Zamaskowani i zdemaskowani (na marginesie pewnej rocznicy)

"Zawsze śnię o lustrach lub labiryntach. We śnie o lustrze pojawia się druga wizja, inna zmora mych nocy, idea masek. Przed maskami zawsze czułem strach. W dzieciństwie, gdy ktoś zakładał maskę, czułem, że ukrywa coś strasznego. Niekiedy (…) widzę swoje odbicie w lustrze, ale w tym odbiciu widzę siebie w masce. Boję się zerwać maskę, ponieważ boję się zobaczyć swoją prawdziwą twarz. Wyobrażam ją sobie jako coś potwornego, strawioną trądem, chorobą lub czymś, co przekracza nawet granice mojej wyobraźni." (Jorge Luis Borges)

28 marca minęła smutna rocznica zniesienia obowiązku zakrywania maseczką ust i nosa w pomieszczeniach zamkniętych. Dlaczego smutna? Bo przypomina o przykrej konieczności noszenia jej przez długi czas.  

Maska jest obecna w kulturze od dawna. Wiąże się z formą widowiska dramatycznego, biorącego początek w świętach urodzaju. W XVI-XVII w. wprowadzono ją do teatrów dworskich. Współtworzyła sytuację komicznego nieporozumienia (qui pro quo). Wyobrażenie ludzkiej twarzy (maska pośmiertna) było wykorzystywane do celów magicznych i obrzędowych. Sporą rolę pełni dziś w kulturze popularnej. Wystarczy wspomnieć komiksowego Batmana, cyrkowych klaunów, karnawałowe bale maskowe. Ma wiele znaczeń w literaturze. Oto niektóre.

Dosłownie - zasłona twarzy, np. "Maska Zorro" Jamesa Luceno, "Wicehrabia de Bragelonne" Aleksandra Dumasa i "Człowiek w żelaznej masce" Rogera MacDonalda (historia tajemniczego więźnia w żelaznej masce - rzekomego bliźniaczego brata francuskiego króla Ludwika XIV). Element przebrania w celu pozostawania przez jakiś czas nierozpoznanym - częsty w baśniach, np. "Ośla skórka" Charlesa Perraulta.

Element stereotypizacji postaci, także: rekwizyt teatralny, np. commedia dell' arte, "Larwa "Cypriana Kamila Norwida, "Upiór w operze" Gastona Leroux, "Filozofia dramatu" Józefa Tischnera (maska a twarz).

Pozór, złuda, zwodniczość, np. "Maska" Charlesa Baudelaire’a.

Element grozy, strachu, obcości, np. "Maska" Rafała Wojaczka, "Koniec" Tadeusza Różewicza.

Stały element kontaktów międzyludzkich, np. „gęba” z "Ferdydurke" Witolda Gombrowicza.

Zwiastun nieszczęścia lub śmierci, np. "Mądrość" Paula Verlaine’a, "Przenikanie" Różewicza. Także "Maria" Antoniego Malczewskiego oraz "Maska Śmierci Szkarłatnej" (Maska Czerwonego Moru) Edgara Allana Poego.

Realizacja motywu „teatr w teatrze”, np. "Marionetki" Cypriana Kamila Norwida, "Życie to nie teatr" Stachury, "Buffo" Wisławy Szymborskiej.

Maska jako nazwa własna, np. "Złota Maska" Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, gdzie stanowi nazwę teatru.

Karnawał, bal maskowy, np. "Romeo i Julia" Williama Szekspira, "Maskarada" Michaiła Lermontowa, "Maska", "Karnawał 1949 maskarada" Tadeusza Różewicza, "Trędowata" Heleny Mniszek.

Znaczenia przenośne: symbol obłudy, fałszu, zakłamania (np. "Świętoszek" Moliera), także - sposób bycia, np. "Życie to nie teatr" Edwarda Stachury. Zachowanie zmierzające do ukrycia prawdziwych zamiarów, celów, np. "Konrad Wallenrod", "Pan Tadeusz" (ks. Robak) Adama Mickiewicza.

Inne znaczenia, np. "Maska" Stanisława Lema (TUTAJ).

Kategoria teoretycznoliteracka – liryka maski (zob. TUTAJ).

Obrazy - przykłady: "Rysunek woskiem" Victora Braunera, "Autoportret wśród masek",  "Intryga", "Śmierć i maski" Jamesa Ensora, "Ubieranie poślubionej" Maxa Ernsta, "Nosorożec w Wenecji" Pietra Longhi, "Arlekin", "Panny z Avignon", "Portret Dory Maar" Pabla Picassa, "Maska i książki" Władysława Ślewińskiego, "Autoportret z maskami" Wojciecha Weissa, "Cyrk" Witolda Wojtkiewicza.

Muzyka - przykłady: nawiązanie do "Maski Śmierci Szkarłatnej" (Maski Czerwonego Moru) - balety Nikołaja Czerepnina i balet Wojciecha Kilara, "Karnawał rzymski op. 9" (karnawałowy korowód) George'a Bizeta, "Karnawał" Antonina Dworzaka, "Czarna Maska" (według Gerharda Hauptmanna - taniec śmierci) Krzysztofa Pendereckiego, "Maski" - cykl utworów fortepianowych Karola Szymanowskiego, "Karnawał rosyjski op. 11 (wariacje humorystyczne)" Henryka Wieniawskiego.

Film - przykłady: "Persona" Ingmara Bergmana, "Maska" Petera Bogdanovicha, "Krzyk" Wesa Cravena, "Człowiek bez twarzy" Mela Gibsona, "Maska Zorro" Martina Campbella, "Twarze i maski" Feliksa Falka, "Trędowata" (bal maskowy) Jerzego Hoffmana, "Dziedzic maski" Lawrencea Gutermana, "Gadające głowy" Krzysztofa Kieślowskiego, "Jowita" (bal maskowy Janusza Morgensterna, "Maska" Chucka Russella, "Upiór w operze" Joela Schumachera (i inne realizacje), "Człowiek w żelaznej masce" Randalla Wallace'a, "Hannibal. Po drugiej stronie maski" Petera Webbera.

