Podpowiedź do Ćwiczenia z poprzedniego tygodnia. Jest to wiersz wolny (skupieniowy). Składa się z pięciu
strof różnej długości, a wersy w każdej z nich także mają różny rozmiar. Brak
interpunkcji oraz rozróżniania dużych i małych liter. Dominującym środkiem
stylistycznym jest epitet wprowadzający gamę barw i ich natężenia, np.
srebrne noce, złote dnie, żółte mlecze, ciemny nów, ciemne
godziny. Także bardzo wyszukany: zmierzchowy nurt. W tym samym polu
znaczeniowym „ciemnej kolorystyki” znajdują się odwieczerz oraz gór cień.
Ten ostatni środek to epitrochazm (zestawienie dwu lub więcej jednosylabowych
wyrazów obok siebie), wywołujący swoisty „zgrzyt”, zwłaszcza gdy czytamy tekst
głośno. Jak zauważymy za chwilę, jego użycie koresponduje ze smutną treścią.
Ważne są paralelizmy: mała moja – mały
mój, ale przecież cały utwór jest zbudowany w oparciu o tę zasadę! Podmiot
liryczny dopuszcza do głosu przedstawiane „osoby”. I tak – najpierw „mówi” on,
potem – ona.
Rymy: niedokładne (np. chłodniej
– podnieść), konsonanse (np. nowin –
nowiem), ubogie asonanse (dnie – mgle),
złożone (gór cień – nurcie). Rymy nie
pełnią tu więc funkcji wierszotwórczej, ale wskazują na podobieństwo treściowe
niektórych wersów, jednocześnie potęgując ich niejednoznaczność, np. we
mgle odnosi się do niepewności dalszej drogi jego czy jej (we mgle - rym do dnie; ten ostatni wyraz połączony jest z „nią”)?
Wiersz Czechowicza to udramatyzowany
monolog liryczny, w którym podmiot jest niejako w cieniu, dopuszczając do
głosu „ją” i „jego”, a sam ujawnia się dopiero pod koniec utworu. Przedstawiona
sytuacja liryczna to sytuacja rozstania kochanków (por. pieszczotliwe
wyrazy: mała moja maleńka, mały mój ukochany), skarżących się na los (trudno z miłości się podnieść, smutniej mi,
boję się, rozstać się musimy, z innym do ślubu jedziesz, moja droga gdzie
indziej wiedzie, gdzie najsamotniejsi, co było nie może trwać dłużej, ostatni raz,
żegnaj itd.). Szczególna jest czwarta strofa, zawierająca krótką wymianę
zdań tych dwojga. Motyw karocy
sugeruje przyczynę rozstania (wzmocnioną przez epitety: srebrne, złote), ale niejednoznaczne sformułowanie we mgle (porównaj uwagę wyżej) podaje w
wątpliwość jej jasną, „bogatą” przyszłość. Swoją drogą – przeszłość też posiada
swoją „smugę cienia”, por. epitet ciemne godziny pieszczot.
Wersyfikacja także podkreśla tę niepewność. Dialog kochanków
jest wyrażony wersem zdaniowym (podobnym do potocznej mowy), rzadko trafiają
się przybliżone rymy i delikatne współbrzmienia (porównaj uwagi wyżej). Ważną
rolę odgrywają wersy jednowyrazowe lub jednozestrojowe, bo w nich
przedstawiono wyrazy najistotniejsze dla sytuacji rozstania (już późno, boję się, we mgle, żegnaj).
W całym utworze panuje nastrój smutku, spotęgowanego bogatym w
środki stylistyczne przedstawieniem przyrody (pierwsza zwrotka) i niejasnymi
przeczuciami bohaterki (np. niebo nazbyt
się chmurzy). Także rezygnacji i poddania się losowi (co było nie może trwać dłużej, całuj ostatni raz). Ostatnia strofa
– to ujawnienie się podmiotu lirycznego, który wyraża aprobatę dla postawy
rezygnacji (?).
