcy! Jeśli natomiast Chińczycy znajdą się w analogicznej sytuacji, stwierdzają, że coś jest jak wielki posąg Buddy, w którym nie sposób zmierzyć głowy ani stopy. Koreańczycy powiadają: Dla mnie to kawałek czystego papieru, a użytkownicy języka Malayalam (południowo-zachodnie Indie) wzdychają: Nie ma w tym nawet wysuszonego imbiru. Anglicy i Amerykanie konstatują: Dla mnie to greka, a Grecy – Nie mów po chińsku!



Naj… Naj… Naj…

Który język ma najwięcej użytkowników (jako ojczysty lub drugi)? Oczywiście, mandaryński (Chiny). Na drugim miejscu plasuje się angielski.

W którym kraju używa się największej liczby języków? Prawdopodobnie w Papui-Nowej Gwinei. Aż 832! Naukowcy podają, że przyczyną tej różnorodności jest izolacja małych społeczności od wpływów zewnętrznych, zdecydowanie sprzyjająca lingwistycznej kreatywności!

Który alfabet ma największą liczbę liter (znaków)? Przypuszczalnie jednak japoński. Obejmuje około 20 000 znaków, z których tamtejsze ministerstwo oświaty wybrało około 1 900 obowiązujących w codziennym użyciu. Z tych z kolei opracowano alfabet liczący ponad 800 znaków (kanji), którego dzieci uczą się w szkołach podstawowych.  W Japonii istnieją także dwa „alfabety” sylabowe, liczące po 46 znaków – hiragana i katakana.

Jaka książka została przetłumaczona na najwięcej języków? Nie ma zaskoczenia. Biblia. Całość (Stary i Nowy Testament) przełożono na 545 języków, a sam Nowy Testament – na 2 820.

Najdłuższe nazwy geograficzne. Rekordzistką jest nazwa wzgórza w Nowej Zelandii, usytuowanego na południu regionu Hawke's Bay, pochodząca z języka maori: Taumatawhakatangihangakoauauotamateapokaiwhenuakitanatahu. Jej pełna wersja (tamta była skrócona!) brzmi: Taumatawhakatangihangakoauauotamateaturipukakapikimaungahoronukupokaiwhenuakitanatahu.

Co mamy w Europie? Miejscowość w północno-zachodniej Walii, na wyspie Anglesey: Llanfairpwllgwyngyllgogerychwyrndrobwllllantysiliogogogoch (czasem jest skracana do postaci: Llanfairpwll lub Llanfair P. G.).

A kontynent amerykański? Ta nazwa wzgórza w Panamie przy poprzednich jest niedługa: Tulquencacambeguicacaquensac. W języku Indian z plemienia Cuna znaczy: trzydzieści jeden. Czy jest ktoś chętny do nauki liczebników w tym języku?

Najdłuższa (znana nam) nazwa… konia. Na brytyjskich torach wyścigowych biegał ogier noszący imię Crytochonochopayastigmatic.

I jeszcze ciekawostka ze świata starożytnego. Milion wyobrażony jest w hieroglifach egipskich rysunkiem klęczącego człowieka, wznoszącego w zdumieniu ramiona.



Bibliografia, która nie musi być nudna. :) Sporo jest książek językoznawczych. Jednak może warto sięgnąć do klasyków? Na przykład do Tadeusza Milewskiego. Jego Teoria, typologia i historia języka, Kraków 1993 (sygnatury: 140179, cz VIII-8/31) to naprawdę świetna pozycja. W ostatnim rozdziale – skrótowa historia języka polskiego, która może być pomocą dla uczniów przygotowujących się do ustnej matury z języka polskiego. Bardzo przystępnie są napisane Dzieje językoznawstwa w zarysie Adama Heinza, Warszawa 1983 (sygnatury: 100046, 100248 i wydanie wcześniejsze). Wykaz niektórych wyrazów określających śnieg w języku karibu znalazłyśmy na: http://swiatpelenjezykow.blogspot.com/2011/11/powrot-i-ciekawostki.html, a sporo interesujących wiadomości także w Lamusie ciekawostek Mariana Kozłowskiego, Warszawa 1976 (sygnatura: 72992).

piątek, 19 lutego 2016

Książki (nie)zapomniane – Do czego zdolny jest człowiek (czyli najpiękniejsza postać literacka, jaką stworzono).

