Kącik Maturzysty – 17: Onomastyka (nazewnictwo). Dialektologia polska. Językoznawstwo współczesne. Leksykografia

Odpowiedzi do Ćwiczeń z ubiegłego tygodnia.

Ćwiczenie 1. Sam, prawi, przez mię przysiągł jesm, iż wam chociał jeśm podać ziemię wrogow waszych, iżbyście ku jich bogom nie chodzili, tego jeście nie uczynili (…). A gdaż, prawi, anjeł zmówił ta wszytka słowa, zapłakachą, prawi, wszem sircem.

Ćwiczenie 2. Staropolskie nikczemny = ni k’czemu, tzn. błahy, nikły, marny.

Warto wiedzieć! Znaczenie trudnych, staropolskich wyrazów można sprawdzać na stronie internetowej: www.staropolska.pl/. Na tej stronie: Słownik staropolski on-line: www.staropolska.pl/slownik/.

 Konkretnie - słowo „nikczemny”: www.staropolska.pl/slownik/?nr=1845&litera=&id=1338.

Ćwiczenie 3. Przyczyną jest wokalizacja jerów, w wyniku której powstało tzw. e ruchome.

Ćwiczenie 4. Błogosławiony mąż, jen jest nie szedł po radzie niemiłościwych i na drodze grzesznych nie stał jest, i na stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest.

Ćwiczenie 5. Stanisław (…) udał się był na rycerski chleb do ziem ruskich (…).

ONOMASTYKA (NAZEWNICTWO)

Onomastyka (gr. onóma, onomatos = nazwa, imię). Dyscyplina zajmująca się nazwami własnymi (indywidualnymi nazwami osób, zwierząt, roślin, rzek, gór, przedmiotów, zdarzeń, instytucji, tytułów dzieł artystycznych itp.; także nazwami w różnych typach tekstów, np. w literaturze).

Typy nazw: pospolite (rodzajowe nazwy obiektów), np. mężczyzna, góra, miasto; własne (określone „egzemplarze”), np. Słowacki, Mount Everest, Kraków.

Główne typy nazw własnych:

• antroponimy - nazwy osobowe;
• chrematonimy - nazwy wytworów kultury, np. „nazwy handlowe firm i produktów, instytucji, zrzeszeń, wydarzeń i inicjatyw społecznych, okoliczności w kalendarzu zdarzeń obchodzonych cyklicznie lub okazjonalnie, dzieł artystycznych, wytworów produkcji medialnej” (wg Artura Gałkowskiego);
• toponimy - nazwy miejscowe, geograficzne:

Pochodzące od: - cech miejsca, w którym znajduje się miejscowość, dzielnica itp.  (np. Laski, Zawodzie, Skałka, Sosnowiec); - ludzi związanych z miejscowością. Te dzielą się na: nazwy służebne – nazwy miejscowości, podgrodzi itp. świadczących usługi dla dworu (np. Piekary, Kuźnica, Kleparz); nazwy dzierżawcze – od nazwy, nazwiska właściciela (np. Piotrków – zakończeniem „dzierżawczym” – ów = czyj? = „należący do Piotra”, Janów itp.); nazwy patronimiczne – nazwy potomków założyciela; zakończone na –ic, -ice/-yce (np. Piotrowice, Michałkowice, Świętochłowice). Uwaga! Nazwa Katowice ma 2 warianty genezy: 1/ od mieszkającego tu „kata”; 2/ od „kątów” – według tej (mocno wątpliwej) teorii: pierwotna nazwa brzmiała „Kątowice”, tj. w znaczeniu: „kąty, coś marnego, byle jaka osada”. Sformułował ją Stanisław Rospond. Od początku była podważana i dziś raczej nikt jej nie uznaje za słuszną; nazwy kulturowe – od wytworów ludzkich (np. Mosty); zdrobnienia (np. Kuźniczki).

Typy nazw – ze względu na budowę gramatyczną:

- Prymarne - bez sufiksów (przyrostków), np. Kamień; Brzeg.

- Sekundarne:

• z prefiksem (przedrostkiem), np. Podgóra; Zalas; Prawiek;
• z sufiksem (przyrostkiem), np. Katowice; Odolany; Kiejdany;
• z prefiksem i sufiksem, np. Międzygórze; Zalesie; Podzamcze.

