Kącik Maturzysty – 19: Rymy. Strofika. Rodzaje i gatunki literackie (1). Liryka

Odpowiedzi do Ćwiczeń z poprzedniego tygodnia. Ćwiczenie 1. System numeryczny, wiersz sylabotoniczny, stopa: amfibrach (xXx). Ćwiczenie 2. System nienumeryczny, wiersz wolny. Ćwiczenie 3. System numeryczny, wiersz sylabotoniczny, stopa: anapest (xxX).

RYM – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w wersie (w wierszu) lub zdaniu (w prozie – tzw. proza rymowana).

Postaci rymu

Żeńskie – półtorazgłoskowe (licząc od akcentowanej samogłoski do końca wyrazu), np. zostawuje – gotuje (J. Kochanowski).

Męskie – jednozgłoskowe, np. lat – świat (A. Asnyk).

Złożone (składane) – jeśli odpowiedniki rymowe składają się z więcej niż jednego wyrazu (np. na te – bogate; dostanie – za nie).

Głębokie (bogate) –współbrzmienie obejmuje nie tylko końcową część wyrazu - łącznie z akcentowaną samogłoską, ale obszar współdźwięczności zostaje poszerzony, np. nisko – ognisko; stopy – stropy; dziedzictwa – dziewictwa.

Ubogie – akcentowana samogłoska znajduje się w wygłosie (najczęstsze - w grupie rymów męskich), np. me – źle; ja – dwa.

Gramatyczne - identyczność gramatycznych form, np. spotkałem – przeleciało – uściskałem – gadało (A. Mickiewicz).

Niegramatyczne – utworzone z wyrazów należących do innych kategorii gramatycznych lub różniących się formą gramatyczną (przypadkiem/liczbą/osobą/czasem itp.), np. więcej – dziecięcy, słyszę – klawisze (C.K. Norwid).

Dokładne (ścisłe) – identyczność rymujących się cząstek, która dotyczy sposobu ich wymawiania, niekoniecznie – pisowni, np. górą – chmurą; straży – grabarzy.

Rzadkie (egzotyczne) – wykorzystujące słowa brzmiące w danym języku obco, np. Adamastor - kastor, trytonów – pantalonów (J. Słowacki).

Niedokładne – tylko przybliżona zgodność brzmień rymujących się cząstek, np. zakopał – łopot, wozy – mrozu (K. Iłłakowiczówna). Ich rodzaje: asonanse – tożsamość samogłosek (np. luzem – strudze; potok – motor) oraz konsonanse – tożsamość układów spółgłoskowych, np. werk – wrak (A. Słonimski).

Łamane – klauzula wersu przełamuje wyraz, np.

Słońca zgasły i gi-

nęły, tonęły w oddali.

(Konstanty Ildefons Gałczyński, Koniec świata)

Homonimiczne – powtórzenie tego samego wyrazu.

Układ rymów (ze względu na miejsce występowania)

Końcowe – występujące w klauzuli wiersza.

Wewnętrzne – w miejscach innych niż klauzula, np.

Liro ty moja śpiewna! z czarodziejskiego drewna

 (Władysław Syrokomla, Lirnik wioskowy)

Inicjalne – obejmujące pierwsze wyrazy wersu, np.

W szyciu nic nie ma oprócz szycia,

Więc szyjmy, póki starczy siły!

W życiu nic nie ma oprócz życia,

Więc żyjmy aż po kres mogiły!

                               (Bolesław Leśmian, Szewczyk)

Ich przeciwieństwem: rymy końcowe – w zakończeniu wersu.

Przygodne (nieregularne) – pojawiają się sporadycznie w dowolnych miejscach wersów, np.

Podreptał do kochanki, a ta się zaśmiała

Ramionami, biodrami, wszystką mocą ciała.

                               (Bolesław Leśmian, Żołnierz)

Parzyste (aabb) – w przylegających do siebie wersach. Inna nazwa – rymy dystychiczne.

Krzyżowe (przeplatane, abab) – wiążą co drugi wers.

Okalające – łączą początkowy i końcowy wers pewnego układu rymowego.

Monorym – powiązanie tym samym rymem wszystkich klauzul wersowych tekstu, np. tkwi – Fi – brzmi – drwi (J. Iwaszkiewicz).

Pantorym – utwór lub fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi, np.

Szedł śnieg. Brał mróz.

Biegł zbieg. W mróz wrósł.

Z ust krew – as kier.

Nad drzew mgła skier.

