Kącik Maturzysty – 18: Wersyfikacja. Systemy wiersza polskiego

Odpowiedzi do Ćwiczenia z poprzedniego odcinka. Wszystkie wymienione nazwy są nazwami własnymi, toponimami. Dalechów, Jędrzejów, Józefów - nazwy pochodzące od ludzi związanych z miejscowością – nazwy dzierżawcze; Dąbrowa, Nowe Laski, Skała – nazwy pochodzące od cech terenu, w których znajdują się miejscowości; Grotniki, Strzelce – nazwy pochodzące od ludzi związanych z miejscowością - nazwy służebne; Racławiczki - nazwa pochodząca od ludzi związanych z miejscowością – zdrobnienie; Sucha Psina – to także nazwa pochodząca od cech terenu, w którym miejscowość się znajduje! W niemieckim spisie nazw na Dolnym Śląsku (z XIX w.) jest takie jej wyjaśnienie: Suche korzenie, kłącze (Suchoppina). Po zgermanizowaniu – nazwa utraciła pierwotne znaczenie.

SYSTEM WERSYFIKACYJNY – zbiór ogólnych zasad dotyczących budowy wersu, grup wersów i całego wiersza. Wersologia - nauka o budowie wiersza.

Systemy wersyfikacyjne dzielą się na:

- numeryczne - takie, w których występuje ilościowa zgodność stóp, zestrojów akcentowych lub sylab w wersie.

- nienumeryczne - nieposiadające sztywnego wzorca rytmicznego, ich rytmika nie jest uzależniona od powtarzającej się cechy. Są oparte na innych regułach, np. brzmieniowych, semantycznych czy składniowych.

SYSTEMY NUMERYCZNE

WIERSZ SYLABICZNY – pierwszy polski regularny system wersyfikacyjny. Cechy: zerwanie z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych; jednakowa liczba sylab w wersie; stała średniówka - w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe; stały akcent na przedostatniej sylabie wersu; regularne rymy żeńskie. (W tym systemie może również istnieć wiersz bez rymów, tj. biały). Możliwa jest przerzutnia. Przykład:

                               Czego chcesz od nas, panie, za twe hojne dary?

                               Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?

                                                               (J. Kochanowski, Pieśń [Hymn])

WIERSZ SYLABOTONICZNY – cechy: stała liczba sylab; stałe miejsce sylab akcentowanych, czyli ustalony porządek następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych na przestrzeni wersu (w układzie mogą uczestniczyć też akcenty poboczne).

Rytmikę w.s. określają mniejsze cząstki rytmiczne, czyli STOPY – powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowego zespoły sylab, z których jedna jest akcentowana, a pozostałe – nie. Rodzaje stóp:

JAMB (x X) – 2 sylaby: nieakcentowana i akcentowana, np.

Słowiczku mój! a leć, a piej! Na pożegnanie piej! Wylanym łzom, spełnionym snom, Skończonej piosnce twej!                     (Adam Mickiewicz, Do B.Z.)

xX│xX│xX│xX xX│xX│xX│ xX│xX│xX│xX xX│xX│xX│

TROCHEJ (X x) - 2 sylaby: akcentowana i nieakcentowana, np.

W szczerym polu na ustroni Złote jabłka na jabłoni, Złote liście pod jabłkami, Złota kora pod liściami,                     (Teofil Lenartowicz, Złoty kubek)

Xx│Xx│Xx│Xx Xx│Xx│Xx│Xx Xx│Xx│Xx│Xx Xx│Xx│Xx│Xx

DAKTYL (X x x) – 3 sylaby: akcentowana i dwie nieakcentowane, np.

Ręce skrzyżuję, głowę pochylę, w dawność popłyną myśli i chwile, jesień wichurą w szyby zapłacze, dawne stracone znowu zobaczę.                      (Władysław Broniewski, Chwile)

Xxx│Xx│Xxx│Xx Xxx│Xx│Xxx│Xx Xxx│Xx│Xxx│Xx Xxx│Xx│Xxx│Xx

ANAPEST (x x X) - 3 sylaby: dwie nieakcentowane jedna akcentowana, np.

