Kącik Maturzysty – 20: Rodzaje i gatunki literackie – epika i dramat.

Podpowiedź do Ćwiczenia z poprzedniego tygodnia. Jest to wiersz wolny (skupieniowy). Składa się z pięciu strof różnej długości, a wersy w każdej z nich także mają różny rozmiar. Brak interpunkcji oraz rozróżniania dużych i małych liter. Dominującym środkiem stylistycznym jest epitet wprowadzający gamę barw i ich natężenia, np. srebrne noce, złote dnie, żółte mlecze, ciemny nów, ciemne godziny. Także bardzo wyszukany: zmierzchowy nurt. W tym samym polu znaczeniowym „ciemnej kolorystyki” znajdują się odwieczerz oraz gór cień. Ten ostatni środek to epitrochazm (zestawienie dwu lub więcej jednosylabowych wyrazów obok siebie), wywołujący swoisty „zgrzyt”, zwłaszcza gdy czytamy tekst głośno. Jak zauważymy za chwilę, jego użycie koresponduje ze smutną treścią. Ważne są paralelizmy: mała moja – mały mój, ale przecież cały utwór jest zbudowany w oparciu o tę zasadę! Podmiot liryczny dopuszcza do głosu przedstawiane „osoby”. I tak – najpierw „mówi” on, potem – ona.

Rymy: niedokładne (np. chłodniej – podnieść), konsonanse (np. nowin – nowiem), ubogie asonanse (dnie – mgle), złożone (gór cień – nurcie). Rymy nie pełnią tu więc funkcji wierszotwórczej, ale wskazują na podobieństwo treściowe niektórych wersów, jednocześnie potęgując ich niejednoznaczność, np. we mgle odnosi się do niepewności dalszej drogi jego czy jej (we mgle - rym do dnie; ten ostatni wyraz połączony jest z „nią”)?

Wiersz Czechowicza to udramatyzowany monolog liryczny, w którym podmiot jest niejako w cieniu, dopuszczając do głosu „ją” i „jego”, a sam ujawnia się dopiero pod koniec utworu. Przedstawiona sytuacja liryczna to sytuacja rozstania kochanków (por. pieszczotliwe wyrazy:  mała moja maleńka, mały mój ukochany), skarżących się na los (trudno z miłości się podnieść, smutniej mi, boję się, rozstać się musimy, z innym do ślubu jedziesz, moja droga gdzie indziej wiedzie,  gdzie najsamotniejsi, co było nie może trwać dłużej, ostatni raz, żegnaj itd.). Szczególna jest czwarta strofa, zawierająca krótką wymianę zdań tych dwojga. Motyw karocy sugeruje przyczynę rozstania (wzmocnioną przez epitety: srebrne, złote), ale niejednoznaczne sformułowanie we mgle (porównaj uwagę wyżej) podaje w wątpliwość jej jasną, „bogatą” przyszłość. Swoją drogą – przeszłość też posiada swoją „smugę cienia”, por. epitet ciemne godziny pieszczot.

Wersyfikacja także podkreśla tę niepewność. Dialog kochanków jest wyrażony wersem zdaniowym (podobnym do potocznej mowy), rzadko trafiają się przybliżone rymy i delikatne współbrzmienia (porównaj uwagi wyżej). Ważną rolę odgrywają wersy jednowyrazowe lub jednozestrojowe, bo w nich przedstawiono wyrazy najistotniejsze dla sytuacji rozstania (już późno, boję się, we mgle, żegnaj).

W całym utworze panuje nastrój smutku, spotęgowanego bogatym w środki stylistyczne przedstawieniem przyrody (pierwsza zwrotka) i niejasnymi przeczuciami bohaterki (np. niebo nazbyt się chmurzy). Także rezygnacji i poddania się losowi (co było nie może trwać dłużej, całuj ostatni raz). Ostatnia strofa – to ujawnienie się podmiotu lirycznego, który wyraża aprobatę dla postawy rezygnacji (?).