Można przeczytać
Werner Forman, Bjambyn Rinčen, Lamajskie maski taneczne. Cam Erlika w Mongolii, przeł. Alfons Latusek, Warszawa 1970 (sygn. 49359).
Maria Janion, Stanisław Rosiek (wybór, oprac. i red.), Maski. T.1-2, Gdańsk 1986. ISBN 8321578454, ISBN 8321578519 (sygn. 159850/1-2, cz XI-4/4 (1-2) d).
Claude Lévi-Strauss, Drogi masek, przeł. Monika Dobrowolska, Łódź 1985. ISBN 8321804837 (sygn. cz XXIX-9/1 b).
Janusz Ryba, Maskarady oświeconych. Próba opisu zjawiska, Katowice 1998. ISBN 8322608322 (sygn. cz K XXX-6/1739).
Magdalena Siwiec, Marionetki, maski i sny. Wokół romantycznej nicości, „Ruch Literacki” 2013, z. 6, s. 607-624 (Czytelnia).

Opowiem Ci…

22 marca przypadł Światowy Dzień Opowiadania Historii. Są szczególne, słynne opowieści…
…Muzyczne, np. "Opowieści Hoffmanna" Jacquesa Offenbacha...
…Filmowe, np. "Opowieść do poduszki" Ralpha Levy’ego, "Filadelfijska opowieść" George’a Cukora, "Opowiedz mi o Lucy", oryg. "Occhi Chiusi" Giuseppe Petitto, "Opowieść" Jennifer Fox...
…Literackie, np. "Opowieści kanterberyjskie" Geoffreya Chaucera oraz - nawiązujące do nich – "13 opowieści" Agathy Christie, "Dekameron" Boccaccia, "Opowieść zimowa" Szekspira, "Opowieść wigilijna" Dickensa, "Opowieść północna" Paustowskiego, "Opowieści niesamowite" Edgara Allana Poe'a (wspomniane TUTAJ) i - o podobnym tytule - Stefana Grabińskiego (TUTAJ). "Fantastyczne opowieści" z dreszczykiem znanych pisarzy przedstawiłyśmy TUTAJ, TUTAJ, TUTAJ, TUTAJ i TUTAJ. Czujemy niedosyt? Oto jeszcze kilka...

Opowieść o Czhun-hiang, najwierniejszej z wiernych. Ona jest kisaeng (tak w Korei nazywa się kobietę zwaną Japonii gejszą), a on - synem urzędnika. Ich miłość będzie rozwijała się wśród przeciwności... (Sygn. 49131).

Joseph Conrad, Opowieści niepokojące. Zbiór opowiadań, czyli: "Karain. Wspomnienie",  „Idioci", "Placówka postępu", "Powrót" i "Laguna" (sygn. cz D I-1/4 a).

Halina Poświatowska, Opowieść dla przyjaciela. Autobiografia przedwcześnie zmarłej poetki, ujęta w formę listu, a może solilokwium. Rzecz o miłości, cierpieniu i pragnieniu życia. Poświatowska fascynowała. I dzisiaj także sięga się po te utwory, pełne skrywanej pasji. Stanisław Grochowiak - zauroczony jej osobą i twórczością - stwierdził, że "nie była ładna - była na to zbyt Piękna". A Tadeusz Nowak nazwał ją "zjawiskiem na poły wiosennym, na poły jesiennym" (sygn. 130151-2).

Diane Setterfield, Trzynasta opowieść. Margaret Lea próbuje stworzyć biografię byłych  mieszkańców obracającej się w ruinę rezydencji Angelfield. Nie wie, że w miarę poszukiwań będą się przed nią odsłaniały coraz bardziej bolesne sekrety, które w pewnej chwili dotkną bardzo osobiście… (Sygn. 162231).

Per Olof Sundman, Opowieść o Såmie. Reinterpretacja średniowiecznej sagi o Ravnkelu Śmiałym, bogaczu, który utracił majątek i ludzkie poważanie, ale z czasem - pokonawszy wiele przeciwności - odzyskał je. Cena jednak była wysoka... (Sygn. 121373).

John Wain, Opowieść sprzedawcy odpustów. Giles Hermitage kocha piękną gitarzystkę. Jednocześnie - jako literat - pisze książkę o miłości. Dzieło, które tworzy, zaczyna mieć coraz wyraźniejszy wpływ na jego codzienność. A może jest odwrotnie - on sam kreuje swoje życie na wzór romansu? (Sygn. 119660).

Edith Wharton, Opowieści małżeńskie. Kilka historii wziętych "z życia". Zróżnicowane portrety ludzi reprezentujących różne grupy społeczne i rozmaite charaktery, a których z pozoru nic ich nie łączy… (sygn. 106492).

Książki (nie)zapomniane - Na granicy etyki i obowiązku

Dwie powieści FRANCISA CLIFFORDA (1917-1975). Kilka migawek. Obrazki wyjęte z szerszych ram. Mgnienia, drgnienia, subiektywne spojrzenia. Otacza je atmosfera niedopowiedzeń. Po ich przeczytaniu pozostaje ulotny żal, że... były takie krótkie i już przeminęły. Szczególnie - po lekturze pierwszej z nich.