- Złożone - mające dwa rdzenie:

• złożenia, np. Czarnolas; Wyszogród; Złotoryja;
• zrosty, np. Białystok, Bożawola, Krasnystaw;
• zestawienia, np. Nowy Sącz, Stara Wieś, Zimna Woda, Barania Góra.

DIALEKTOLOGIA POLSKA (podstawowe zagadnienia)

DIALEKT (gwara) - regionalna odmiana języka ogólnego. Językoznawcy rozróżniają: dialekt - jednostka nadrzędna względem gwary, właściwa większym regionom, odpowiadającym historycznym dzielnicom, jak: Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Pomorze, Mazowsze; gwara - język mniejszych jednostek terytorialnych, nawet pojedynczych wsi, jeśli odznacza się on nie tylko ogólnymi cechami danego dialektu, lecz także oryginalnymi, swoistymi właściwościami, np. Kaszubi na tle Pomorza, Kurpie na Mazowszu.

Cechy dialektów, nieobecne w języku ogólnym (literackim):

- Mazurzenie - wymawianie dźwięków sz, ż, cz, dż (ale nie rz!) jako s, z, c, dz, np. skoła (= szkoła), zaba (= żaba), cas (= czas), dzdzownica (= dżdżownica). Występuje na Mazowszu, Śląsku (z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego) i w Małopolsce.

- Tzw. a pochylone (brzmiące jak o), np. pon (= pan), chcioł (= chciał).

- Ścieśniona (pochylona) wymowa e, będąca kiedyś cechą ogólnopolską, np. mliko/mlyko (= mleko), kobita/kobiyta (= kobieta).

- Nagłosowy element spółgłoskowy l, ł, h, j - w wyrazach zaczynających się samogłoską, np. łokno (= okno), hameryka (= Ameryka), jagata (= Agata).

- We fleksji:

• archaiczna końcówka czasu przeszłego w 1 os. l. poj. -ch (zamiast -em) + wygłosowe -k (zamiast -ch), np. byłek (byłem) - to cecha dialektu podhalańskiego;
• niektóre gwary zastępują końcówki -my, -cie (1 i 2 os. l. mn.) cząstkami -wa, -ta, np. chodź-wa, chodź-ta (to dawne końcówki liczby podwójnej!);
• konstrukcje typu: Ojciec poszli, Mama powiedzieli - jako oznaka szacunku wobec starszych.

- Słownictwo, np. ogólnopolska czarna jagoda = małopolska borówka; ogólnopolski czajnik = krakowski sagan.

- Artykulacja udźwięczniająca (Wielkopolska, Małopolska, Śląsk) lub ubezdźwięczniająca (Mazowsze, Pomorze) połączeń międzywyrazowych, np. wymowa: sad Piotra / sat Piotra, bez czarny / bes czarny, brat Adam / brad Adam.