EPIKA

Epika współczesna – wzór świata przedstawionego w utworze jest dostępny (faktycznemu/ możliwemu) doświadczeniu społecznemu pisarza, żyjącego w tym samym/podobnym czasie historycznym (np. Lalka Bolesława Prusa); historyczna – elementy świata przedstawionego pochodzą z rzeczywistości znanej pisarzowi tylko z zabytków, ale wymiernej (np. Trylogia Henryka Sienkiewicza); fantastyczna – świat przedstawiony jest umieszczony w nieokreślonej przeszłości (np. baśń) lub fikcyjnej przyszłości (np. science fiction).

Wyznaczniki epiki:

FABUŁA – układ zdarzeń w świecie przedstawionym. Składniki: zdarzenie – najmniejsza cząstka (motyw); wątek – ciągi zdarzeń, którym jednolitość nadaje postać bohatera (wątek główny, wątki uboczne i epizody).

NARRACJA – wypowiedź prezentująca ciąg zdarzeń. Rodzaje: autorska (trzecioosobowa) i pamiętnikarska (pierwszoosobowa). Narrator posługuje się opowiadaniem (służącym prezentacji fabuły) i opisem (przedstawiającym elementy statyczne). Czasem porzuca czas przeszły i pokazuje pewne fragmenty niejako w teraźniejszości, posługując się w nich czasem teraźniejszym (opowiadanie unaoczniające).

POSTAĆ LITERACKA (bohater literacki) – główna (np. Wokulski w Lalce Prusa), uboczna (drugoplanowa, np. Ochocki w Lalce) i epizodyczna (np. Malewski i Patkiewicz w Lalce). Szczególny rodzaj postaci: bohater zbiorowy – zespół postaci przedstawionych jako jednolita pod pewnymi względami grupa, np. gromada chłopska w Chłopach Reymonta. Ze względu na cechy postaci: typ (b. typowy) – jest uogólnieniem postaw, reakcji, sposobów postępowania ludzi należących do pewnych grup społecznych. Postać odindywidualizowana, np. bohaterowie Franza Kafki (bez nazwisk itp.); charakter (b. charakterystyczny) – ma cechy indywidualne, odróżniające go od innych (np. Wokulski). Sposób przedstawiania bohatera: charakterystyka bezpośrednia – narrator przedstawia go we własnej wypowiedzi; pośrednia – narrator przedstawia go przez jego wypowiedzi i działania. Motywacja działania postaci, np.:  fantastyczna lub baśniowa – losy postaci są podporządkowane siłom pozaziemskim; metafizyczna – życie postaci tłumaczy się w kategoriach nadprzyrodzonych, a decydujących o ludzkim życiu, np. fatum w dramacie antycznym; realistyczna: społeczna (np. Lalka), psychologiczna (np. Granica Zofii Nałkowskiej). Często splatają się ze sobą. Wypowiedzi postaci: monolog (także wewnętrzny) lub dialog.

Ważniejsze gatunki epickie:

EPOS (epopeja) - rozbudowany, zwykle wierszowany utwór, ukazujący dzieje legendarnych/historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej, np. Odyseja Homera. Rozpoczyna się przeważnie inwokacją. Jego genetycznym źródłem - mity, podania, baśnie. W średniowieczu - e. rycerski (np. Pieśń o Rolandzie). Wierszowana epika romantyczna - to (głównie) powieść poetycka (np. Konrad Wallenrod Mickiewicza) i poemat dygresyjny (np. Beniowski  Słowackiego). Parodia e. - poemat heroikomiczny, gdzie w patetycznym stylu pokazuje się błahy temat (np. Monachomachia Ignacego Krasickiego).

Poemat epicki - wierszowany utwór narracyjny, pozbawiony - w odróżnieniu od eposu - epizodów. Poemat opisowy - bezfabularny; tematem - najczęściej zjawiska przyrody.

