Sugestie do odpowiedzi na pytania z ubiegłego tygodnia:
Ćwiczenie
1. Chłopi to utwór
realistycznie ukazujący życie na wsi, ale - oprócz konwencji realistycznej - zawierający
także m.in. fragmenty narracji naturalistycznej czy impresjonistycznej. W cytowanych fragmentach widzimy narrację stylizowaną na tekst młodopolski. Ogólnie - obserwujemy wielka rolę towarzyszącej
człowiekowi przyrody. Niektóre charakterystyczne cechy tego stylu:
- wyliczenia, powtórzenia
i paralelizmy: I ani przyśpiewków, ni pokrzyków (…), ni (…)
ptaszków piukania, ni nawoływań nie słychać było; Szły nieskończone,
zimne, przenikające szarugi; jeno (…) wiatr, jeno (…) dżdże; Jesień
to była (…) Jesień to była; Wsie (…) przywarły do ziemi, do
płotów, do (…) sadów; przez nagie, odarte, splugawione
pola; smutek wstawał z pól (…), z borów (…), z pustek
obumarłych; Umilkły pola, przycichły
wsie, ogłuchły bory; kurzawa deszczów przysłoniła świat, wypiła
barwy, zgasiła światła i zatopiła w mrokach ziemię oraz inne;
- wykrzyknienie (Hej! Jesień to była…);
- epitety (często inwersyjne) i nagromadzenia epitetów, np. wyciągały
rozpacznie ramiona; wsie zapadłe; mogił zapomnianych;
krzyży pogniłych; Siwe, lodowate bicze deszczów i
inne;
- amplifikacja
(rodzaj powtórzenia – nagromadzenie podobnych epitetów) - ludzie wzdychali żałośnie w strasznej tęsknocie - w
nieutulonej tęsknocie;
- metafory, np. bicze deszczów; kurzawa deszczów przysłoniła świat; wypiła barwy;
- personifikacje, np.
Jesień (…) rodzona matka zimy; Szły (…)
szarugi; Wsie (…) przywarły do ziemi; do (…) sadów nagich (…) i jęczących;
smutek wstawał (…) i wlókł się (…) przystawał (…) zaglądał (…) płynął; pod
krzyżami, co wyciągały (…) ramiona; nagie drzewa trzęsły się z zimna i łkały;
drzewa się przyginały z (…) jękiem.
Ćwiczenie
2. Funkcje poezji, wskazane w tym wierszu, to: opisywanie trudnych
do jednoznacznego nazwania uczuć, przeżyć, utrwalanie nietrwałych chwil (por.
pierwsza i druga strofa). Zauważ synestezję
("odcienie barwne" echa z
dna serca, czyli natchnienia) oraz wyliczenie
(„barw” natchnienia). Poeta winien zatrzymywać chwile nie po to, by zwrócić
uwagę na siebie czy własny warsztat twórczy (Nie, abym świat dziwnością zdumiał), lecz by podzielić się nimi z
odbiorcą (by się kształtem stała chwila /
I abyś, bracie, mnie zrozumiał). Poeta - to jeden z nas (zob. bezpośredni zwrot do adresata,
przyjacielski rzeczownik bracie).
Trzecia strofa - to określenie cech budowy wiersza: rytmiczność, podobieństwo
do muzyki (rytm i dźwięki; zauważ też
nawiązanie do instrumentu: wiersz, co ze
strun się toczy), komunikatywność i prostota (dwa ostatnie wersy i dwa porównania). Porównanie: prosty jak podanie ręki współbrzmi ze
zwrotem: bracie. Mówimy przecież: braterski uścisk ręki. Gdyby przyszło
nam zestawić rolę poety i poezji młodopolskiej i u Skamandrytów, a takie
pytanie może się pojawić na maturze (!!!), z pewnością natychmiast
dostrzeżemy różnicę: w epoce poprzedniej poeta był "ponad światem",
podobny do twórcy romantycznego (przecież Młoda Polska to neoromantyzm!),
tu - jest jednym z wielu, na równi z czytelnikiem; szuka jego zrozumienia, nie
próbuje przewodzić czy nauczać, ale dzieli się przeżyciami (abyś (...) mnie zrozumiał).
*
SYSTEM
JĘZYKOWY - zbiór jednostek danego języka i reguł ich łączenia w konstrukcje
językowe.