Jeśli zapytalibyśmy oczytanego miłośnika literatury o najpiękniejsze dzieła CHARLESA DICKENSA (1812-1870), zapewne wymieniłby uroczą Opowieść wigilijną o duchu. Może też książki ukazujące trudne dzieciństwo bohaterów: Davida Copperfielda oraz Olivera Twista, spopularyzowanego przez adaptację filmową Romana Polańskiego. A ja wskazałabym Opowieść o dwóch miastach. Opowieść wigilijna jest prześliczna, ale pozycja, którą przedstawię, tak bliska mojemu sercu, żadnej wrażliwej istoty nie pozostawi obojętnym. Bo odpowiada na jedno z kluczowych pytań, które sobie stawiamy: „do czego zdolny jest człowiek”? Opowieść o dwóch miastach. O Londynie i ogarniętym rewolucyjną gorączką Paryżu. O miłości i cierpieniu. O heroizmie. Czy zatem pozwolisz zachęcić się do lektury?

Paryż. Burzliwe dni i noce. Oczywiście, w sensie przenośnym. Nędza. Niezadowolenie wśród biedoty narasta. Słychać groźne pomruki zbliżającej się rewolucji. W lochach Bastylii już od osiemnastu lat siedzi niewinny doktor Manette, wtrącony tu przez członków rodziny markiza Évremonde'a, ponieważ był świadkiem popełnionej przez nich zbrodni. Ciężkie warunki bytowania, odosobnienie, mordercza praca zaburzyły jego świadomość. Popadł w chorobę psychiczną i z czasem zapomniał nawet o tym, że w swej celi posiadał dowody winy arystokratów. Udana próba uwolnienia go i dramatyczna podróż - wraz z córką, śliczną Lucie - do bezpiecznej Anglii, to początkowe strony powieści.

A później, już na londyńskim gruncie, rozwija się opowieść o miłości dwóch mężczyzn, Charlesa Darnay'a i łudząco doń podobnego Sydney'a Cartona do tej samej kobiety - córki doktora. Szczęśliwym wybrańcem dziewczyny okazuje się wkrótce Darnay, a Carton, którego uczuć nie jest nawet świadoma, zostaje przyjacielem domu.

Sydney Carton… Chyba najpiękniejsza postać literacka, jaką kiedykolwiek stworzono. "Nic" w oczach otoczenia i we własnym mniemaniu, ale gigant ducha. Angielski adwokat. Zawsze z boku. Nigdy na pierwszym miejscu. Cierpi w ukryciu, nieodmiennie pokazując otoczeniu pogodną twarz. Ma w swym życiu wiele boleści. Na przykład – nałóg. Od dawna walczy ze skłonnością do alkoholu. Ma też małe radości, które jednocześnie potrafią… ranić. To widok szczęścia ukochanej. I uczy się – dzień po dniu – coraz większego altruizmu. Niepostrzeżenie dla siebie samego i innych - wzrasta.

Ale rewolucyjny terror nawet na Wyspach zaczyna zbierać żniwo. Charles Darnay musi (chce) powrócić do Francji, ponieważ dawny sługa rodziny, z której się wywodzi, znalazł się we więzieniu i oczekuje jego pomocy. Bo Darnay – to przybrane nazwisko. Autentyczne brzmi… Évremonde. Przybywając do paryskiego piekła, gdzie szaleństwo się wzmaga do monstrualnych rozmiarów, a żądza odwetu zdaje się nie mieć granic, sporo ryzykuje. Najwięcej. Życie. Chociaż to skrajnie niebezpieczne, żona z mężem i dzieckiem decydują się mu towarzyszyć. Za nimi podąża wierny Carton… I niebawem – co było do przewidzenia – Darnay-Évremonde zostaje rozpoznany jako przedstawiciel arystokratycznego rodu. Trafia do lochu.