EPIKA
Epika współczesna – wzór świata przedstawionego w utworze
jest dostępny (faktycznemu/ możliwemu) doświadczeniu społecznemu pisarza, żyjącego
w tym samym/podobnym czasie historycznym (np. Lalka Bolesława Prusa); historyczna – elementy świata przedstawionego
pochodzą z rzeczywistości znanej pisarzowi tylko z zabytków, ale wymiernej (np. Trylogia Henryka Sienkiewicza); fantastyczna – świat
przedstawiony jest umieszczony w nieokreślonej
przeszłości (np. baśń) lub fikcyjnej przyszłości (np. science
fiction).
Wyznaczniki
epiki:
FABUŁA – układ zdarzeń
w świecie przedstawionym. Składniki: zdarzenie
– najmniejsza cząstka (motyw); wątek – ciągi zdarzeń, którym jednolitość
nadaje postać bohatera (wątek główny, wątki uboczne i epizody).
NARRACJA – wypowiedź
prezentująca ciąg zdarzeń. Rodzaje: autorska
(trzecioosobowa) i pamiętnikarska (pierwszoosobowa). Narrator posługuje się opowiadaniem (służącym
prezentacji fabuły) i opisem (przedstawiającym elementy
statyczne). Czasem porzuca czas przeszły i pokazuje pewne fragmenty niejako w
teraźniejszości, posługując się w nich czasem teraźniejszym (opowiadanie
unaoczniające).
POSTAĆ
LITERACKA
(bohater
literacki) – główna (np.
Wokulski w Lalce Prusa), uboczna (drugoplanowa, np. Ochocki w Lalce)
i epizodyczna (np. Malewski i
Patkiewicz w Lalce). Szczególny
rodzaj postaci: bohater zbiorowy – zespół postaci przedstawionych jako
jednolita pod pewnymi względami grupa, np. gromada chłopska w Chłopach Reymonta. Ze względu na cechy postaci: typ (b. typowy) – jest uogólnieniem
postaw, reakcji, sposobów postępowania ludzi należących do pewnych grup
społecznych. Postać odindywidualizowana, np. bohaterowie Franza Kafki (bez
nazwisk itp.); charakter (b. charakterystyczny) – ma cechy
indywidualne, odróżniające go od innych (np. Wokulski). Sposób przedstawiania bohatera: charakterystyka bezpośrednia – narrator
przedstawia go we własnej wypowiedzi; pośrednia
– narrator przedstawia go przez jego wypowiedzi i działania. Motywacja
działania postaci, np.: fantastyczna
lub baśniowa
– losy postaci są podporządkowane siłom pozaziemskim; metafizyczna
– życie postaci tłumaczy się w kategoriach nadprzyrodzonych, a decydujących o
ludzkim życiu, np. fatum w dramacie antycznym; realistyczna: społeczna (np. Lalka), psychologiczna
(np. Granica Zofii Nałkowskiej).
Często splatają się ze sobą. Wypowiedzi postaci: monolog (także wewnętrzny) lub dialog.
Ważniejsze gatunki epickie:
EPOS
(epopeja) - rozbudowany,
zwykle wierszowany utwór, ukazujący dzieje legendarnych/historycznych bohaterów
na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej, np. Odyseja Homera. Rozpoczyna się
przeważnie inwokacją. Jego genetycznym
źródłem - mity, podania, baśnie. W średniowieczu - e. rycerski (np. Pieśń o
Rolandzie). Wierszowana epika
romantyczna - to (głównie) powieść
poetycka (np. Konrad Wallenrod Mickiewicza)
i poemat dygresyjny (np. Beniowski Słowackiego). Parodia e. - poemat
heroikomiczny, gdzie w patetycznym stylu pokazuje się błahy temat (np. Monachomachia Ignacego Krasickiego).
Poemat epicki - wierszowany
utwór narracyjny, pozbawiony - w odróżnieniu od eposu - epizodów. Poemat opisowy - bezfabularny; tematem
- najczęściej zjawiska przyrody.