… I wyjechał z zatoki letargu W kraj ciemniejszy niż mrok Libityny, On, co słuchał jak gniewny wiatr targa Pokoleniem, którego był synem.                     (Mieczysław Jastrun, Legenda o poecie)

xxX│xxX│xxX│x xxX│xxX│xxX│x xxX│xxX│xxX│x xxX│xxX│xxX│x

AMFIBRACH (x X x) - 3 sylaby: nieakcentowana, akcentowana i nieakcentowana, np.

Tu piją i gwarzą, ty jeden w tej wrzawie Wyglądasz jak jeniec w niewoli. Weź czarkę, weź lulkę, siądź tutaj na ławie I powiedz, co ciebie tak boli?                     (Władysław Syrokomla, Pocztylion)

xXx│xXx│xXx│xXx xXx│xXx│xXx xXx│xXx│xXx│xXx xXx│xXx│xXx

PEON TRZECI (dytrochej) (x x X x) – 4 sylaby: dwie nieakcentowane, akcentowana i nieakcentowana, np.

Ej, oberek, obereczek! Chociem tylko parobeczek, Gdyby ino Magda chciała, Rodzicowi powiedziała, To bym szedł na koniec świata I wynalazł przecie brata.                     (Wacław Wolski, Oberek)

(x)xXx│xxXx (x)xXx│xxXx (x)xXx│(x)xXx xxXx│xxXx (x)xXx│(x)xXx xxXx│(x)xXx

Uwaga! (x) = akcent poboczny.

W wierszach sylabotonicznych częsta jest rozbieżność podziału na stopy/zestroje; nierzadko koniec wyrazu wypada wewnątrz stopy lub odwrotnie (tzw. cezura). Diereza = pokrywanie się granic wersu i stopy. Wiersze, które trudno podzielić na regularne stopy, ale powracają w nich regularnie układy stóp różnorodnych – to LOGAEDY, bardzo rzadkie w polskiej literaturze i budzące wątpliwość co do zasadności wyróżniania tej kategorii, np.

Ty chodzisz po niebie, po błękitnym niebie, Złote chmurki biją gościniec dla ciebie, Zorza cię obrzuca różami jasnemi... Ty chodzisz po niebie, ja - po smutnej ziemi.                  (Maria Konopnicka, Nie miejże urazy...)

xXx│xXx│Xx│Xx│Xx Xx│Xx│Xx│xXx│xXx Xx│Xx│Xx│xXx│xXx xXx│xXx│Xx│Xx│Xx

Uwaga! W powyższym przykładzie - przeplatanie się dwóch amfibrachów i trzech trochejów.

            Kolejna kategoria, to tzw. POLSKI HEKSAMETR, sześciostopowy, oparty na iloczasie wiersz antycznego eposu, dostosowany do polskich warunków (brak iloczasu), który ma układ: Xx(x)│Xx(x)│Xx(x)│Xx(x)│Xxx│Xx, np. Powieść Wajdeloty z Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza, Bema pamięci żałobny-rapsod Cypriana Kamila Norwida.

WIERSZ TONICZNY – cecha: równa liczba akcentów głównych, a tym samym – zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach, przy równoczesnej niestałej liczbie sylab i swobodnym rozkładzie akcentów. Przykład: wiersze z tomu Księga ubogich Jana Kasprowicza. Inny przykład:

oto jest serce – lekkie jak małe serce kaliny – nie ma w nim gniewu ni żalu do ciebie za nic, jedyny.        (Kazimiera Iłłakowiczówna, Preludium jesienne)

Xxx│Xx│Xx xXx│Xx│xXx Xxx│Xx│xXx xXx│Xx│xXx

SYSTEMY NIENUMERYCZNE

WIERSZ INTONACYJNO-SKŁADNIOWY (zdaniowy) – wers stanowi jednolitą całość składniową (zdanie lub jego część). Koniec zdania przypada na koniec wersu (bez przerzutni). To wiersz średniowieczny (jeśli wersy były dłuższe, stosowano średniówkę), np.

                               A jacy to źli ludzie mieszczanie krakowianie,

                               Żeby pana swego, wielkiego chorągiewnego,

                               Zabiliście, chłopi, Andrzeja Tęczyńskiego!