Wieczór. Carton nie śpi. Mąż jego ukochanej czeka w więzieniu na śmierć. Rano ma się spotkać z Gilotyną. Gdy ludność Paryża podlicza ilość strąconych w ciągu dnia głów,  zastanawiając się jednocześnie, ile nazajutrz spadnie, dla Cartona wybija godzina próby. Wreszcie może ujawnić (i udowodnić), jak bardzo kocha Lucie... Trzeba tylko TO zrobić. Łudzące podobieństwo do skazańca może pomóc. Wystarczy uśpić go jakimś specyfikiem, bezpiecznie wydostać z więzienia (zawsze ktoś – w zamian za drobne  korzyści – zgodzi się pomóc) i zająć jego miejsce…

Poranek. Tłum krzyczy. Żąda krwi. Kolejna grupa skazańców zmierza ku swemu przeznaczeniu. Wśród nich Carton. Spokojny. Opanowany. Prawie szczęśliwy. Obok niego dziewczyna, którą także posłano na śmierć. Za niewinność. Nie, raczej nie dziewczyna. Precyzyjniej można powiedzieć – dziewczynka. Filigranowa, drżąca, niemal przejrzysta. Zapewnia towarzysza niedoli, że nie będzie się bała spojrzeć śmierci w oczy. Ale wtedy, gdy będzie ją trzymał za rękę. Jak brat. I oto prześliczny, a tak prosty dialog Sydney’a z „siostrzyczką”:
- If I may ride with you (…) will you let me hold your hand? I am not afraid, but I am little and weak, and it will give me more courage. (…) O you will let me hold your brave hand, stranger?
- Yes, my poor sister; to the last.

Chyba po to jest literatura. By ukazywać piękno w najczystszej postaci. By sprawiać, że człowiek chce być lepszym. Opowieść o dwóch miastach. Moja ukochana książka.

Ps. Cytat pochodzi z pełnotekstowego wydania powieści. W bibliotece posiadamy ją  jedynie w angielskojęzycznej skróconej wersji. Może stanowić cenną pozycję dla lektoratów. Zważywszy, iż bogaty materiał ilustracyjny zasadniczo także "opowiada" całą historię, śmiało można ją polecić nawet gimnazjalistom.

I już całkiem na koniec. Powieść była aż czterokrotnie ekranizowana. Pierwszy film, niemy, powstał w 1911 roku. Ostatni – w 1958. Rolę Cartona zagrał Dirk Bogarde.


Bibliografia

Dickens Charles, A Tale of Two Cities, adapted by Marion Leighton, , il. by Brendan Lynch, New York, Waldman Publishing Corp., 1983. (Moby Books. Illustrated Classic Editions). ISBN 0-7105-0322-9. (Sygnatura: 136169). 

czwartek, 18 lutego 2016

Kącik Maturzysty – 19: Rymy. Strofika. Rodzaje i gatunki literackie (1). Liryka

Odpowiedzi do Ćwiczeń z poprzedniego tygodnia. Ćwiczenie 1. System numeryczny, wiersz sylabotoniczny, stopa: amfibrach (xXx). Ćwiczenie 2. System nienumeryczny, wiersz wolny. Ćwiczenie 3. System numeryczny, wiersz sylabotoniczny, stopa: anapest (xxX).

RYM – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w wersie (w wierszu) lub zdaniu (w prozie – tzw. proza rymowana).