NOWELA - utwór
niewielkich rozmiarów o wyraziście zarysowanej akcji i dramatycznym charakterze
fabuły, zwykle jednowątkowy. Ma ośrodek
kompozycyjny, np. Latarnik
Henryka Sienkiewicza. Cykl nowelistyczny
- zespoły n. złączone wspólnym elementem, np. cykl o Sherlocku Holmesie Arthura
Conana Doyle'a.
OPOWIADANIE - utwór
niewielkich rozmiarów o prostej fabule; od noweli różni się swobodą
kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresji, partii opisowych i
refleksyjnych, np. Opowiadania
Tadeusza Borowskiego.
POWIEŚĆ - rozbudowany
utwór. Elementy: narracja i świat przedstawiony (bohaterowie i wydarzenia). Niektóre
odmiany gatunkowe: p. biograficzna lub
autobiograficzna; powieść-pamiętnik;
p. fantastyczna - jej odmiany: p.
fantastycznonaukowa (science-fiction) - świat przedstawiony jest
umieszczony w przyszłości i oparty na prognozach dotyczących przyszłego rozwoju
techniki (np. twórczość Stanisława Lema) i fantasy - świat przedstawiony nosi
cechy realistyczne (jest konkretnie przedstawiony), ale niesie przesłanie
alegoryczne lub symboliczne. Jest zdominowany przez pierwiastki nadprzyrodzone,
zbliżające go do baśni i mitu. Korzysta z legend (głównie średniowiecznych) i
sag (np. skandynawskich), podań ludowych i epiki rycerskiej (z tendencją do
heroizacji bohaterów). Czerpie z obyczajowości i dorobku kultur dawnych, np.
celtyckiej (np. Władca Pierścieni
J.R.R. Tolkiena); p. grozy - odmiana: p. gotycka; historyczna; kryminalna;
podróżnicza (przygodowa); psychologiczna;
społeczno-obyczajowa; tendencyjna (z tezą); p. w listach (epistolarna); cykl powieściowy - składa się z wielu części, powiązanych ze sobą
mniej lub bardziej ściśle (np. Trylogia
Sienkiewicza); powieść-rzeka.
Gatunki
mieszane. Zachowując w
budowie główne właściwości epiki, opierają się zarazem na elementach innych
rodzajów literackich. Najważniejsze:
POWIEŚĆ
POETYCKA
- rozbudowany utwór wierszowany o fabule nasyconej elementami dramatycznymi,
odznaczający się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Fabuła - luźna
i fragmentaryczna, pełna niedomówień; inwersje czasowe. Bohater - tajemniczy,
skłócony ze światem. Często - orientalna sceneria. Tworzona w okresie
romantyzmu, np. Konrad Wallenrod
Adama Mickiewicza.
POEMAT
DYGRESYJNY
- rozbudowany utwór narracyjny (fabularny), łączący elementy epickie z
lirycznymi i dyskursywnymi. Budowa - fragmentaryczna, epizodyczna. Narrator
traktuje zdarzenia żartobliwie/ironicznie; są one pretekstem do wypowiadania
dygresji/uwag/uogólnień, np. Beniowski
Słowackiego.
Gatunki
pograniczne. Na pograniczu
literatury i innych form piśmiennictwa (między rodzajem epickim a gatunkami
prozy publicystycznej i naukowej). Są to głównie:
ESEJ - szkic
filozoficzny, popularnonaukowy, publicystyczny, literacki lub krytyczny,
swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu,
eksponujący podmiotowy punkt widzenia i dbałość o piękny, oryginalny sposób
przekazu. Obok związków logicznych - występują nieskrępowane rygorami naukowymi
skojarzenia pomysłów, a obok zdarzeń weryfikowalnych - poetyckie obrazy,
błyskotliwe aforyzmy, czasem elementy narracyjne lub liryczno-refleksyjne, np. Barbarzyńca w ogrodzie Zbigniewa
Herberta, Przed nieznanym Trybunałem
Jana Józefa Szczepańskiego.