Księżyc w dżungli (Honour the Shrine). Kapitan John Strachan wraz z oddziałem tropi Japończyków w Birmie. Był tu już dwa lata temu. Wówczas znaleźli się w okolicy - on i jego pięciu towarzyszy - na ochotnika. Ich zadaniem było wysadzenie mostu. Akcja niezupełnie się powiodła. Most wprawdzie wyleciał w powietrze, ale spośród Anglików ocalał tylko Strachan. Ciężko ranny, musiał poczekać na ewakuację kilkanaście trudnych dni. W misji, do której ostatkiem sił dotarł, zaopiekowali się nim ks. Bassett i s. Weronika. A lęk Johna przed Japończykami narastał z każdą chwilą. Był pewny, że ktoś mógł go dostrzec i donieść. Jednocześnie - jakby na przekór niesprzyjającej rzeczywistości - pokochał zakonnicę. Miłością bez cienia grzechu. Czystą. Kobieta - nieustannie przebywająca w półcieniu - paradoksalnie stała się jasnym promieniem w nieprzebytej dżungli. I gdy na niebie pojawił się samolot, kapitan poczuł ból jeszcze większy niż ten, który odczuwał będąc rannym. Ksiądz i siostra zostali z miejscowymi. A jednak ktoś doniósł, że duchowny ukrywał Anglika. John zdążył uciec, ale Japończycy zabili załogę misji, którą "zdradził" pistolet, zbytecznie pozostawiony przez oficera do obrony...

Upłynęły dwa lata. John znowu tu jest. Minione wraca do niego w postaci listu napisanego wówczas przez ks. Bassetta. Listu "zza grobu". Co autor w nim zawarł?

Francis Clifford, Księżyc w dżungli, przeł. Zofia Kierszys, Warszawa 1987. ISBN  8321108423 (sygn. 119810).

Coś do kochania (Something to Love). Wojna rzuciła Roberta Wymana - amerykańskiego frontowego lekarza - do Italii. Teraz, po kilkunastu latach, wraca tu jako asystent lekarza na statku pasażerskim. Statek uległ awarii, a Wyman ma kilka dni, by odwiedzić poznane tu wówczas osoby. Gina, z którą przeżył niezapomniane chwile, nie żyje. Jej córka, Rosina, ma wyjść za Emilia - mężczyznę przypisującego Robertowi winę za własne kalectwo (brak ręki). Czy wojenny lekarz popełnił wówczas błąd w sztuce? I jak zachowa się chmurny Emilio, gdy zobaczy groźny wypadek auta doktora?

Drugi wątek krótkiej powieści dotyczy miejscowego proboszcza, Don Ambrogia, na którego prośbę Wyman ma zbadać autentyczność krwi pojawiającej się na posadzce kościółka. Właśnie w tej sprawie jechał z Neapolu, gdy jego samochód osunął się ze zbocza. Historia luźno związana z fabułą, ale dodająca jej niesamowitej, nieuchwytnej aury. Nad rozsłoneczniony wiejski krajobraz włoskiego Południa nadciąga chmurka Tajemnicy...

Francis Clifford, Coś do kochania, przeł. Michał Ronikier, Warszawa 1972 (sygn. 55455).

Pieśni, których nie zaśpiewamy

21 marca. Światowy Dzień Poezji. Pieśń - jeden z lirycznych gatunków. Pisana w różnych epokach - od antyku po współczesność. Najbardziej znane przykłady? „Pieśń słoneczna” św. Franciszka z Asyżu, „Pieśń o domu” Marii Konopnickiej, „Pieśń o żołnierzach z Westerplatte” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, „Pieśń o moim Chrystusie”, „Pieśń o życiu i śmierci Chopina” Romana Brandstaettera, „Pieśń o Hajawacie” Henry’ego Wadswortha Longfellowa, tomiki wierszy pod tytułem „Pieśni” – od Horacego i Kochanowskiego, po Gałczyńskiego. Dzisiaj trochę pożartujemy i przedstawimy kilka pieśni… epickich, czyli utworów zawierających „pieśni” w tytule, ale niebędących nimi gatunkowo. Takie, jak np. „Pieśń o Nibelungach” czy „Pieśń o Rolandzie”.

Jadwiga Dragon Kulczyńska, Przerwana pieśń nad pieśniami. Opowiadania o Śląsku. Ze wstępu autorki, umieszczonego także na obwolucie: "Śląsk jest moim dziedzictwem, młodością i dniem dzisiejszym. Nie tylko - jest historią. Chętnie sięgam w dawne czasy - do lat moich starosków i starek z ich życiem i gwarą, w której przebrzmiewają jeszcze ubiegłe stulecia. (…) W całym moim pisarskim dorobku, również przy pisaniu "Przerwanej Pieśni nad Pieśniami" - Śląsk był moim przesłaniem, któremu pozostanę wierna." (Sygn. 180416)

Maksym Gorki, Pieśń o sokole. Konfrontacja dwóch postaw: umiłowania swobody umierającego sokoła i wygodnictwa drwiącego zeń węża: „Umieram - rzekł sokół, wzdychając głęboko - lecz żyłem ja w sławie i szczęścia zaznałem, i w boju, bywało, potykałem się mężnie, i niebo widziałem tak dobrze, tak z bliska, jak ty go nie ujrzysz, niebożę.
- A po cóż mi niebo? Tam chłodna pustynia, a tu mam wilgoci i ciepła do syta i dobrze mi w mojej szczelinie". (Tłum. B…..é, z 1902 r., tłum. współczesne – Seweryn Pollak, sygn. 61676, 83357)