Postaci rymu
Żeńskie – półtorazgłoskowe (licząc od akcentowanej samogłoski do końca wyrazu), np. zostawuje – gotuje (J. Kochanowski).
Męskie – jednozgłoskowe, np. lat – świat (A. Asnyk).
Złożone (składane) – jeśli odpowiedniki rymowe składają się z więcej niż jednego wyrazu (np. na te – bogate; dostanie – za nie).
Głębokie (bogate) –współbrzmienie obejmuje nie tylko końcową część wyrazu - łącznie z akcentowaną samogłoską, ale obszar współdźwięczności zostaje poszerzony, np. nisko – ognisko; stopy – stropy; dziedzictwa – dziewictwa.
Ubogie – akcentowana samogłoska znajduje się w wygłosie (najczęstsze - w grupie rymów męskich), np. me – źle; ja – dwa.
Gramatyczne - identyczność gramatycznych form, np. spotkałem – przeleciało – uściskałem – gadało (A. Mickiewicz).
Niegramatyczne – utworzone z wyrazów należących do innych kategorii gramatycznych lub różniących się formą gramatyczną (przypadkiem/liczbą/osobą/czasem itp.), np. więcej – dziecięcy, słyszę – klawisze (C.K. Norwid).
Dokładne (ścisłe) – identyczność rymujących się cząstek, która dotyczy sposobu ich wymawiania, niekoniecznie – pisowni, np. górą – chmurą; straży – grabarzy.
Rzadkie (egzotyczne) – wykorzystujące słowa brzmiące w danym języku obco, np. Adamastor - kastor, trytonów – pantalonów (J. Słowacki).
Niedokładne – tylko przybliżona zgodność brzmień rymujących się cząstek, np. zakopał – łopot, wozy – mrozu (K. Iłłakowiczówna). Ich rodzaje: asonanse – tożsamość samogłosek (np. luzem – strudze; potok – motor) oraz konsonanse – tożsamość układów spółgłoskowych, np. werkwrak (A. Słonimski).
Łamane – klauzula wersu przełamuje wyraz, np.
Słońca zgasły i gi-
nęły, tonęły w oddali.
(Konstanty Ildefons Gałczyński, Koniec świata)
Homonimiczne – powtórzenie tego samego wyrazu.

Układ rymów (ze względu na miejsce występowania)
Końcowe – występujące w klauzuli wiersza.
Wewnętrzne w miejscach innych niż klauzula, np.
Liro ty moja śpiewna! z czarodziejskiego drewna
 (Władysław Syrokomla, Lirnik wioskowy)
Inicjalne – obejmujące pierwsze wyrazy wersu, np.
W szyciu nic nie ma oprócz szycia,
Więc szyjmy, póki starczy siły!
W życiu nic nie ma oprócz życia,
Więc żyjmy aż po kres mogiły!
                               (Bolesław Leśmian, Szewczyk)
Ich przeciwieństwem: rymy końcowe – w zakończeniu wersu.
Przygodne (nieregularne) – pojawiają się sporadycznie w dowolnych miejscach wersów, np.
Podreptał do kochanki, a ta się zaśmiała
Ramionami, biodrami, wszystką mocą ciała.
                               (Bolesław Leśmian, Żołnierz)
Parzyste (aabb) – w przylegających do siebie wersach. Inna nazwa – rymy dystychiczne.
Krzyżowe (przeplatane, abab) – wiążą co drugi wers.
Okalające – łączą początkowy i końcowy wers pewnego układu rymowego.
Monorym – powiązanie tym samym rymem wszystkich klauzul wersowych tekstu, np. tkwi – Fi – brzmi – drwi (J. Iwaszkiewicz).
Pantorym – utwór lub fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi, np.
Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Z ust krew – as kier.
Nad drzew mgła skier.
                               (Bruno Jasieński, Słowo o Jakubie Szeli)

Funkcje rymu
Wierszotwórcza – polega na udziale rymu w wierszowej organizacji wypowiedzi.
Instrumentacyjna - polega na kształtowaniu fonicznej postaci tekstu przez powtarzalność rymowych współbrzmień.
Semantyczna - polega na współudziale rymu w kształtowaniu treści utworu (poprzez to, że – jako wyrazy - są nośnikami znaczeń).

STROFIKA

Wiersz  STYCHICZNY - pisany wierszem ciągłym. Wiersz STROFICZNY - mający strofy (zwrotki). Rodzaje strof:
Otwarta - nie stanowi całości intonacyjno-składniowej (rozpoczęte w niej zdanie kończy się w strofie następnej) i nie tworzy zamkniętego układu rymowego (odpowiedniki rymowe niektórych jej wersów występują dopiero w strofie następnej), np.