NOWELA - utwór niewielkich rozmiarów o wyraziście zarysowanej akcji i dramatycznym charakterze fabuły, zwykle jednowątkowy. Ma ośrodek kompozycyjny, np. Latarnik Henryka Sienkiewicza. Cykl nowelistyczny - zespoły n. złączone wspólnym elementem, np. cykl o Sherlocku Holmesie Arthura Conana Doyle'a.

OPOWIADANIE - utwór niewielkich rozmiarów o prostej fabule; od noweli różni się swobodą kompozycyjną, epizodycznością fabuły, obecnością dygresji, partii opisowych i refleksyjnych, np. Opowiadania Tadeusza Borowskiego.

POWIEŚĆ - rozbudowany utwór. Elementy: narracja i świat przedstawiony (bohaterowie i wydarzenia). Niektóre odmiany gatunkowe: p. biograficzna lub autobiograficzna; powieść-pamiętnik; p. fantastyczna - jej odmiany: p. fantastycznonaukowa (science-fiction) - świat przedstawiony jest umieszczony w przyszłości i oparty na prognozach dotyczących przyszłego rozwoju techniki (np. twórczość Stanisława Lema) i fantasy - świat przedstawiony nosi cechy realistyczne (jest konkretnie przedstawiony), ale niesie przesłanie alegoryczne lub symboliczne. Jest zdominowany przez pierwiastki nadprzyrodzone, zbliżające go do baśni i mitu. Korzysta z legend (głównie średniowiecznych) i sag (np. skandynawskich), podań ludowych i epiki rycerskiej (z tendencją do heroizacji bohaterów). Czerpie z obyczajowości i dorobku kultur dawnych, np. celtyckiej (np. Władca Pierścieni J.R.R. Tolkiena); p. grozy - odmiana: p. gotycka;  historyczna;  kryminalna; podróżnicza (przygodowa); psychologiczna; społeczno-obyczajowa; tendencyjna (z tezą); p. w listach (epistolarna); cykl powieściowy - składa się z wielu części, powiązanych ze sobą mniej lub bardziej ściśle (np. Trylogia Sienkiewicza); powieść-rzeka.

Gatunki mieszane. Zachowując w budowie główne właściwości epiki, opierają się zarazem na elementach innych rodzajów literackich. Najważniejsze:

POWIEŚĆ POETYCKA - rozbudowany utwór wierszowany o fabule nasyconej elementami dramatycznymi, odznaczający się silnym zsubiektywizowaniem opowiadania i opisu. Fabuła - luźna i fragmentaryczna, pełna niedomówień; inwersje czasowe. Bohater - tajemniczy, skłócony ze światem. Często - orientalna sceneria. Tworzona w okresie romantyzmu, np. Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza.

POEMAT DYGRESYJNY - rozbudowany utwór narracyjny (fabularny), łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Budowa - fragmentaryczna, epizodyczna. Narrator traktuje zdarzenia żartobliwie/ironicznie; są one pretekstem do wypowiadania dygresji/uwag/uogólnień, np. Beniowski Słowackiego.

Gatunki pograniczne. Na pograniczu literatury i innych form piśmiennictwa (między rodzajem epickim a gatunkami prozy publicystycznej i naukowej). Są to głównie:

ESEJ - szkic filozoficzny, popularnonaukowy, publicystyczny, literacki lub krytyczny, swobodnie rozwijający interpretację jakiegoś zjawiska lub dociekanie problemu, eksponujący podmiotowy punkt widzenia i dbałość o piękny, oryginalny sposób przekazu. Obok związków logicznych - występują nieskrępowane rygorami naukowymi skojarzenia pomysłów, a obok zdarzeń weryfikowalnych - poetyckie obrazy, błyskotliwe aforyzmy, czasem elementy narracyjne lub liryczno-refleksyjne, np. Barbarzyńca w ogrodzie Zbigniewa Herberta, Przed nieznanym Trybunałem Jana Józefa Szczepańskiego.