Maksym Gorki, Pieśń o zwiastunie burzy. Kolejny utwór inspirowany romantyzmem: „Nad równiną morza siwą wicher kłęby chmur gromadzi. Między morzem i chmurami dumnie ptak szybuje chyży, rzekłbyś: czarna błyskawica. To skrzydłami falę muśnie, to się w chmury strzałą wzbije, krzyczy ptak - i chmury słyszą pieśń radosną w śmiałym krzyku. Jest w tym krzyku żądza burzy. (…) Jęczą mewy czując burzę, jęczą, krążą, rozmiotane na dnie morza, by ukryły trwogę swą przed nawałnicą. Jęczą mewy przerażone - bo im, mewom, nie zrozumieć upojenia bitwą życia: grom uderzeń je przeraża. Pingwin głupi i tchórzliwy w skałach tłuste cielsko chowa... Tylko on, Albatros dumny, płynie śmiało i swobodnie nad spienionym siwym morzem. Coraz mroczniej, coraz niżej opadają ciężkie chmury - i śpiewają, rwą się fale na spotkanie piorunowi. Zagrał grom - i w pianie gniewu jęczą fale z wiatrem walcząc. (…) Mknie Albatros, zwiastun burzy, rzekłbyś, czarna błyskawica, z krzykiem zwały chmur przeszywa, skrzydłem pianę fal roztrąca.” (Tłum. Julian Tuwim, sygn. 61676, 83357)

James Macpherson, Pieśni Osjana. Mistyfikacja, która wywarła ogromny wpływ na romantyków. Oto jej początek: „Dlaczego, niewidzialny wędrowcze, który przyginasz oset nad brzegami Lory, dlaczego, powiewie doliny, odbiegłeś mojego ucha? Nie słyszę ani szumu dalekiego strumienia, ani dźwięku arfy od skały! Przybądź, Malwino, wróć bardowi jego duszę.” (Tłum. Seweryn Goszczyński, zweryfikował i oprac. Jerzy Strzetelski, sygn. 91214, cz D IV-5/202)

Rainer Maria Rilke, Pieśń o miłości i śmierci korneta Krzysztofa Rilke. Młodzieniec wyruszył na wojnę. Nie zaznał jeszcze w życiu miłości, a łatwiej było spotkać śmierć…:
„Konno, konno, konno - tak przez dzień, tak przez noc, znów przez dzień.
Konno, konno, konno.
I zmęczeniem męstwo przytłumione, i tak wielka, tak wielka tęsknota. Żadnej góry. Bez kresu równina. Ledwie jedno drzewo róść się waży. Jakieś chaty skulone nędznie u zamulonych studzien. Żadnej wieży. I obraz wciąż ten sam. Tu już dwojga oczu za wiele. Tylko w nocy droga nie jest tak obca.” (Tłum. Adam Włodek, sygn. 70595)

Franz Werfel, Pieśń o Bernadetcie. Fabularyzowana historia spotkania prostej dziewczyny, Bernadetty Soubirous, z Piękną Panią z Groty. Książka – dar niewierzącego autora, który zdobył się na niezwykły akt wdzięczności za kilkukrotne ocalenie podczas „nocy” II wojny światowej: „Pewnego dnia w okresie największych utrapień uczyniłem ślub. Jeśli dane mi będzie wydostać się z beznadziejnego położenia i wylądować szczęśliwie u zbawczych wybrzeży Ameryki, natenczas ślubowałem, że przed rozpoczęciem jakiejkolwiek pracy zaśpiewam światu pieśń o Bernadetcie, najpiękniej jak tylko potrafię.” (Tłum. autoryz. Maria Kłos, tekst powieści TUTAJ).

Matematyka jest wszędzie (2)

LITERATURA

W teorii literatury istnieją dylogie, trylogie, tetralogie, a także dyptyki, tryptyki (i inne konfiguracje), rozdziały i tomy, (numerowane) odsłony, sceny i akty.

Baśnie. Legendy i podania. Literatura dziecięca i młodzieżowa. Literatura fantastyczna. Literatura przygodowa

Częsty jest początek: „Za siedmioma górami, za siedmioma rzekami…”. Równie liczne są „trzy próby”, którym bohater musi zwycięsko stawić czoła. Przykłady: „Baśnie z 1000 i 1 nocy”, „Królewna Śnieżka (i siedmiu krasnoludków)”, „Trzy piórka”, (Czterej) „Muzykanci z Bremy” braci Grimm, „Pięć ziarnek grochu” Hansa Ch. Andersena, „Siedem córek” i „Ogród tysiąca piwonii” Marii Krüger (z tomu „Dar rzeki Fly”), „Trzej elektrycerze” Stanisława Lema (w zbiorach opowiadań).

Inne przykłady z literatury dla młodego odbiorcy: „Do przerwy 0:1” Adama Bahdaja, „Dwa lata wakacji” (sygn. 110243), „20 000 mil podmorskiej żeglugi” i „Pięć tygodni w balonie” (sygn. 115494, 116146) Julesa Verne’a, „Siedem stron naszego świata” Wojciecha Fiwka (sygn. 106366).

Literatura historyczna

 „Dwie Diany” (sygn. 92314/1-2), „Trzej Muszkieterowie” (sygn. 8006) i „Dwadzieścia lat później” Alexandre’a Dumasa, „Opowieść o dwóch miastach” Charlesa Dickensa (TUTAJ), „Pierwsza polka” Horsta Bienka (sygn. 101432, 143907-8)

Literatura kryminalna, sensacyjna i szpiegowska

 „Pięć małych świnek”, „Raz, dwa trzy… Zapnij mi obuwie” i „Wielka czwórka” Agathy Christie. Równie ważna jest dziesiątka osób na wyspie w „I nie było już nikogo”, nawiązująca do 10 postaci z wierszyka. Inne tytuły: „Pięć pestek pomarańczy” i „Trzej studenci” Arthura Conana Doyle’a (sygn. 51700,176765, 180398), „Sześć dni kondora” Jamesa Grady’ego (sygn. 131580).