Nad Kapuletich i Montekich domem,
a
Spłukane deszczem, poruszone gromem,
a
Łagodne oko błękitu.
b


Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów,
c
Na rozwalone bramy do ogrodów --
c
I gwiazdę zrzuca ze szczytu.
b
(Cyprian Kamil Norwid, W Weronie)

Zamknięta - zwarta i skończona całość intonacyjno-składniowa, tworząca zamknięty układ rymowy, np.

Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną, 
a
Na klombach mych myśli sadzone za młodu,  
b
Pod słońcem, co dało mi duszę błękitną
a
I które mi świeci bez trosk i zachodu.
b
(Kazimierz Wierzyński, Zielono mam w głowie)

Dystych - strofa dwuwersowa, parzyste rymy (aa bb cc).
Czterowersowa - w różnych postaciach - zależnie od rodzaju rymów (sąsiadujących, krzyżowych, okalających).
Tercyna - złożona z trzech wersów jedenastozgłoskowych, z rymami: aba bcb cdc.
Sekstyna - strofa sześciowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, z rymami: ababcc.
Oktawa - strofa ośmiowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, z rymami: abababcc.
Saficka - czterowersowa, w której trzy pierwsze wersy są jedenastozgłoskowe, a ostatni - pięciozgłoskowy.
Sonet - samodzielny utwór; czternaście wersów tworzących dwie cztero- i dwie trójwersowe zwrotki. W dwóch zwrotkach czterowersowych powtarzają się po dwa rymy, zwrotki trójwersowe powtarzają dwa lub trzy inne rymy: abba abba cdc dcd, np. Stepy akermańskie Adama Mickiewicza. Ten układ wersów - to wzorzec sonetu włoskiego. Sonet francuski - składa się z czterech strof parzystych: trzech czterowierszy i jednego dystychu, np. Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.
Dla chcących wiedzieć więcej!
Triolet - zwykle samodzielny utwór. Osiem wersów. Pierwszy wers powtarza się w wersach czwartym i siódmym, a drugi - w ostatnim. Budowa jest oparta na dwóch przeplatających się rymach o układzie: abaaabab.

RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE (wstęp)

RODZAJ LITERACKI – system ogólnych zasad budowy dzieła realizowany w utworach różnych okresów, stanowiący podstawę zaliczania ich do tej samej klasy, porównywalny z innymi analogicznymi systemami, którym odpowiadają inne klasy utworów. R.l. to: 1. Sam ten system zasad. 2. Zbiorowość dzieł spełniających te zasady. Główne wyróżniki rodzajowe:
sposób uzewnętrzniania się podmiotu literackiego w dziele, kompozycja i styl. Trzy rodzaje literackie: liryka (podmiot liryczny, afabularność, monolog liryczny); epika (narrator, fabuła, narracja); dramat (nieobecność nadrzędnego podmiotu, akcja, dialog).
Historyczne zróżnicowanie form rodzajowych dokonuje się na poziomie gatunków literackich i odmian gatunkowych. Na styku poszczególnych r.l. oraz pozaliterackich form piśmiennictwa są gatunki pograniczne (np. esej, reportaż).
GATUNEK LITERACKI – zespół reguł określających budowę poszczególnych dzieł literackich i różnie przez nie realizowanych. Np. w skład rodzaju literackiego „dramat” – wchodzą gatunki literackie: tragedia, komedia, farsa itp. Inwarianty gatunkowe – to elementy decydujące o tożsamości gatunkowej różnych „wcieleń historycznych” gatunku literackiego. Kategoria podrzędna: ODMIANA GATUNKOWA – podgatunek, zespół reguł określających strukturę pewnych zespołów utworów funkcjonujących w obrębie gatunku literackiego. Kryteria wydzielania odmian gatunkowych: tematyczne (np. powieść fantasy, psychologiczna, kryminalna), morfologiczne (np. sonet włoski i francuski) i historyczne (np. dramat romantyczny, naturalistyczny, surrealistyczny). Kryteria te z reguły się krzyżują.