FELIETON - swobodny, często wykorzystujący literackie środki ekspresji. Dotyczy aktualnych zdarzeń, problemów; nie jest fachowym komentarzem do nich, ale zawiera luźne dywagacje, czasem o zabarwieniu satyrycznym. Może być f. obyczajowy, literacki itp. Kronika - odmiana felietonu, np. Kroniki tygodniowe Bolesława Prusa.

REPORTAŻ - sprawozdanie z wydarzeń, których autor był świadkiem lub uczestnikiem. Pod względem tematu - r. społeczno-obyczajowy, podróżniczy, sądowy, sportowy itd. Czasem łączy materiał autentyczny z fikcją fabularną, charakterystykami psychologicznymi bohaterów i rozwiniętym komentarzem narratora, np. twórczość Ryszarda Kapuścińskiego (Podróże z Herodotem, Heban i inne).

Uwaga! Gatunki pograniczne często pojawiają się w pisemnej części matury (ale także w ustnej)! Warto dobrze opanować ich cechy!  

DRAMAT

Przeznaczony zasadniczo do realizacji scenicznej. Główne pojęcia:

AKCJA - działania bohaterów, zmierzających do uzyskania określonych celów. Dynamika przebiegu zdarzeniowego, rozwijającego się przez konflikty (napięcia między przeciwstawnymi dążeniami bohaterów), perypetie (zdarzenia odmieniające niespodziewanie, lecz zdecydowanie kierunek przebiegu akcji) lub intrygi (umyślne i skryte działania postaci, mające na celu pokrzyżowanie planów innych postaci) - w kierunku finału dobitnie zaznaczonego w kompozycji. Klasyczny model budowy akcji - ekspozycja (tworzy wyjściowy układ zdarzeń) → rozwinięcie (dalszy rozwój wypadków) → punkt kulminacyjny → perypetia (nagła odmiana) → rozwiązanie (zakończenie). Zasada trzech jedności (czasu, miejsca i akcji).

Podział utworu dramatycznego: Akt - wycinek akcji, zakończony zwykle zdarzeniem mającym duże znaczenie dla jej dalszego przebiegu. Odsłona - jej granicę w ramach aktu wyznacza konieczność zmiany dekoracji. Scena - wydzielona ze względu na uczestniczące w niej osoby; zmienia się, gdy ktoś przybywa lub wychodzi.

Język dramatu: dialog (też: tyrada - dłuższa wypowiedź, utrzymana w podniosłym stylu) i monolog (właściwy i na stronie). W niektórych dramatach (np. w klasycznym) - wypowiedź chóru lub bezpośredni zwrot bohatera do publiczności (prolog lub epilog). Wypowiedzi bohaterów tworzą tekst główny. Odbiorca w teatrze zna tylko ten tekst, zaś tekst poboczny (didaskalia) - to tylko wskazówka dla inscenizatora, zawierająca informacje o tle, wyglądzie, zachowaniach bohaterów, ruchu na scenie itp.

Główne gatunki:

TRAGEDIA - ośrodkiem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną itp., prowadzący do klęski. Konflikt zakłada tu zwykle przeciwieństwo racji równowartościowych, między którymi nie sposób dokonać wyboru (tragizm); bohater jest z góry skazany na klęskę.

Uwaga! Strukturę tragedii antycznej przedstawimy niebawem (omawiając historię literatury antyku).

KOMEDIA - pogodna tematyka i żywa akcja, zwykle z happy endem. Chwyty: komizm sytuacyjny - między bohaterami powstają zabawne dla odbiorcy układy, np. nieporozumienia, przebieranki, qui pro quo; komizm słowny (językowy) - w dialogu; komizm postaci - zwykle: człowiek zbudowany z jednej właściwości, karykaturalnej i określającej jego postępowanie. Gatunki pokrewne: FARSA - błahy konflikt, spiętrzający przede wszystkim sytuacje komiczne, mające maksymalnie rozśmieszać widza. WODEWIL - komedia muzyczna; obok dialogów występują fragmenty śpiewane.