Literatura obyczajowa

„Piąta strona świata” Kazimierza Kutza (sygn. 166458), „Piątka z ulicy Barskiej” Kazimierza Koźniewskiego (sygn. 70587), „Sala nr 6” Antona Czechowa (opowiadanie, zob. TUTAJ), „Siódmy krzyż” Anny Seghers (sygn. 87677, 106543), „Trzej towarzysze” Ericha Marii Remarque’a (sygn. 130850), „Trzy siostry” - także Antona Czechowa (dramat, sygn. 130303, 159039, 176727, cz D IV-4/198).

Biblia

„Księga Liczb” – jedna z ksiąg „Biblii” (Starego Testamentu, czwartej księgi „Pięcioksięgu”, sygn. 132541, 156351, cz II-3/36), 150 „Psalmów”. Ponadto (przykłady):

1.
Jeden Bóg w Trzech Osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty);
2.
Dwie małe monety, czyli wdowi grosz (Łk 21, 2)
3.
3 dni przebywania Łazarza w grobie (J 11, 17); potrójne zaparcie się Piotra (Mt 26, 69-75; Łk 22, 55-62); potrójne pytanie Piotra o miłość (J 21, 15-17); 3 podróże misyjne Pawła (Dzieje Apostolskie).
4.
4 rzeki wypływające z Edenu - Piszon, Gichon, Chiddekel, Perat (Rdz 2, 10-14); 4 Ewangelistów (Mateusz, Marek, Łukasz, Jan); 4 jeźdźców Apokalipsy (Wojna, Zaraza, Głód i Śmierć - Ap 6, 2-8);
5.
5 rozmnożonych chlebów (Łk 9, 12-16);
6.
6 dni stworzenia świata (Rdz 1, 1-31);
8.
8 błogosławieństw (Mt 5, 1-12);
10.
10 sprawiedliwych (Rdz 18, 32); 10 uzdrowionych trędowatych (Łk 17, 11-19).
11 i więcej
12 Apostołów (Mk 3, 16-19);  40 dni i nocy potopu (Rdz 7, 12); Pięćdziesiątnica, czyli Zesłanie Ducha Świętego (Dz 2, 1-4); 72 rozesłanych uczniów (Łk 10, 1); 77 razy trzeba przebaczać (Mt 18, 22); 153 ryby złowione podczas cudownego połowu (J 21, 11); 175 lat żył Abraham (Rdz 25, 7).

Poezja
„Drugie szczęście Hioba” Anny Kamieńskiej (sygn. 63549), „Dwie małpy Bruegla”, „Wielka liczba” (sygn. 71872) Wisławy Szymborskiej (zob. TUTAJ, Ćwiczenie 9), „Pierwsza przechadzka” Leopolda Staffa, „Trzech Budrysów” Adama Mickiewicza.

Cytaty literackie (przykłady)

„Nie zgadzam się z matematyką. Uważam, że suma zer daje groźną liczbę.”  (Stanisław Jerzy Lec, zob. TUTAJ)

„Jedna nie wadzi, daj ci Boże zdrowie!”
„By jeno jedna” - doktor na to powie.
Od jednej przyszło aż więc do dziewiąci,
A doktorowi mózg się we łbie mąci.”
(Jan Kochanowski, O doktorze Hiszpanie)

„Mąż straszny - ma trzy oblicza,
On ma trzy czoła. (…)
Podnóżem jego są trzy stolice.
Trzy końce świata drżą, gdy on woła (…)
Na trzech stoi koronach, a sam bez korony (…)
A imię jego czterdzieści i cztery.”
(Adam Mickiewicz, Dziadów część III)

„I jeden z nas - to jestem ja,
którym pokochał. (…)
A drugi z nas  to jestem ja,
którym nienawiść drżącą począł (…)
A trzeci z nas - to jestem ja
odbity w wypłakanych łzach (…)
I czwarty ten, którego znam,
który nauczę znów pokory (…)”
(Krzysztof Kamil Baczyński, Spojrzenie - interpretacja TUTAJ)

„Gdzieś w górze, krzykliwy i czarny,
rój ptactwa rozsypał się w szereg,
jak czcionki w podziemnej drukarni,
gdy nocą składali we czterech... (…)
robota... tak, wiele roboty...
i jeszcze dziesiąty pawilon...”
(Władysław Broniewski, Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego)

Źródło fotografii: Pixabay.com

Matematyka jest wszędzie (1)

14 marca przypada Międzynarodowy Dzień Matematyki. Nie wszyscy ją w szkole lubili, ale jest tak powszechna w życiu, że wyeliminować się jej nie da. (Nieliczne) przykłady? Wystarczy ich na dwa - w miarę obszerne - odcinki. Dzisiaj będzie o  geografii, historii, języku polskim.

GEOGRAFIA

Mamy 4 pory roku, 4 strony świata, 38 stref czasowych. A oto kilka „liczbowych” nazw związanych z geografią (więcej – w innym artykule):

- Dolina Pięciu Stawów – w Tatrach.
- Jezioro Czterech Kantonów – w Szwajcarii.
- Ryczące czterdziestki – określenie regionów w strefie 40˚ szerokości geograficznej północnej i południowej, w których wieją szczególnie silne sztormowe wiatry zachodnie, będące wynikiem aktywności cyklonów.
- Siedmiogród (Transylwania) – kraina historyczna w Rumunii, na Wyżynie Siedmiogrodzkiej.
- Trójkąt bermudzki – miejsce na Oceanie Atlantyckim, znane z niewyjaśnionych zaginięć samolotów i statków (o tych tajemniczych zjawiskach – TUTAJ).
- Trójkąt Trzech Cesarzy – zbieg Czarnej i Białej Przemszy, znajdujący się obecnie na terenie Mysłowic i Sosnowca. W latach 1815-1914 – miejsce „styku” Niemiec, Austro-Węgier i Rosji.
- Trzeci Świat – dawna nazwa państw słabo rozwiniętych gospodarczo, kraje Globalnego Południa.
- Trzy Korony - najwyższy szczyt Pienin Środkowych.