FELIETON - swobodny,
często wykorzystujący literackie środki ekspresji. Dotyczy aktualnych zdarzeń,
problemów; nie jest fachowym komentarzem do nich, ale zawiera luźne dywagacje,
czasem o zabarwieniu satyrycznym. Może być f. obyczajowy, literacki itp. Kronika - odmiana felietonu, np. Kroniki tygodniowe Bolesława Prusa.
REPORTAŻ - sprawozdanie
z wydarzeń, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Pod względem tematu -
r. społeczno-obyczajowy, podróżniczy, sądowy, sportowy itd. Czasem łączy
materiał autentyczny z fikcją fabularną, charakterystykami psychologicznymi
bohaterów i rozwiniętym komentarzem narratora, np. twórczość Ryszarda
Kapuścińskiego (Podróże z Herodotem, Heban i inne).
Uwaga!
Gatunki pograniczne często pojawiają się w pisemnej części matury (ale także w
ustnej)! Warto dobrze opanować ich cechy!
DRAMAT
Przeznaczony
zasadniczo do realizacji scenicznej. Główne pojęcia:
AKCJA - działania
bohaterów, zmierzających do uzyskania określonych celów. Dynamika przebiegu
zdarzeniowego, rozwijającego się przez konflikty (napięcia między
przeciwstawnymi dążeniami bohaterów), perypetie (zdarzenia odmieniające
niespodziewanie, lecz zdecydowanie kierunek przebiegu akcji) lub intrygi
(umyślne i skryte działania postaci, mające na celu pokrzyżowanie planów innych
postaci) - w kierunku finału dobitnie zaznaczonego w kompozycji. Klasyczny model budowy akcji - ekspozycja (tworzy wyjściowy układ
zdarzeń) → rozwinięcie (dalszy
rozwój wypadków) → punkt kulminacyjny
→ perypetia (nagła odmiana) → rozwiązanie (zakończenie). Zasada trzech
jedności (czasu, miejsca i akcji).
Podział
utworu dramatycznego: Akt -
wycinek akcji, zakończony zwykle zdarzeniem mającym duże znaczenie dla jej
dalszego przebiegu. Odsłona - jej
granicę w ramach aktu wyznacza konieczność zmiany dekoracji. Scena - wydzielona ze względu na
uczestniczące w niej osoby; zmienia się, gdy ktoś przybywa lub wychodzi.
Język
dramatu:
dialog (też: tyrada - dłuższa wypowiedź, utrzymana w podniosłym stylu) i monolog (właściwy i na stronie). W
niektórych dramatach (np. w klasycznym) - wypowiedź
chóru lub bezpośredni zwrot bohatera
do publiczności (prolog lub epilog). Wypowiedzi bohaterów tworzą tekst główny. Odbiorca w teatrze zna tylko ten tekst, zaś tekst poboczny (didaskalia) - to tylko wskazówka dla inscenizatora, zawierająca
informacje o tle, wyglądzie, zachowaniach bohaterów, ruchu na scenie itp.
Główne
gatunki:
TRAGEDIA - ośrodkiem
akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami
wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp.,
prowadzący do klęski. Konflikt zakłada tu zwykle przeciwieństwo racji
równowartościowych, między którymi nie sposób dokonać wyboru (tragizm); bohater jest z góry skazany na
klęskę.
Uwaga! Strukturę tragedii antycznej
przedstawimy niebawem (omawiając historię literatury antyku).
KOMEDIA - pogodna
tematyka i żywa akcja, zwykle z happy endem.
Chwyty: komizm sytuacyjny - między
bohaterami powstają zabawne dla odbiorcy układy, np. nieporozumienia,
przebieranki, qui pro quo; komizm słowny (językowy) - w dialogu; komizm
postaci - zwykle: człowiek zbudowany z jednej właściwości, karykaturalnej i
określającej jego postępowanie. Gatunki pokrewne: FARSA
- błahy konflikt, spiętrzający przede wszystkim sytuacje komiczne, mające
maksymalnie rozśmieszać widza. WODEWIL
- komedia muzyczna; obok dialogów występują fragmenty śpiewane.
