"Zawsze śnię o lustrach lub labiryntach. We śnie o lustrze pojawia się druga wizja, inna zmora mych nocy, idea masek. Przed maskami zawsze czułem strach. W dzieciństwie, gdy ktoś zakładał maskę, czułem, że ukrywa coś strasznego. Niekiedy (…) widzę swoje odbicie w lustrze, ale w tym odbiciu widzę siebie w masce. Boję się zerwać maskę, ponieważ boję się zobaczyć swoją prawdziwą twarz. Wyobrażam ją sobie jako coś potwornego, strawioną trądem, chorobą lub czymś, co przekracza nawet granice mojej wyobraźni." (Jorge Luis Borges)
28 marca minęła smutna rocznica zniesienia obowiązku zakrywania maseczką ust i nosa w pomieszczeniach zamkniętych. Dlaczego smutna? Bo przypomina o przykrej konieczności noszenia jej przez długi czas.
Maska jest obecna w kulturze od dawna. Wiąże się z formą widowiska dramatycznego, biorącego początek w świętach urodzaju. W XVI-XVII w. wprowadzono ją do teatrów dworskich. Współtworzyła sytuację komicznego nieporozumienia (qui pro quo). Wyobrażenie ludzkiej twarzy (maska pośmiertna) było wykorzystywane do celów magicznych i obrzędowych. Sporą rolę pełni dziś w kulturze popularnej. Wystarczy wspomnieć komiksowego Batmana, cyrkowych klaunów, karnawałowe bale maskowe. Ma wiele znaczeń w literaturze. Oto niektóre.
Dosłownie - zasłona twarzy, np. "Maska Zorro" Jamesa Luceno, "Wicehrabia de Bragelonne" Aleksandra Dumasa i "Człowiek w żelaznej masce" Rogera MacDonalda (historia tajemniczego więźnia w żelaznej masce - rzekomego bliźniaczego brata francuskiego króla Ludwika XIV). Element przebrania w celu pozostawania przez jakiś czas nierozpoznanym - częsty w baśniach, np. "Ośla skórka" Charlesa Perraulta.
Element stereotypizacji postaci, także: rekwizyt teatralny, np. commedia dell' arte, "Larwa "Cypriana Kamila Norwida, "Upiór w operze" Gastona Leroux, "Filozofia dramatu" Józefa Tischnera (maska a twarz).
Pozór, złuda, zwodniczość, np. "Maska" Charlesa Baudelaire’a.
Element grozy, strachu, obcości, np. "Maska" Rafała Wojaczka, "Koniec" Tadeusza Różewicza.
Stały element kontaktów międzyludzkich, np. „gęba” z "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza.
Zwiastun nieszczęścia lub śmierci, np. "Mądrość" Paula Verlaine’a, "Przenikanie" Różewicza. Także "Maria" Antoniego Malczewskiego oraz "Maska Śmierci Szkarłatnej" (Maska Czerwonego Moru) Edgara Allana Poego.
Realizacja motywu „teatr w teatrze”, np. "Marionetki" Cypriana Kamila Norwida, "Życie to nie teatr" Stachury, "Buffo" Wisławy Szymborskiej.
Maska jako nazwa własna, np. "Złota Maska" Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, gdzie stanowi nazwę teatru.
Karnawał, bal maskowy, np. "Romeo i Julia" Williama Szekspira, "Maskarada" Michaiła Lermontowa, "Maska", "Karnawał 1949 maskarada" Tadeusza Różewicza, "Trędowata" Heleny Mniszek.
Znaczenia przenośne: symbol obłudy, fałszu, zakłamania (np. "Świętoszek" Moliera), także - sposób bycia, np. "Życie to nie teatr" Edwarda Stachury. Zachowanie zmierzające do ukrycia prawdziwych zamiarów, celów, np. "Konrad Wallenrod", "Pan Tadeusz" (ks. Robak) Adama Mickiewicza.
Inne znaczenia, np. "Maska" Stanisława Lema (TUTAJ).
Kategoria teoretycznoliteracka – liryka maski (zob. TUTAJ).
Obrazy - przykłady: "Rysunek woskiem" Victora Braunera, "Autoportret wśród masek", "Intryga", "Śmierć i maski" Jamesa Ensora, "Ubieranie poślubionej" Maxa Ernsta, "Nosorożec w Wenecji" Pietra Longhi, "Arlekin", "Panny z Avignon", "Portret Dory Maar" Pabla Picassa, "Maska i książki" Władysława Ślewińskiego, "Autoportret z maskami" Wojciecha Weissa, "Cyrk" Witolda Wojtkiewicza.
Muzyka - przykłady: nawiązanie do "Maski Śmierci Szkarłatnej" (Maski Czerwonego Moru) - balety Nikołaja Czerepnina i balet Wojciecha Kilara, "Karnawał rzymski op. 9" (karnawałowy korowód) George'a Bizeta, "Karnawał" Antonina Dworzaka, "Czarna Maska" (według Gerharda Hauptmanna - taniec śmierci) Krzysztofa Pendereckiego, "Maski" - cykl utworów fortepianowych Karola Szymanowskiego, "Karnawał rosyjski op. 11 (wariacje humorystyczne)" Henryka Wieniawskiego.
Film - przykłady: "Persona" Ingmara Bergmana, "Maska" Petera Bogdanovicha, "Krzyk" Wesa Cravena, "Człowiek bez twarzy" Mela Gibsona, "Maska Zorro" Martina Campbella, "Twarze i maski" Feliksa Falka, "Trędowata" (bal maskowy) Jerzego Hoffmana, "Dziedzic maski" Lawrencea Gutermana, "Gadające głowy" Krzysztofa Kieślowskiego, "Jowita" (bal maskowy Janusza Morgensterna, "Maska" Chucka Russella, "Upiór w operze" Joela Schumachera (i inne realizacje), "Człowiek w żelaznej masce" Randalla Wallace'a, "Hannibal. Po drugiej stronie maski" Petera Webbera.
Można przeczytać
Werner Forman, Bjambyn Rinčen, Lamajskie maski taneczne. Cam Erlika w Mongolii, przeł. Alfons Latusek, Warszawa 1970 (sygn. 49359).
Maria Janion, Stanisław Rosiek (wybór, oprac. i red.), Maski. T.1-2, Gdańsk 1986. ISBN 8321578454, ISBN 8321578519 (sygn. 159850/1-2, cz XI-4/4 (1-2) d).
Claude Lévi-Strauss, Drogi masek, przeł. Monika Dobrowolska, Łódź 1985. ISBN 8321804837 (sygn. cz XXIX-9/1 b).
Janusz Ryba, Maskarady oświeconych. Próba opisu zjawiska, Katowice 1998. ISBN 8322608322 (sygn. cz K XXX-6/1739).
Magdalena Siwiec, Marionetki, maski i sny. Wokół romantycznej nicości, „Ruch Literacki” 2013, z. 6, s. 607-624 (Czytelnia).