HISTORIA. POLITYKA. GOSPODARKA

Historia opiera się na liczbach (datach). Imiona władców i papieży nierzadko opatrzone są „numerami”. A ponadto – na przykład:

Sobory

- 2 sobory efeskie (431 r.; 449 r.),
- 2 sobory lyońskie (1245 r.; 1274 r.),
- 2 sobory nicejskie (325 r.; 787 r.),
- 2 sobory watykańskie (1868-1870 r.; 1962-1965 r.),
- 5 soborów konstantynopolitańskich (381 r.; 553 r.; 680-681 r.; 869-870; 879–880 r. - prawosławny, 1341-1351 r.),
- 5 soborów laterańskich (1123 r.; 1139 r.; 1179 r.; 1215 r.; 1512-1517 r.).

Bitwy, wojny, inne wydarzenia

Częste jest „numerowanie” bitew i wojen, np.:
- 2 wojny burskie (1880-1902 r.),
- 2 wojny światowe (1914-1918 r.; 1939-1945 r.),
- 3 bitwy pod Termopilami (480 p.n.e.; 191 p.n.e.; 1941 r.),
- 3 rozbiory Polski (1772-1795),
- 3 wojny północne (1563-1570 r.; 1655-1660 r.; 1700-1721 r. – wielka wojna północna),
- 3 wojny punickie (264-146 r. p.n.e.),
- (epoka) 5 dynastii (w Chinach, 907-960 r.),
- 7 wypraw krzyżowych i krucjata dziecięca (1096-1291).
Ponadto: wojna stuletnia (1337-1453), wojna trzydziestoletnia (1618-1648), wojna siedmioletnia (1756-1763), wojna sześciodniowa (1967).

Inne „cyfrowe” terminy, to np. „czwartacy” (żołnierze 4. Pułku Piechoty Liniowej Królestwa Polskiego), dziesięcina (rodzaj daniny), millenaryzm (chiliazm, w judaizmie: wiara w bliskie nadejście tysiącletniego panowania Królestwa Bożego na Ziemi), „piąta kolumna” (zamaskowana agentura wroga); trójpolówka i czwórpolówka (techniki rolnicze), trzeciorzęd i czwartorzęd w dziejach Ziemi, wyprawa siedmiu przeciw Tebom (w mitologii greckiej), Wyprawa Tysiąca (Garibaldiego), a współcześnie - Grupa G8 – nazwa ośmiu najbogatszych państw świata, których przywódcy regularnie spotykają się w celu omówienia bieżących problemów gospodarczych.

Inne liczby: 100 dni Napoleona, 63 dni powstania warszawskiego, a nawet godziny, np. 4.45 we wrześniu 1939 (o ważnych godzinach i minutach więcej TUTAJ). A w tytułach książek popularyzujących wiedzę archeologiczną i historyczną? Na przykład: „Dziesięć lat odkryć na Pustyni Judzkiej” Józefa Tadeusza Milika (sygn. 54424), „Siódma minęła, ósma przemija... Przygody najwcześniejszych odkryć” Paula Herrmanna (sygn. cz XXVII-1/4 a).

Powiedzenia i przysłowia

„Ogolić się na zero” (na łyso); „grać pierwsze skrzypce” (przewodzić); „na jedno kopyto” (jednakowe); „na pierwszy ogień” (w pierwszej kolejności); „na pierwszy rzut oka” (patrząc pobieżnie); „od pierwszego wejrzenia” (natychmiast); „pierwszy lepszy” (wybrany bez namysłu); „skoczyć na jednej nodze” (pobiec szybko); „iść na pierwszy ogień” (w pierwszej kolejności); „druga strona medalu” (inne spojrzenie na sprawę, inny aspekt); „mieć dwie twarze”, „być dwulicowym” (być fałszywym, obłudnym); „jak dwie krople wody” (identyczne, nie do odróżnienia), „na dwoje babka wróżyła” (są dwie opcje, a ich prawdopodobieństwo – jednakowe); „do trzech razy sztuka” (trzecia próba się uda); „rozpędzić na cztery wiatry” (gwałtownie położyć czemuś kres, rozgromić); „spaść na cztery łapy” (wyjść cało z trudnej sytuacji); „dzielić włos na czworo” (nadmiernie dociekać); „zamknąć na cztery spusty” (zamknąć bardzo dokładnie); komuś „brak piątej klepki” (nie jest zbyt mądry); „szósty zmysł” (intuicja, nieświadome przeczucie); „być w siódmym niebie” (być zachwyconym, bardzo szczęśliwym); „ni w pięć, ni w dziewięć” (ni stąd, ni zowąd); „dziesiąta woda po kisielu” (bardzo odległe pokrewieństwo); „za pięć dwunasta” (w ostatniej chwili).

Dokończenie - 17 marca (w piątek).

 Źródło fotografii: Pixabay.com

Książki (nie)zapomniane - Usprawiedliwia go to, że umiał kochać

Jest w wielu dziełach literatury skandynawskiej jakiś fatalizm. Mamy go i w tym utworze. Ponoć naturalistycznym, a jakoś przedziwnie poetyckim. Bohater wędruje niemal od klęski do klęski. I nie przestaje pragnąć. Chłopiec. Młodzieniec. Mężczyzna. Niespokojny i niezaspokojony duch. Literacki krewny Peera Gynta (TUTAJ). „Niels Lychne” JENSA PETERA JACOBSENA (1847-1885).