                               (Bruno Jasieński, Słowo o Jakubie Szeli)

Funkcje rymu

Wierszotwórcza – polega na udziale rymu w wierszowej organizacji wypowiedzi.

Instrumentacyjna - polega na kształtowaniu fonicznej postaci tekstu przez powtarzalność rymowych współbrzmień.

Semantyczna - polega na współudziale rymu w kształtowaniu treści utworu (poprzez to, że – jako wyrazy - są nośnikami znaczeń).

STROFIKA

Wiersz  STYCHICZNY - pisany wierszem ciągłym. Wiersz STROFICZNY - mający strofy (zwrotki). Rodzaje strof:

Otwarta - nie stanowi całości intonacyjno-składniowej (rozpoczęte w niej zdanie kończy się w strofie następnej) i nie tworzy zamkniętego układu rymowego (odpowiedniki rymowe niektórych jej wersów występują dopiero w strofie następnej), np.

Nad Kapuletich i Montekich domem,	a
Spłukane deszczem, poruszone gromem,	a
Łagodne oko błękitu.	b
Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów,	c
Na rozwalone bramy do ogrodów --	c
I gwiazdę zrzuca ze szczytu.	b
(Cyprian Kamil Norwid, W Weronie)

Zamknięta - zwarta i skończona całość intonacyjno-składniowa, tworząca zamknięty układ rymowy, np.

Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną,	a
Na klombach mych myśli sadzone za młodu,	b
Pod słońcem, co dało mi duszę błękitną	a
I które mi świeci bez trosk i zachodu.	b
(Kazimierz Wierzyński, Zielono mam w głowie)

Dystych - strofa dwuwersowa, parzyste rymy (aa bb cc).

Czterowersowa - w różnych postaciach - zależnie od rodzaju rymów (sąsiadujących, krzyżowych, okalających).

Tercyna - złożona z trzech wersów jedenastozgłoskowych, z rymami: aba bcb cdc.

Sekstyna - strofa sześciowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, z rymami: ababcc.

Oktawa - strofa ośmiowersowa, pisana jedenastozgłoskowcem, z rymami: abababcc.

Saficka - czterowersowa, w której trzy pierwsze wersy są jedenastozgłoskowe, a ostatni - pięciozgłoskowy.

Sonet - samodzielny utwór; czternaście wersów tworzących dwie cztero- i dwie trójwersowe zwrotki. W dwóch zwrotkach czterowersowych powtarzają się po dwa rymy, zwrotki trójwersowe powtarzają dwa lub trzy inne rymy: abba abba cdc dcd, np. Stepy akermańskie Adama Mickiewicza. Ten układ wersów - to wzorzec sonetu włoskiego. Sonet francuski - składa się z czterech strof parzystych: trzech czterowierszy i jednego dystychu, np. Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.

Dla chcących wiedzieć więcej!

Triolet - zwykle samodzielny utwór. Osiem wersów. Pierwszy wers powtarza się w wersach czwartym i siódmym, a drugi - w ostatnim. Budowa jest oparta na dwóch przeplatających się rymach o układzie: abaaabab.

RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE (wstęp)

RODZAJ LITERACKI – system ogólnych zasad budowy dzieła realizowany w utworach różnych okresów, stanowiący podstawę zaliczania ich do tej samej klasy, porównywalny z innymi analogicznymi systemami, którym odpowiadają inne klasy utworów. R.l. to: 1. Sam ten system zasad. 2. Zbiorowość dzieł spełniających te zasady. Główne wyróżniki rodzajowe:

sposób uzewnętrzniania się podmiotu literackiego w dziele, kompozycja i styl. Trzy rodzaje literackie: liryka (podmiot liryczny, afabularność, monolog liryczny); epika (narrator, fabuła, narracja); dramat (nieobecność nadrzędnego podmiotu, akcja, dialog).

Historyczne zróżnicowanie form rodzajowych dokonuje się na poziomie gatunków literackich i odmian gatunkowych. Na styku poszczególnych r.l. oraz pozaliterackich form piśmiennictwa są gatunki pograniczne (np. esej, reportaż).