DRAMAT
LITURGICZNY - przedstawienia
związane z liturgią Kościoła katolickiego (fragmenty obrzędów). MISTERIUM - tematycznie związany głównie z
Nowym Testamentem. Między scenami prezentującymi
zasadniczy tok zdarzeń - intermedia
(sceny komiczne), np. Historyja o
chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.
MORALITET - utwór
alegoryczny o treści moralistycznej. Bohaterami - personifikacje (np. Dobro i
Zło, walczące o duszę człowieka).
DRAMAT (sztuka)
- w rozumieniu gatunku, a nie rodzaju
literackiego; utwór o treści poważnej, ale bez tragicznych konfliktów czy tragicznych
bohaterów, np. Szewcy Stanisława I.
Witkiewicza (Witkacego).
TRAGIKOMEDIA - połączenie
elementów tragicznych i komicznych, ale o pomyślnym zakończeniu, np. utwory
Friedricha Dürrenmatta. Odmiana: TRAGIFARSA
- łączy typowo farsowe chwyty z istotną problematyką społeczno-obyczajową
danego czasu.
Uwaga! DRAMAT ROMANTYCZNY omówimy w
odcinku dotyczącym historii literatury romantyzmu.
DRAMAT
NATURALISTYCZNY
- tzw. "sceny z życia". Ograniczenie akcji. Statyczny przekrój przez
dane środowisko. Konflikty - wynik warunków życia danej grupy społecznej. DRAMAT MUZYCZNY - definicja Richarda Wagnera
(XIX w.): utwór synkretyczny, w którym muzyka jest ściśle zespolona z tekstem
poetyckim o dużych walorach dramatycznych i z teatralnymi środkami wyrazu. Np. Parsifal Wagnera.
DRAMAT
SYMBOLICZNY - odejście od
dosłowności. Świat przedstawiony - wyraża podstawowe sytuacje humanistyczne.
Fabuła - ważna o tyle, o ile sugeruje głębsze znaczenie. Przełom XIX i XX w.
Głównie: Francja i Belgia. Np. Ślepcy
Maurice’a Maeterlincka. Też - szerszy
termin (odnoszący się nie tylko do konkretnej epoki symbolizmu). DRAMAT POETYCKI - metaforyczny,
paraboliczny. Swoboda kompozycyjna, bogactwo stylistyki i poetyckość języka.
Odwołania do tragedii, misterium, moralitetu, dramatu romantycznego. W tematyce
- do motywów biblijnych, mitologicznych, legendarnych i historycznych. Czasem -
obecność fantastyki. Powstał w XX w. Np. Akropolis
Stanisława Wyspiańskiego.
DRAMAT
EKSPRESJONISTYCZNY
- odejście od treści obyczajowych. Monumentalizacja. Synkretyzm (łączenie
różnych środków wyrazu i stylów). Przełom XIX i XX w. Niemcy. Np. Przebudzenie wiosny Franka Wedekinda.
DRAMAT
GROTESKOWY
- "tradycyjne" miejsce akcji zajmuje luźny ciąg scen wypełnionych
dialogami postaci wplątanych w absurdalne sytuacje. Powstał w XX w. Uprawiany
zwłaszcza w obrębie teatru absurdu (punktem wyjścia - niemal realistyczna sytuacja,
potworniejąca w toku akcji, będąca pretekstem dla rozwoju szeregu niezwykłych
wydarzeń). Np. Czekając na Godota
Samuela Becketta, utwory Witkacego. Groteska - kategoria estetyczna:
fantastyka, upodobanie do form osobliwych, przerażających, monstrualnych,
zdeformowanych; niejednolitość nastroju (mieszanie elementów tragicznych z
komicznymi, błazenady i patosu itp.); lekceważący stosunek do tradycji
(konwencji literackich). Występuje też w obrębie sztuk plastycznych.