Maria Dąbrowska – tłumaczka powieści – tak scharakteryzowała jej autora: „Był rozmiłowanym w doświadczeniu przyrodnikiem oraz uciekającym od wszelkiego doświadczenia marzycielem, był ateistą, wiecznie nawiedzanym przez Boga; był niezrównanym realistycznym spostrzegawcą, a zarazem cokolwiek retorycznym filozofem, był romantykiem i pozytywistą”. Można by powiedzieć, że to również portret stworzonego przezeń bohatera.

Niels. Syn marzycielskiej, śniącej na jawie Bartoliny. Już we wiośnie życia przeżył pierwszy dramat – śmierć uwielbianej siostry. Modlił się gorliwie, żarliwie, z całej duszy o jej życie, ale odeszła. Potem do jego serca zawitała wiosna. Młodzieńcza miłość. Po niej kolejna i kolejna… Zachwyt nad kuzynką, Fennimorą, dzielił z krewnym, Erykiem. Dziewczyna wybrała Eryka, ale oboje wkrótce rozczarowali się sobą. Wróciła do Nielsa. Po rychłej śmierci męża zaczęły ją dręczyć wyrzuty sumienia. To był znak dla Nielsa, że trzeba iść dalej…

Wędrowiec zatrzymał się na chwilę, gdy oczarowała go operowa artystka. Przystanął jednak dłużej przy młodziutkiej Gerdzie. Postanowił się ustatkować. Pobrali się i doczekali syna. Gdy wydawało się, że znajdzie odpoczynek po długim biegu, stracił oboje. Nie miał już nic. Mógł znowu podjąć wędrówkę… I wyruszył w drogę. Ostatnią. Zgłosił się ochotniczo na pole bitwy…

Niels. Marzyciel i realista. Romantyk i pozytywista. Niemal co krok mierzył się z przeciwnymi wiatrami niezrozumiałego Losu. Czasem błądził. Nierzadko źle wybierał. Podążał za mrocznym przeznaczeniem. Usprawiedliwia go to, że umiał kochać.

Jens Peter Jacobsen, Niels Lychne [online, Project Gutenberg], tryb dostępu: https://www.gutenberg.org/files/55389/55389-h/55389-h.htm (TUTAJ).

„Czarna dyskoteka”?

Władysław Kopaliński, czyli Władysław Sterling. Postać niezwykła, warta pamięci. Niedawno udostępniałyśmy Czytelnikowi jedną z jego książek – „Słownik wydarzeń, pojęć i legend XX wieku” (sygn. 170748, cz VI-5/5 c). Chociaż liczy niewiele lat, miała już sporo wydań. Ostatnie (jak na razie) – 15 lat temu. Mały jubileusz. Zajrzałyśmy do tekstu. Czym może zaskoczyć pozycja o czasach tak nieodległych, których znaczącą część znamy z autopsji? A jednak… Oprócz haseł „oczywistych”, jak np. „mysz” (komputerowa), „płetwonurek”, „pług śnieżny”, „sztuczne rzęsy”, „trwała ondulacja”, „ukryta kamera”, znajdujemy takie, które niewiele nam mówią. Proponujemy test. Wypiszemy 10 haseł i prosimy o ich krótką definicję.

Zdefiniuj terminy
Autostrada informacyjna, Czarna sukienka, Dziecko z kluczykiem, Filofax, It Girl, Kanotier, Modsi, Pionowzlot, Terror biurowy, Wspaniały żbik.

Odpowiedzi podajemy po cytatach na temat historii. Mogą się przydać (w szkole i nie tylko). Najpierw z pism Cypriana Kamila Norwida:

„dzieje pozornie są zamęt,
Gdy w gruncie są: siła i ładność szeroka! -
Aż oto, że dzieje są jako testament,
Którego cherubin dogląda z wysoka – „
(Żydowie polscy)

„Historia jest siłą. Historię nie tylko stanowią wiarygodne zbiorowiska nagich faktów, ale i pojęcia, jakie naród w swej własnej wyrabia historii.”

„Historia pisze rachunek swój żelazną ręką i nie pyta się wcale o sentymenta, ale pyta o sumę rachunku.”

„Położenie geograficzne nie jest wcale technicznym i nagim przypadkiem, ale jest pierwszą elementarną kartą historii narodowej.”

Teraz – z „Historii” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego:

„Idą, idą pochody, dokąd idą,
których prowadzi jak wygnańców łaski
ląd krążący po niebie. A może
niebo po lądzie dmące piaskiem
tak kształt ich zasypuje. Jak noże
giną w chleb pogrążone – tak oni
z wolna spływają. Piach ich pokrywa.
Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni.”

Z „Orszaków, dworaków” Agnieszki Osieckiej:

„Historio, historio,
cóżeś ty za pani,
że dla ciebie giną
chłopcy malowani. (…)
Historio, historio,
czarna dyskoteko,
nie pozwalasz wytchnąć
ludziom ani wiekom. (…)
Historio, historio,
tyle w tobie marzeń,
często ciebie piszą
kłamcy i gówniarze.”

Z „Obozu głodowego pod Jasłem” Wisławy Szymborskiej:

„Historia zaokrągla szkielety do zera.
Tysiąc i jeden to wciąż jeszcze tysiąc.
Ten jeden, jakby go wcale nie było”.

Odpowiedzi do testu

Autostrada informacyjna – różne wizje ponadpaństwowej sieci komputerowej, która docierając do wszystkich instytucji i osób, będzie mogła wykonywać wszelkie usługi związane z dostarczaniem, wymianą, poszukiwaniem i przetwarzaniem informacji.

Czarna sukienka – odsyła do hasła Chanel Nr 5. W taką sukienkę ubierała się Coco.