DRAMAT LITURGICZNY - przedstawienia związane z liturgią Kościoła katolickiego (fragmenty obrzędów). MISTERIUM - tematycznie związany głównie z Nowym Testamentem. Między scenami prezentującymi zasadniczy tok zdarzeń - intermedia (sceny komiczne), np. Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.

MORALITET - utwór alegoryczny o treści moralistycznej. Bohaterami - personifikacje (np. Dobro i Zło, walczące o duszę człowieka).

DRAMAT (sztuka) - w rozumieniu gatunku, a nie rodzaju literackiego; utwór o treści poważnej, ale bez tragicznych konfliktów czy tragicznych bohaterów, np. Szewcy Stanisława I. Witkiewicza (Witkacego).

TRAGIKOMEDIA - połączenie elementów tragicznych i komicznych, ale o pomyślnym zakończeniu, np. utwory Friedricha Dürrenmatta. Odmiana: TRAGIFARSA - łączy typowo farsowe chwyty z istotną problematyką społeczno-obyczajową danego czasu.

Uwaga! DRAMAT ROMANTYCZNY omówimy w odcinku dotyczącym historii literatury romantyzmu.

DRAMAT NATURALISTYCZNY - tzw. "sceny z życia". Ograniczenie akcji. Statyczny przekrój przez dane środowisko. Konflikty - wynik warunków życia danej grupy społecznej.  DRAMAT MUZYCZNY - definicja Richarda Wagnera (XIX w.): utwór synkretyczny, w którym muzyka jest ściśle zespolona z tekstem poetyckim o dużych walorach dramatycznych i z teatralnymi środkami wyrazu. Np. Parsifal Wagnera.

DRAMAT SYMBOLICZNY - odejście od dosłowności. Świat przedstawiony - wyraża podstawowe sytuacje humanistyczne. Fabuła - ważna o tyle, o ile sugeruje głębsze znaczenie. Przełom XIX i XX w. Głównie: Francja i Belgia. Np. Ślepcy Maurice’a Maeterlincka. Też -  szerszy termin (odnoszący się nie tylko do konkretnej epoki symbolizmu). DRAMAT POETYCKI - metaforyczny, paraboliczny. Swoboda kompozycyjna, bogactwo stylistyki i poetyckość języka. Odwołania do tragedii, misterium, moralitetu, dramatu romantycznego. W tematyce - do motywów biblijnych, mitologicznych, legendarnych i historycznych. Czasem - obecność fantastyki. Powstał w XX w. Np. Akropolis Stanisława Wyspiańskiego.

DRAMAT EKSPRESJONISTYCZNY - odejście od treści obyczajowych. Monumentalizacja. Synkretyzm (łączenie różnych środków wyrazu i stylów). Przełom XIX i XX w. Niemcy. Np. Przebudzenie wiosny Franka Wedekinda.

DRAMAT GROTESKOWY - "tradycyjne" miejsce akcji zajmuje luźny ciąg scen wypełnionych dialogami postaci wplątanych w absurdalne sytuacje. Powstał w XX w. Uprawiany zwłaszcza w obrębie teatru absurdu (punktem wyjścia - niemal realistyczna sytuacja, potworniejąca w toku akcji, będąca pretekstem dla rozwoju szeregu niezwykłych wydarzeń). Np. Czekając na Godota Samuela Becketta, utwory Witkacego. Groteska - kategoria estetyczna: fantastyka, upodobanie do form osobliwych, przerażających, monstrualnych, zdeformowanych; niejednolitość nastroju (mieszanie elementów tragicznych z komicznymi, błazenady i patosu itp.); lekceważący stosunek do tradycji (konwencji literackich). Występuje też w obrębie sztuk plastycznych.