Krótka charakterystyka dialektów polskich

Region	Główne cechy
Śląsk	- mazurzenie (z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego!); - sziakanie (na Śląsku Cieszyńskim), tzn. sz, ż, cz, dż oraz ś, ź, ć, dź brzmią identycznie, tzn. szi, żi, czi, dżi; - wygłosowe -a zamiast ogólnopolskiego -ę, np. iść po gazeta (= po gazetę). Uwaga! Bardzo dobre opracowanie dialektu śląskiego, zob. http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=858&Itemid=19
Wielko-polska	- brak mazurzenia; - ścieśnienie samogłosek, np. zymby (= zęby), pińć (= pięć); - częste dyftongiczne wymawianie samogłosek, np. ptouk (= ptak)
Małopolska	- mazurzenie; - konsekwentne udźwięcznianie wygłosu (nawet końcówki ruchome powodują udźwięcznienie ostatniej spółgłoski tematu), np. jezd-em; - oryginalność dialektu podhalańskiego: archaiczna końcówka czasu przeszłego w 1 os. l. poj. -ch (zamiast -em) + wygłosowe -k (zamiast -ch), np. chodziłek (= chodziłem); czasem: f zamiast ch, np. nie fce (= nie chce); udźwięcznianie h, ale niekoniecznie z normą ogólnopolską (udźwięcznieniu ulega często spółgłoska normalnie bezdźwięczna, głównie w nagłosie, np. wymowa hłop, hodzić); nietypowe mazurzenie, np. sić (= szyć), sin (= syn), grziby (= grzyby); obniżenie artykulacji samogłosek i, y (upodobnienie się ich wymowy do e), np. beł (= był); akcent inicjalny (na pierwszej sylabie), np. 'na górze; zredukowana końcówka narzędnika l. poj. r. m.: -e zamiast -em, np. z Pane Boge (= z Panem Bogiem)
Pomorze	- brak mazurzenia; - oryginalność mowy Kaszubów (mieszkańców Helu, okolic Pucka, Władysławowa, Wejherowa, Kartuz i Kościerzyny): tzw. kaszubienie - stwardnienie spółgłosek miękkich ś, ź, ć, dź, brzmiących jak s, z, c, dz, np. sec (= sieć), sedzec (= siedzieć); zastąpienie (w niektórych pozycjach) ogólnopolskiego i, y przez dźwięk ë (barwa między e/y), np. sën (= syn), bëu (= był), sedzëlë (= siedzieli); wymowa zmiękczonych k', g' jako ć, dź, np. taći dołdźi cenći ćij (= taki długi cienki kij); ruchomy (północ) lub inicjalny (południe) akcent
Mazowsze	- mazurzenie; - ubezdźwięcznianie wygłosu; - oryginalność mowy Kurpiów: asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych zmiękczonych: p', b', m', w', f'; miękkość przyjmuje postać autonomicznego dźwięku, podobnego do ś oraz ź, np. bziały (= biały), psies (= pies)

Uwaga! Dialekty zachowują sporo dawnych form językowych. Są przydatne przy poznawaniu historii języka!

Dialekty zanikają, do czego przyczyniły się (przyczyniają się) m.in.:

- migracje ludności (także ze wsi do miast); przesiedlenia;

- awans społeczny i kulturalny (zatem - swoiste odczuwanie dialektu jako "gorszej" postaci języka);

- wpływ (języka) mediów.

            Niektórzy pisarze posługujący się w swych utworach dialektami: Michał Kajka (dialekt mazurski), Stanisław Nędza-Kubiniec (dialekt podhalański). Nie mylić z dialektyzacją (stylizacją gwarową), tj. artystycznym użyciem elementów gwarowych! (Np. Na skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy-Tetmajera, "śląskie" utwory Gustawa Morcinka itp.).

JĘZYKOZNAWSTWO WSPÓŁCZESNE

JĘZYKOZNAWSTWO (lingwistyka) - zajmuje się językiem jako systemem i narzędziem komunikacji, a także tworzywem "produktów" tego procesu, czyli tekstów.

Uwaga! Mała powtórka najważniejszych informacji o TEKŚCIE. Przydadzą się na maturze pisemnej i ustnej! TEKST - w piśmie - ciąg wyrażeń językowych utrwalonych na papierze lub innym nośniku. W odmianie ustnej – WYPOWIEDŹ. Typy t. - zależne m.in. od tego, czy: - komunikacja przebiega bezpośrednio (jednoczesna obecność nadawcy i odbiorcy, tzn. twarzą w twarz) czy pośrednio (za pomocą pisma); - jest to wypowiedź indywidualna lub zbiorowa (do większej liczby osób); - jest prowadzona w życiu prywatnym, publicznym itp. T. pisany może być literacki lub nieliteracki.                 Wyznaczniki spójności t. pisanego - spójność znaczeniowa (koherencja) i formalna (kohezja): - Zasada trzech jedności: jeden nadawca, jeden odbiorca, jeden temat. Niezachowanie jej prowadzi do pisania "wszystkiego, co wiem", a nie - "na konkretny temat" (np. interpretując wiersz -  nie umieszczamy w pracy informacji o ramach czasowych epoki, w której pisarz tworzył, dat jego urodzenia i śmierci, zarysu twórczości itp.). - Zasada trójczłonowości: wstęp, rozwinięcie, zakończenie. Pierwsze i trzecie - klamrą dla części drugiej, najobszerniejszej. Każda z tych części - wyraźnie podkreślona osobnym akapitem. - Akapity. - Stosowanie synonimów. - Wyrażenia spójnikowe, np. toteż, dlatego, zatem, otóż itp. - Tzw. operatory międzyzdaniowe i wyrażenia wyliczające, np. teraz posłużę się, przejdę do, w pierwszej kolejności przedstawię itp. - Tzw. modulanty, np. odmiennie, przeciwnie itp.