Dziecko z kluczykiem – symbol problemu matek pracujących poza domem i zjawiska rozbitych rodzin (szczególnie widocznego od lat 60.).

Filofax – połączenie terminarza, notatnika, książki adresowej, informatora i portfela w oprawie ze skóry (lub jej imitacji).

It Girl – dziewczyna mająca „to coś” (pociąg zmysłowy). Przydomek amerykańskiej aktorki Clary Bow.

Kanotier – płaski, okrągły, sztywny, słomkowy kapelusz męski obwiedziony czarną wstążką, noszony pod koniec XIX i w pierwszej połowie XX w.

Modsi – grupy młodych robotników i studentów brytyjskich z lat 60., zachowujących się jak dandysi i noszących eleganckie, ultranowoczesne stroje.

Pionowzlot – samolot pionowego startu i lądowania.

Terror biurowy – terror psychiczny w miejscu pracy (mobbing).

Wspaniały żbik (ang. „Magnificent Wildcat”) – wamp, tzn. typ kobiety niebezpiecznej dla mężczyzn, pętającej ich wdziękami i zmysłową urodą, aby doprowadzić ich do ruiny lub zguby.

Tytuły, tytuły

3 marca przypada Międzynarodowy Dzień Pisarzy i Pisarek. Proponujemy zabawę literacką. Podajemy tytuły utworów polskich literatów. Prosimy, by wyjaśnić ich znaczenia. Odpowiedzi znajdują się poniżej. Wzór: Drzewiej (Władysław Orkan) – staropolskie: dawniej.

Tytuły

Anafielas (Józef Ignacy Kraszewski), Bajbuza (Józef Ignacy Kraszewski), Bohiń (Tadeusz Konwicki), Boleszczyce (Józef Ignacy Kraszewski), Choucas (Zofia Nałkowska), Con amore (Krystyna Berwińska), Dewajtis (Maria Rodziewiczówna), Heydenreich (Jarosław Iwaszkiewicz), Kollokacja (Józef Korzeniowski), Kunigas (Józef Ignacy Kraszewski), Lubonie (Józef Ignacy Kraszewski), Mindowe (Juliusz Słowacki), Mirtala (Eliza Orzeszkowa), Morituri (Józef Ignacy Kraszewski), Nietota (Tadeusz Miciński), Pałuba (Karol Irzykowski), Quidam (Cyprian Kamil Norwid), Rojsty (Tadeusz Konwicki), Skiz (Gabriela Zapolska), Trapezologjon (Józef Ignacy Kraszewski).

Odpowiedzi

Anafielas (Józef Ignacy Kraszewski) – litewskie: góra wieczności.
Bajbuza (Józef Ignacy Kraszewski) – herb szlachecki.
Bohiń (Tadeusz Konwicki) – jezioro i miejscowość na Białorusi.
Boleszczyce (Józef Ignacy Kraszewski) – drużyna przyboczna Bolesława Śmiałego.
Choucas (Zofia Nałkowska) – francuskie określenie kawki (ptaka).
Con amore (Krystyna Berwińska, TUTAJ) – włoskie „z zamiłowaniem”.
Dewajtis (Maria Rodziewiczówna) – stary dąb.
Heydenreich (Jarosław Iwaszkiewicz) - generał powstania styczniowego.
Kollokacja (Józef Korzeniowski) – 1. wieś szlachecka podzielona na części należące do różnych właścicieli albo wierzycieli, 2. dawniej: kolejność spłacania wierzycieli w sytuacji upadłości dłużnika.
Kunigas (Józef Ignacy Kraszewski) – litewskie: ksiądz.
Lubonie (Józef Ignacy Kraszewski) – nazwa rodu zamieszkałego w pobliżu Gniezna.
Mindowe (Juliusz Słowacki) – król Litwy - Mendog.
Mirtala (Eliza Orzeszkowa) – imię głównej bohaterki: młodej Żydówki, przybranej córki Menochima i narzeczonej jego przybranego syna – Jonatana.
Morituri (Józef Ignacy Kraszewski) – nawiązanie do pozdrowienia Cezara przez gladiatorów: „Ave, Caesar, morituri te salutant”.
Nietota (Tadeusz Miciński) - ludową nazwą wrońca widlastego – rośliny zaliczanej do widłakowatych.
Pałuba (Karol Irzykowski) – 1. niezgrabna lalka lub figurka, 2. osoba przypominająca kukłę.
Quidam (Cyprian Kamil Norwid) – łacińskie: jakiś, któryś, pewien.
Rojsty (Tadeusz Konwicki) – zbiorowisko roślinnych terenów podmokłych; miejsce podmokłe i bagniste. Potocznie: bagna litewskie.
Skiz (Gabriela Zapolska) - najwyższa karta atutowa w grze w taroka.
Trapezologjon (Józef Ignacy Kraszewski) – z greckiego: tραπεζα (trapeia) – stół, Δογιον (dogion) – wyrocznia.

Ps. Istnieją tytuły niejednoznaczne interpretacyjnie. Do takich należą m.in. „Ferdydurke” (Witold Gombrowicz) i „Zwolon” (Cyprian Kamil Norwid). O „Ferdydurke” zob. TUTAJ. „Zwolon” zaś – to imię bohatera dramatu, ale również (jak sądzi p. Basia, czego absolutnie nie można uznać za wiążące, ale… hipotetyczne), może stanowić nawiązanie do staropolskiego „zwolić” – wybrać. W takim znaczeniu archaizm występuje w „Bogurodzicy”. Może bohater Norwida to zatem „wybraniec”? Ten sens otwierałby dodatkowe, szerokie pole interpretacyjne. „Zwolon” byłby nie tylko imieniem, ale również metonimią „myśli”, „idei”, swoistej „dewizy”…