GATUNEK LITERACKI – zespół reguł określających budowę poszczególnych dzieł literackich i różnie przez nie realizowanych. Np. w skład rodzaju literackiego „dramat” – wchodzą gatunki literackie: tragedia, komedia, farsa itp. Inwarianty gatunkowe – to elementy decydujące o tożsamości gatunkowej różnych „wcieleń historycznych” gatunku literackiego. Kategoria podrzędna: ODMIANA GATUNKOWA – podgatunek, zespół reguł określających strukturę pewnych zespołów utworów funkcjonujących w obrębie gatunku literackiego. Kryteria wydzielania odmian gatunkowych: tematyczne (np. powieść fantasy, psychologiczna, kryminalna), morfologiczne (np. sonet włoski i francuski) i historyczne (np. dramat romantyczny, naturalistyczny, surrealistyczny). Kryteria te z reguły się krzyżują.

 Powyżej - wśród wyróżników rodzajowych - wymieniliśmy kompozycję. Zatem jeszcze kilka słów na jej temat.

KOMPOZYCJA – budowa świata przedstawionego dzieła, układ i powiązanie jego elementów. Funkcje kompozycji: zorganizowanie świata przedstawionego w określoną całość oraz jego interpretacja – przez wprowadzenie danej skali wartości/hierarchii ważności, co ma wpływ na zajęcie przez odbiorcę określonej postawy. Składniki kompozycji. Norma kompozycyjna – zespół wskazań dotyczących budowy dzieła, szczególnie – jego świata przedstawionego. Każda epoka ma swój zespół norm kompozycji, które istnieją w świadomości odbiorców. Materiał tematyczny –elementy stanowiące budulec świata przedstawionego. Dominanta kompozycyjna – element świata przedstawionego nadrzędny wobec pozostałych i określający charakter całej kompozycji dzieła. Jej typ – znacząco określony przez rodzajową/gatunkową przynależność utworu, np. akcja – jest dominantą kompozycyjną w komedii sytuacyjnej lub powieści sensacyjnej, postać/bohater – w komedii charakterów lub powieści psychologicznej, podmiot liryczny – w liryce bezpośredniej, ujęcie stylistyczne – w krótkich ujęciach stroficznych (sonet, triolet) itp. Rodzaje kompozycji. Zamknięta – dobitnie sygnalizuje uporządkowanie świata przedstawionego, podkreśla jego zwartość i skończoność, np. tradycyjna nowela, gatunki liryczne z rygorystycznym zespołem zasad (np. sonet). Otwarta – związki miedzy składnikami są zatarte, pozbawione wyraźnych konturów, sugerując fragmentaryczność i wieloznaczność świata przedstawionego, np. Kordian Juliusza Słowackiego.

LIRYKA

Utwory, których temat stanowią głównie wewnętrzne przeżycia/doznania/emocje/ przekonania jednostki, przekazywane za pośrednictwem monologu o silnym nacechowaniu subiektywnym, podporządkowane funkcji ekspresywnej. Podmiot liryczny („ja liryczne”) – nadawca monologu lirycznego. Liryka a poezja – obecnie pojęcia tożsame.

Typy liryki

- Ze względu sposób ujawniania się podmiotu lirycznego i sytuację liryczną:

Liryka bezpośrednia (osobista) – podmiot mówi w 1 osobie l.p., ujawnia swój świat wewnętrzny, zwykle w sytuacji wyznania. Rodzaje: liryka maski i liryka roli – twórca obiektywizuje swe uczucia, nadając im kształt mowy wypowiadanej przez fingowaną postać. Liryka maski – podmiot wyraża treści, które można by przypisać autorowi, ale wypowiada je podmiot będący konkretną postacią (np. Monolog Kasandry Wisławy Szymborskiej). Liryka roli – podmiot nie daje się zidentyfikować z twórcą; czasem nie jest osobą, ale ideą ogólną, rośliną, zwierzęciem itp.

Liryka pośrednia – podmiot ukrywa się poza układem zjawisk zewnętrznych wobec siebie lub w bezosobowej refleksji. Odmiany: liryka opisowa, gdzie opis służy wyrażeniu stosunku podmiotu do opisywanych rzeczy i zjawisk, np. Gotyk i wiosna Tadeusza Różewicza i liryka sytuacyjna – za pomocą środków narracyjno-dramatycznych powołuje do istnienia sceny, w których podmiot liryczny nie uczestniczy, np. Rewizja Juliana Tuwima.

Poza powyższym układem: liryka inwokacyjna – podmiot zwraca się do określonego adresata, np. Do matki Polki Adama Mickiewicza oraz liryka podmiotu zbiorowego – podmiot występuje jako „my”, np. Wydrążeni ludzie Thomasa Stearnsa Eliota.

- Ze względu na wyrażane typy przeżyć:

Liryka miłosna, np. Jednego serca Adama Asnyka.