 Powyżej - wśród wyróżników rodzajowych - wymieniliśmy kompozycję. Zatem jeszcze kilka słów na jej temat.
KOMPOZYCJA – budowa świata przedstawionego dzieła, układ i powiązanie jego elementów. Funkcje kompozycji: zorganizowanie świata przedstawionego w określoną całość oraz jego interpretacja – przez wprowadzenie danej skali wartości/hierarchii ważności, co ma wpływ na zajęcie przez odbiorcę określonej postawy.
Składniki kompozycji. Norma kompozycyjna – zespół wskazań dotyczących budowy dzieła, szczególnie – jego świata przedstawionego. Każda epoka ma swój zespół norm kompozycji, które istnieją w świadomości odbiorców. Materiał tematyczny –elementy stanowiące budulec świata przedstawionego. Dominanta kompozycyjna – element świata przedstawionego nadrzędny wobec pozostałych i określający charakter całej kompozycji dzieła. Jej typ – znacząco określony przez rodzajową/gatunkową przynależność utworu, np. akcja – jest dominantą kompozycyjną w komedii sytuacyjnej lub powieści sensacyjnej, postać/bohater – w komedii charakterów lub powieści psychologicznej, podmiot liryczny – w liryce bezpośredniej, ujęcie stylistyczne – w krótkich ujęciach stroficznych (sonet, triolet) itp.
Rodzaje kompozycji. Zamknięta – dobitnie sygnalizuje uporządkowanie świata przedstawionego, podkreśla jego zwartość i skończoność, np. tradycyjna nowela, gatunki liryczne z rygorystycznym zespołem zasad (np. sonet). Otwarta – związki miedzy składnikami są zatarte, pozbawione wyraźnych konturów, sugerując fragmentaryczność i wieloznaczność świata przedstawionego, np. Kordian Juliusza Słowackiego.

LIRYKA

Utwory, których temat stanowią głównie wewnętrzne przeżycia/doznania/emocje/ przekonania jednostki, przekazywane za pośrednictwem monologu o silnym nacechowaniu subiektywnym, podporządkowane funkcji ekspresywnej. Podmiot liryczny („ja liryczne”) – nadawca monologu lirycznego. Liryka a poezja – obecnie pojęcia tożsame.

Typy liryki
- Ze względu sposób ujawniania się podmiotu lirycznego i sytuację liryczną:
Liryka bezpośrednia (osobista) – podmiot mówi w 1 osobie l.p., ujawnia swój świat wewnętrzny, zwykle w sytuacji wyznania. Rodzaje: liryka maski i liryka roli – twórca obiektywizuje swe uczucia, nadając im kształt mowy wypowiadanej przez fingowaną postać. Liryka maski – podmiot wyraża treści, które można by przypisać autorowi, ale wypowiada je podmiot będący konkretną postacią (np. Monolog Kasandry Wisławy Szymborskiej). Liryka roli – podmiot nie daje się zidentyfikować z twórcą; czasem nie jest osobą, ale ideą ogólną, rośliną, zwierzęciem itp.
Liryka pośrednia – podmiot ukrywa się poza układem zjawisk zewnętrznych wobec siebie lub w bezosobowej refleksji. Odmiany: liryka opisowa, gdzie opis służy wyrażeniu stosunku podmiotu do opisywanych rzeczy i zjawisk, np. Gotyk i wiosna Tadeusza Różewicza i liryka sytuacyjna – za pomocą środków narracyjno-dramatycznych powołuje do istnienia sceny, w których podmiot liryczny nie uczestniczy, np. Rewizja Juliana Tuwima.
Poza powyższym układem: liryka inwokacyjna – podmiot zwraca się do określonego adresata, np. Do matki Polki Adama Mickiewicza oraz liryka podmiotu zbiorowego – podmiot występuje jako „my”, np. Wydrążeni ludzie Thomasa Stearnsa Eliota.
- Ze względu na wyrażane typy przeżyć:
Liryka miłosna, np. Jednego serca Adama Asnyka.
Liryka filozoficzna (filozoficzno-refleksyjna) – każdy wiersz w jakimś stopniu zawiera przeświadczenia filozoficzne, ale termin l.f. stosujemy w odniesieniu do takich wierszy, w których pośrednio lub bezpośrednio wyrażane przeświadczenia filozoficzne stanowią centralny element treści, np. Traktat moralny Czesława Miłosza.
Liryka religijna, np. Rozmowa wieczorna Adama Mickiewicza.
Liryka patriotyczna (patriotyczno-obywatelska) np. Moja Ojczyzna C.K. Norwida i polityczna, np. Pieśń XIV, II [Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie] Jana Kochanowskiego.
Liryka autotematyczna – dotycząca procesu twórczego, np. Exegi monumentum Horacego.