ANEKS.
INNE WAŻNE POJĘCIA
Uwaga! Te pojęcia mogą
przydać się podczas egzaminu maturalnego!
LITERATURA MORALISTYCZNA –
należy do literatury dydaktycznej (pouczającej).
Wypowiedzi literackie zawierające diagnozy i uogólnienia na temat ludzkiej
natury, charakterów, postaw, dążeń, instytucji społecznych i obyczajów. Jej niektóre
formy:
MAKSYMA (sentencja,
gnoma)
– zasada moralna/ogólne prawidło moralne sformułowane w sposób zwięzły i
dobitny, zwykle w jednym zdaniu.
PARABOLA (przypowieść)
– utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie, zdarzenia nie są ważne ze
względu na swe cechy jednostkowe, ale jako przykłady uniwersalnych praw
egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. Świat przedstawiony – to zbiór wykładników
jakiejś ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej, religijnej, np. przypowieści w Ewangeliach (Biblia. Nowy Testament), Dżuma
Alberta Camusa.
BAJKA – krótka
powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej
rośliny lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie, wypowiedziane wprost lub
jasno zasugerowane. Opowiadana historia jest tylko ilustracją prawdy ogólnej,
dotyczących doświadczeń ludzkich - powtarzalnych i powszechnych. Celem –
pouczenie o pożyteczności lub szkodliwości pewnych zachowań. Daje wskazówki
postępowania. Bajka narracyjna
(krótka wierszowana historia o nieskomplikowanej fabule) lub epigramatyczna
(zwięzły utwór poetycki, zamknięty pointą). Np. Bajki Ezopa, Ignacego Krasickiego.
UTOPIA – prezentacja
wzorowo zorganizowanego społeczeństwa, sprawiedliwego ustroju i bezbłędnie
działających instytucji. Należy do fantastyki. Np. Utopia Thomasa Moore’a (Morusa). ANTYUTOPIA
– prezentacja społeczeństwa przyszłości, całkowicie podporządkowanego władzy, w
którym prawa jednostki są znikome. Polemika z teoriami utopijnymi. Często
utożsamiana z dystopią (wynikającą z obserwacji rzeczywistości i pesymistycznego przewidywania jej
przemian). Np. Rok 1984 oraz Folwark zwierzęcy George’a Orwella.
Także – gatunek filmowy, np. Ludzkie
dzieci Alfonso Cuaróna.
POWIASTKA
FILOZOFICZNA
– utwór prozą, którego świat przedstawiony ma za zadanie demonstrować w sposób
jawny (choć często przewrotny) tezę światopoglądową lub moralną, np. Kandyd Woltera.
SATYRA – 1. Utwór
ośmieszający, piętnujący ukazane w nim zjawiska (wady ludzkie, obyczaje,
stosunki społeczne, postawy, instytucje, formy wypowiedzi). 2. Sposób kreowania
świata przedstawionego, postaci itp. Ma charakter międzygatunkowy. Np. komedia,
farsa – należą do dramatu. Może być też utworem prozatorskim (np. Martwe dusze Mikołaja Gogola) albo jego
składnikiem (np. w kreacji niektórych postaci z Lalki Prusa). Wśród lirycznych form satyry: fraszka (np. Jana Kochanowskiego) i epigramat (np. Stanisława Jerzego Leca). W XX w. – wraz z rozwojem
mediów – powstały: skecz (krótki
utwór sceniczny; składnik widowiska), piosenka
satyryczna, tzw. kuplet (o
aktualnej tematyce społeczno-obyczajowej lub politycznej, złożona z niewielu
zwrotek przedzielonych wyrazistym i żartobliwym refrenem) i monolog estradowy. Wchodzą często w
skład kabaretu (widowiska humorystyczno-satyrycznego niewielkich
rozmiarów i z małą obsadą, składającego się z szeregu drobnych numerów). Jeden
z najsłynniejszych kabaretów – krakowski „Zielony Balonik” (1905-1912).