ANEKS. INNE WAŻNE POJĘCIA

Uwaga! Te pojęcia mogą przydać się podczas egzaminu maturalnego!

LITERATURA MORALISTYCZNA – należy do literatury dydaktycznej (pouczającej). Wypowiedzi literackie zawierające diagnozy i uogólnienia na temat ludzkiej natury, charakterów, postaw, dążeń, instytucji społecznych i obyczajów. Jej niektóre formy:

MAKSYMA (sentencja, gnoma) – zasada moralna/ogólne prawidło moralne sformułowane w sposób zwięzły i dobitny, zwykle w jednym zdaniu.

PARABOLA (przypowieść) – utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie, zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, ale jako przykłady uniwersalnych praw egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. Świat przedstawiony – to zbiór wykładników jakiejś ogólnej prawdy moralnej, filozoficznej, religijnej, np. przypowieści w Ewangeliach (Biblia. Nowy Testament), Dżuma Alberta Camusa.

BAJKA – krótka powiastka wierszem lub prozą, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty, zawierająca moralne pouczenie, wypowiedziane wprost lub jasno zasugerowane. Opowiadana historia jest tylko ilustracją prawdy ogólnej, dotyczących doświadczeń ludzkich - powtarzalnych i powszechnych. Celem – pouczenie o pożyteczności lub szkodliwości pewnych zachowań. Daje wskazówki postępowania. Bajka narracyjna (krótka wierszowana historia o nieskomplikowanej fabule) lub  epigramatyczna (zwięzły utwór poetycki, zamknięty pointą). Np. Bajki Ezopa, Ignacego Krasickiego.

UTOPIA – prezentacja wzorowo zorganizowanego społeczeństwa, sprawiedliwego ustroju i bezbłędnie działających instytucji. Należy do fantastyki. Np. Utopia Thomasa Moore’a (Morusa). ANTYUTOPIA – prezentacja społeczeństwa przyszłości, całkowicie podporządkowanego władzy, w którym prawa jednostki są znikome. Polemika z teoriami utopijnymi. Często utożsamiana z dystopią (wynikającą z obserwacji rzeczywistości i pesymistycznego przewidywania jej przemian). Np. Rok 1984 oraz Folwark zwierzęcy George’a Orwella. Także – gatunek filmowy, np. Ludzkie dzieci Alfonso Cuaróna.

POWIASTKA FILOZOFICZNA – utwór prozą, którego świat przedstawiony ma za zadanie demonstrować w sposób jawny (choć często przewrotny) tezę światopoglądową lub moralną, np. Kandyd Woltera.

SATYRA – 1. Utwór ośmieszający, piętnujący ukazane w nim zjawiska (wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne, postawy, instytucje, formy wypowiedzi). 2. Sposób kreowania świata przedstawionego, postaci itp. Ma charakter międzygatunkowy. Np. komedia, farsa – należą do dramatu. Może być też utworem prozatorskim (np. Martwe dusze Mikołaja Gogola) albo jego składnikiem (np. w kreacji niektórych postaci z Lalki Prusa). Wśród lirycznych form satyry: fraszka (np. Jana Kochanowskiego) i epigramat (np. Stanisława Jerzego Leca). W XX w. – wraz z rozwojem mediów – powstały: skecz (krótki utwór sceniczny; składnik widowiska), piosenka satyryczna, tzw. kuplet (o aktualnej tematyce społeczno-obyczajowej lub politycznej, złożona z niewielu zwrotek przedzielonych wyrazistym i żartobliwym refrenem) i monolog estradowy. Wchodzą często w skład kabaretu (widowiska humorystyczno-satyrycznego niewielkich rozmiarów i z małą obsadą, składającego się z szeregu drobnych numerów). Jeden z najsłynniejszych kabaretów – krakowski „Zielony Balonik” (1905-1912).