Językoznawstwo jako nauka istnieje od starożytności, ale początek językoznawstwa współczesnego, to teoria Ferdynanda de Saussure'a, szwajcarskiego strukturalisty:

- Rozróżnienie między systemem języka a jego realizacją w konkretnych wypowiedziach. System jest "pomyślany", a realnie istnieją jego konkretyzacje mówione i pisane (teksty) i tylko one podlegają badaniu.

- Istotą systemu są powiązania między jego składnikami, mające charakter przeciwstawny (opozycyjny), np. liczba pojedyncza - liczba mnoga, dźwięczność - bezdźwięczność.

- Znak językowy - złożony z dwóch komponentów: oznaczającego (formy dźwiękowej) i oznaczanego (treści pojęcia).

     Wpływ strukturalizmu na kierunki współczesnych badań językoznawczych:

- Fonologia. Fonem - to wzorzec głoski, z którą mamy do czynienia w konkretnych „użyciach” języka. Może być realizowany w różnych wariantach, zachowując jednak cechy istotne (dystynktywne), np. dźwięczność w opozycji baba - papa, miękkość wobec twardości, np. toń - ton.

- Morfologia. Także tu zastosowano pojęcie opozycji. Wariantami są np. formy fleksyjne wyrazu.

- Składnia. Gramatyka generatywno-transformacyjna Noama Avrama Chomskiego, wyjaśniająca ogólny mechanizm tworzenia (generowania) wypowiedzi z ograniczonej liczby elementów i reguł. Tworzenie szkieletów konstrukcyjnych, które można wypełnić różną treścią informacyjną, np. schemat:

Grupa podmiotu	Grupa orzeczenia
przymiotnik + rzeczownik w mianowniku	czasownik + (przymiotnik) + rzeczownik w bierniku

można wypełnić dowolnymi treściami, np.

Grupa podmiotu	Grupa orzeczenia
Młody mężczyzna	kupił żółtą koszulę.
Mały kotek	pije ciepłe mleko.
Silna wichura	powaliła rozłożyste drzewo.

- Wprowadzenie rozróżnienia między tzw. kompetencją językową (wrodzoną zdolnością do posługiwania się językiem), właściwą każdemu człowiekowi, a performancją (wykonaniem, czyli praktyką tworzenia konkretnych wypowiedzi).

- Semantyka. Słownictwo nie jest zbiorem jednostek leksykalnych (jak dotychczas twierdzono), ale systemem wzajemnie powiązanych elementów (bo niektóre wyrazy kojarzą się ze sobą, np. szkoła, tablica, klasa, uczyć, nauczyciel, uczeń, podręcznik). Wyodrębnianie grup wyrazów na podstawie wspólnej cechy znaczeniowej, np. zwierzęta (koń, okoń, wróbel, żyrafa…); kolory (biały, zielony, różowy, fioletowy); stany psychiczne (radość, melancholia, gniew, frustracja).

Niektóre grupy wyrazów są otwarte (pojawiają się w nich wciąż nowe wyrazy), inne - zamknięte (np. nie przybywa liczby miesięcy, nazw pór roku).

- Tworzenie pól semantycznych - polega na tym, że użycie określonych wyrazów powoduje konieczność użycia innych, np. czasownik uczyć wymaga wskazania: kto, kogo, czego, kiedy, gdzie, w jaki sposób uczy.

- Niektóre wyrazy mają sens elementarny, prosty (np. mieć, być), inne - zawierają znaczenia kilku słów (np. otrzymać = zacząć + mieć; dać = spowodować + że ktoś ma).

Językoznawstwo dzieli się na:

I.

- Ogólne - bada cechy wspólne wszystkich języków.

- Szczegółowe - koncentruje się na jednym języku:

• opisowe - współczesne (synchroniczne).
• historyczne - bada zjawiska językowe w rozwoju.

- Porównawcze - bada dwa lub więcej języków.

II.

- Wewnętrzne - opisuje i analizuje strukturę języka.

- Zewnętrzne - bada fakty językowe na szerszym tle (społecznym, historycznym, kulturowym).