Liryka filozoficzna (filozoficzno-refleksyjna) – każdy wiersz w jakimś stopniu zawiera przeświadczenia filozoficzne, ale termin l.f. stosujemy w odniesieniu do takich wierszy, w których pośrednio lub bezpośrednio wyrażane przeświadczenia filozoficzne stanowią centralny element treści, np. Traktat moralny Czesława Miłosza.

Liryka religijna, np. Rozmowa wieczorna Adama Mickiewicza.

Liryka patriotyczna (patriotyczno-obywatelska) np. Moja Ojczyzna C.K. Norwida i polityczna, np. Pieśń XIV, II [Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie] Jana Kochanowskiego.

Liryka autotematyczna – dotycząca procesu twórczego, np. Exegi monumentum Horacego.

Gatunki liryczne utrwalone w polskiej tradycji literackiej:

ELEGIA – pierwotnie: utwór pisany dystychem elegijnym. Różnorodna tematyka: miłosna, refleksyjna, patriotyczna itp.

ODA – utwór uroczysty, patetyczny, opiewający wzniosłą ideę, wielki czyn znanej osoby, np. Oda do młodości Adama Mickiewicza.

HYMN – pokrewny odzie. Uroczysta, podniosła pieśń pochwalna, opiewająca bóstwo, wielkie idee i wartości, np. Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego.

PIEŚŃ – pokrewna powyższej,  ale – historycznie – pozbawiona rygorystycznie określonej budowy gatunkowej, np. utwory Horacego i  Jana Kochanowskiego.

BALLADA – utwór o charakterze liryczno-epickim, nasycony elementami dramatycznymi, opowiadający o niezwykłych wydarzeniach legendarnych, historycznych. Zawiera elementy tajemniczości. Dominantą – wyraziście zarysowane zdarzenie. Szkicowa w budowie, np. Świteź Adama Mickiewicza, Dziewczyna Bolesława Leśmiana.

DUMA – spokrewniona z balladą. Utwór epicko-liryczny - głównie o tematyce historycznej, o charakterze pieśniowym, utrzymany w tonacji elegijnej. Może też dotyczyć innej tematyki, np. Duma o Wacławie Rzewuskim Juliusza Słowackiego. 

TREN – poświęcony osobie zmarłej, np. Treny Jana Kochanowskiego.

EPITAFIUM – krótki utwór nagrobkowy, żałobny, np. Epitafium Hannie Kochanowskiej Jana Kochanowskiego.

FRASZKA – krótki utwór o charakterze żartobliwym, np. Fraszki Jana Kochanowskiego.

EPIGRAMAT – krótki utwór poetycki oparty na jakimś koncepcie, niekiedy paradoksalnym, np. Fraszki i epigramaty Aleksandra Fredry.

POEMAT PROZĄ – utwór refleksyjny, osobisty, mający wyrazistą, zwartą kompozycję, ale bez rygorów mowy wierszowanej, często jednak swobodnie rytmizowany, np. O bohaterskim koniu i walącym się domie Jana Kasprowicza. (Uwaga! Nie mylić z tzw. prozą poetycką, należącą do epiki, ale zrytmizowaną).

SIELANKA (idylla, ekloga, bukolika) – utwór przedstawiający pozytywne strony życia na wsi, np. Laura i Filon Franciszka Karpińskiego.

Ćwiczenie

Określ rodzaj wiersza (system wersyfikacyjny). Wskaż najważniejsze środki stylistyczne, rymy. Spróbuj zinterpretować. Uwaga! Tytuł zapisany z małej litery!

mała moja maleńka

chwieją się żółte mlecze

w dolinę napływa gór cień

cichy odwieczerz

brodzi w zmierzchowym nurcie

już późno

mały mój ukochany

trudno z miłości się podnieść

a jeszcze ciężej od złych nowin

gdy patrzysz na mnie ciemnym nowiem

smutniej mi chłodniej

boję się

rozstać się musimy

ty z innym do ślubu jedziesz

na srebrne noce złote dnie

moja droga gdzie indziej wiedzie

we mgle

tam gdzie najsamotniejsi

słyszę turkot karocy

niebo nazbyt się chmurzy

daj rękę ukochany raz jeszcze

o ciemne godziny pieszczot

co było nie może trwać dłużej

czas mi już czas

całuj ostatni raz

żegnaj

dobrzy ludzie

błogosławcie zdarzenia które przeszły

błogosławcie i te co przyjdą

                                               (Józef Czechowicz, wieczorem)