                                                               (Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, XV w.)

We współczesnej poezji nawiązywał do niego Tadeusz Różewicz, np.

                        Róża to kwiat

                               albo imię umarłej dziewczyny.

                        Różę w ciepłej dłoni można złożyć

                               albo w czarnej ziemi.

                                                               (Róża)

WIERSZ NIEREGULARNY – opozycyjny wobec wiersza regularnego, ale tylko na jego tle czytelny i znaczący, powstały w rezultacie modyfikacji któregoś z trzech systemów regularnych (sylabicznego, sylabotonicznego lub tonicznego). Zachowuje rytm, uchylając inne zasady, np. nieregularny wiersz toniczny:

Nie grzebcie go w Westminsterze, Nie owijajcie w całuny, Odpłyńcie na ciche wybrzeże, Na turkusowe laguny, (A.  Słonimski, Na śmierć Conrada)

xXxx│xxXx xxxXx│xXx xXx│xXx│xXx xxxXx│xXx

WIERSZ WOLNY - bez jednolitego systemu rytmizacji. Każdy utwór ma własny kontur wersyfikacyjny, np.

                               Ziemia wydziera się korzeniami z nagrzanego wnętrza:

                               świat

                               pękającymi drzewami napęczniał!

                                                               (Julian Przyboś, Bez)

                        Prometeusz skowany

                               po mordzie

                                                               (Tadeusz  Różewicz, Kryształowe serce brudnego człowieka)

Uwaga! Wiersz wolny teoretycy literatury dzielą się na kilka grup. Wydaje się, że ta wiedza nie jest konieczna na egzaminie zdawanym na poziomie podstawowym. Dobrze byłoby rozróżniać te typy planując interpretację porównawczą wierszy na poziomie rozszerzonym:

- Wiersz wolny askładniowy - relacja między wersem a składnią jest tu w pełni dowolna. Jego odmiana: wiersz wolny emocjonalny - głównym kryterium podziału na wersy są emocje (charakterystyczny dla drugiej awangardy).

- Wiersz wolny składniowy - wers "jest analogiem zdania lub innej jednostki składniowej". Odmiany: wiersz wolny zdaniowy - wers jest "analogiem zdania" (np. wiersze poetów awangardy krakowskiej: Juliana Przybosia, Tadeusza Peipera, Jalu Kurka i Jana Brzękowskiego) oraz wiersz wolny skupieniowy - tzw. czwarty system wersyfikacyjny, zwany też Różewiczowskim (powstał w drugiej połowie XX w.), choć jego prekursorem był Józef Czechowicz. Porównaj uwagi nt. wiersza intonacyjno-składniowego (zdaniowego).

Bibliografia

Głowiński Michał, Okopień-Sławińska Aleksandra, Sławiński Janusz, Zarys teorii literatury, wyd. 6 popr., Warszawa 1991. ISBN 83-02-04400-8.

Sławiński Janusz (red.), Słownik terminów literackich, wyd. 2 poszerz. i popr., Wrocław 1988. ISBN 83-04-01787-3.

http://www.filologiapolskakalisz.fora.pl/rok-i,13/poetyka,52.html

Ćwiczenie 1

Jaki to system wersyfikacyjny?

I nocą obaczył kraj miły, rodzony,

Gdy księżyc się wznosił na stepach czerwony.

W noc nawet i ślepy poznałby te stepy

Po kwiatów rodzinnych zapachu.

                        (Juliusz Słowacki, Duma o Wacławie Rzewuskim)

Ćwiczenie 2

Jaki to system wersyfikacyjny?

                        Wołanie z Zawichostu

                        Do baby z mostu

                        bądź

                        wiś

                        strąć czasem

                        złotą myśl

                        a czasem pluń

                                               (Miron Białoszewski, Rozkurz)

Ćwiczenie 3

Jaki to system wersyfikacyjny?

                        Ja, choć z takim zapałem, tyle lat cię kochałem,

Będę kochał i jęczał daleki;

On nie kochał, nie jęczał, tylko trzosem zabrzęczał,

Tyś mu wszystko przedała na wieki.

                                               (Adam Mickiewicz, Czaty)