Gatunki liryczne utrwalone w polskiej tradycji literackiej:
ELEGIA – pierwotnie: utwór pisany dystychem elegijnym. Różnorodna tematyka: miłosna, refleksyjna, patriotyczna itp.
ODA – utwór uroczysty, patetyczny, opiewający wzniosłą ideę, wielki czyn znanej osoby, np. Oda do młodości Adama Mickiewicza.
HYMN – pokrewny odzie. Uroczysta, podniosła pieśń pochwalna, opiewająca bóstwo, wielkie idee i wartości, np. Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego.
PIEŚŃ – pokrewna powyższej,  ale – historycznie – pozbawiona rygorystycznie określonej budowy gatunkowej, np. utwory Horacego i  Jana Kochanowskiego.
BALLADAutwór o charakterze liryczno-epickim, nasycony elementami dramatycznymi, opowiadający o niezwykłych wydarzeniach legendarnych, historycznych. Zawiera elementy tajemniczości. Dominantą – wyraziście zarysowane zdarzenie. Szkicowa w budowie, np. Świteź Adama Mickiewicza, Dziewczyna Bolesława Leśmiana.
DUMA – spokrewniona z balladą. Utwór epicko-liryczny - głównie o tematyce historycznej, o charakterze pieśniowym, utrzymany w tonacji elegijnej. Może też dotyczyć innej tematyki, np. Duma o Wacławie Rzewuskim Juliusza Słowackiego. 
TREN – poświęcony osobie zmarłej, np. Treny Jana Kochanowskiego.
EPITAFIUM – krótki utwór nagrobkowy, żałobny, np. Epitafium Hannie Kochanowskiej Jana Kochanowskiego.
FRASZKA – krótki utwór o charakterze żartobliwym, np. Fraszki Jana Kochanowskiego.
EPIGRAMAT – krótki utwór poetycki oparty na jakimś koncepcie, niekiedy paradoksalnym, np. Fraszki i epigramaty Aleksandra Fredry.
POEMAT PROZĄ – utwór refleksyjny, osobisty, mający wyrazistą, zwartą kompozycję, ale bez rygorów mowy wierszowanej, często jednak swobodnie rytmizowany, np. O bohaterskim koniu i walącym się domie Jana Kasprowicza. (Uwaga! Nie mylić z tzw. prozą poetycką, należącą do epiki, ale zrytmizowaną).
SIELANKA (idylla, ekloga, bukolika) – utwór przedstawiający pozytywne strony życia na wsi, np. Laura i Filon Franciszka Karpińskiego.

Ćwiczenie
Określ rodzaj wiersza (system wersyfikacyjny). Wskaż najważniejsze środki stylistyczne, rymy. Spróbuj zinterpretować. Uwaga! Tytuł zapisany z małej litery!

mała moja maleńka
chwieją się żółte mlecze
w dolinę napływa gór cień
cichy odwieczerz
brodzi w zmierzchowym nurcie
już późno

mały mój ukochany
trudno z miłości się podnieść
a jeszcze ciężej od złych nowin
gdy patrzysz na mnie ciemnym nowiem
smutniej mi chłodniej
boję się

rozstać się musimy
ty z innym do ślubu jedziesz
na srebrne noce złote dnie
moja droga gdzie indziej wiedzie
we mgle
tam gdzie najsamotniejsi

słyszę turkot karocy
niebo nazbyt się chmurzy
daj rękę ukochany raz jeszcze
o ciemne godziny pieszczot
co było nie może trwać dłużej
czas mi już czas
całuj ostatni raz
żegnaj

dobrzy ludzie
błogosławcie zdarzenia które przeszły
błogosławcie i te co przyjdą

                                               (Józef Czechowicz, wieczorem)