Dziedziny językoznawstwa zewnętrznego: ETOLINGWISTYKA – bada związki języka z kulturą. Mowa jako składnik i nośnik kultury. Teoria Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa: każdy język na swój sposób determinuje sposób widzenia rzeczywistości przez swych użytkowników (tzn. język ma wpływ na sposób myślenia), np. Inuici czyli rdzenne ludy obszarów arktycznych i subarktycznych, mają 100 określeń na nazwanie śniegu, bo w takiej rzeczywistości żyją. Rola magicznej mocy słowa u niektórych ludów, a w konsekwencji – powstawania tabu, czyli zakazu posługiwania się pewnymi wyrazami i stosowanie określeń zastępczych, np. prymitywni myśliwi bali się niedźwiedzia, dlatego w nazywaniu go posługiwali się peryfrazami (omówieniami) – ten, który je miód; podobnie – strach przed pożarem spowodował powstanie określenia czerwony kur itp. Współczesne ślady myślenia magicznego, to określenia: nie wywoływać wilka z lasu, nie kusić losu. Teoria Sapira-Whorfa była krytykowana, bo kwestionowała możliwość zdobycia obiektywnej wiedzy o świecie i przeceniała rolę języka. Badania w jej obrębie przyniosły jednak bardzo interesujące ustalenia. PSYCHOLINGWISTYKA – bada zależności miedzy językiem a myśleniem, mechanizmy uczenia się mowy ojczystej i innych języków, tworzenie i odbiór tekstów. Lingwistyka kognitywna - zajmuje się przyswajaniem, gromadzeniem i wykorzystywaniem informacji. Jej podstawą jest psychologia kognitywna. NEUROLINGWISTYKA – bada ciężkie zaburzenia mowy, np. afazję (utratę zdolności tworzenia i rozumienia mowy po urazach lub zabiegach operacyjnych mózgu). Na tym gruncie spotykają się też lekarze (neurolodzy i fizjolodzy). SOCJOLINGWISTYKA – bada funkcjonowanie języka w społeczeństwie, tzn. społeczne uwarunkowania komunikacji i wpływ zróżnicowania socjalnego na strukturę języka.

III.

Badania językoznawcze mogą mieć charakter:

- teoretyczny,

- stosowany (służący celom praktycznym); tu: kultura języka (praktyczne wskazówki), logopedia (korygowanie wad wymowy), metodyka nauczania języka ojczystego, glottodydaktyka (metodyka nauczania języków obcych), teoria przekładu, leksykografia (teoria opracowania słowników).

LEKSYKOGRAFIA

LEKSYKOGRAFIA - 1. Praktyka i teoria opracowywania słowników. 2. Ogół słowników danego języka, kraju, okresu (wg http://sjp.pwn.pl/sjp/leksykografia;2565841.html).

Pytania na maturze ustnej mogą także dotyczyć słowników. Dlatego wymienimy najważniejsze. Podział słowników:

JĘZYKOWE – danego języka lub dwujęzyczne (przekładowe). Warto zobaczyć:

- Słownik Języka Polskiego PWN 

- Słownik etymologiczny 

- Słownik ortograficzny 

- Słownik poprawnej polszczyzny 

- Słownik ortofoniczny 

- Słownik frazeologiczny 

- Słownik wyrazów obcych 

- Słownik wyrazów bliskoznacznych 

SPECJALISTYCZNE, naukowe (z danej dziedziny wiedzy, np. techniczny, geograficzny). Mogą się też przydać słowniki literackie, np. motywów i scen literackich, terminów literackich, bohaterów i gatunków literackich.

BIBLIOGRAFIA

Gałkowski Artur, Onomastyka - krótki opis dyscypliny, [tryb dostępu:] http://onomastyka.uni.lodz.pl/strona-glowna

Górnowicz Hubert, Wstęp do onomastyki, Gdańsk, Uniwersytet Gdański, 1988. ISBN 83-7017-047-1.

Mrózek Robert, Nazwy własne w języku, kulturze i komunikacji społecznej, Katowice 2004. ISBN 83-226-1398-9.

Ćwiczenie

Jakie to typy nazw miejscowości?

Dalechów, Dąbrowa, Grotniki, Jędrzejów, Józefów, Nowe Laski, Racławiczki, Skała, Strzelce, Sucha Psina.