We
współczesnym języku polskim mamy około 185 000 wyrazów, z czego trochę
mniej niż 1/3 pojawiło się w nim w drugiej połowie XX wieku.
Uwaga! We wszystkich poniższych przykładach znak * oznacza formę
błędną.
KULTURA
JĘZYKA – umiejętność sprawnego, poprawnego i
estetycznego posługiwania się środkami językowymi; także dziedzina działalności
językoznawczej zmierzająca do rozwijania tej umiejętności (definicja według Encyklopedii językoznawstwa ogólnego).
Dwie
przeciwstawne postawy użytkowników języka (i językoznawców):
-
puryzm
językowy – przesadna troska o czystość języka; niechęć do elementów
nietradycyjnych i zapożyczonych. Puryści chcą jednoznacznie oczyścić język z
obcych wyrazów (np. proponowano: ocznik
– zamiast okulista, woniawka – zamiast perfumy);
-
liberalizm
językowy – umieszczanie w języku (dla „wygody”) niepoprawnie tworzonych skrótów
i uproszczeń, często błędnych (np. *poszłem,
*te [zamiast: to] jabłko). Zauważ
pewien wiązek z językiem komunikatorów elektronicznych, które zwykle nie
uwzględniają znaków diakrytycznych i dążą do skrótowości.
ETYKIETA
JĘZYKOWA
(językowy savoir-vivre, bon ton, kodeks towarzyski) – zbiór przyjętych w danej społeczności wzorów
językowych zachowań grzecznościowych, zwyczajowo przyporządkowanych określonym
sytuacjom. Jej cechy:
-
okazywanie szacunku partnerowi dialogu,
-
przejawianie zainteresowania sprawami ważnymi dla rozmówcy,
-
współodczuwanie (w sytuacjach dla niego pomyślnych i niepomyślnych),
-
deklarowanie pomocy,
-
dyskrecja.
NORMA
JĘZYKOWA
- zasób środków językowych (wyrazów, form gramatycznych, konstrukcji
składniowych), używanych w społeczeństwie w określonym czasie - zgodnie z
regułami (np. fonologii, morfologii, składni, ortografii) znajdującymi się w
słownikach i podręcznikach gramatyki. Norma językowa opiera się na powszechnym zwyczaju
językowym (uzusie) wykształconych
warstw społeczeństwa, stanowiąc wzorzec i kryterium poprawności językowej (definicja według E. Olinkiewicz, K.
Radzymińska, H. Styś).
Inna
definicja: zbiór aprobowanych przez użytkowników języka jednostek językowych
oraz reguł ich połączeń (według Encyklopedii
językoznawstwa ogólnego).
Norma
zawiera również elementy przejęte z obcego systemu (zapożyczenia) i zjawiska nowe (innowacje),
np. innowacje stylistyczne, słownikowe (słowotwórcze, wyrazowe, frazeologiczne,
semantyczne), gramatyczne (fleksyjne, składniowe) itp.
Norma
zawiera też (w postaci wyjątków)
formy, które już „wyszły” z systemu językowego, np. formy liczby podwójnej (oczyma, rękoma).
Norma jest dynamiczna (stale się zmienia). Zauważ rolę
powszechności użycia danego elementu językowego i jego przydatności w
społecznym procesie porozumienia.
Kryteria poprawności
językowej:
-
ocena przydatności funkcjonalnej (czy wyraz jest w języku potrzebny),
-
ocena zgodności z systemem (czy odpowiada prawom gramatycznym języka),
-
ocena zgodności ze zwyczajem społecznym (czy wyraz jest w powszechnym użyciu,
czy ma zasięg ograniczony do jakiegoś obszaru lub środowiska).
BŁĄD JĘZYKOWY – element tekstu w
danym języku nie mieszczący się w normie tego języka. Klasyfikacja (wybór - według
Heleny Kajetanowicz):
1.
Błędy
leksykalne
-
wyrazy
modne, np. nadużywanie słów dokładnie,
generalnie; wysoki (-a,-e)
rezultat, wysokie tempo, forma, jakość, wartość odżywcza…;
-
wyrazy
używane niezgodne ze swym znaczeniem, np. wachlarz (zamiast komplet);
paleta (zamiast wiele); szeroko
krytykować; zagospodarować czas;
-
zbędne
zapożyczenia znaczeniowe – niezbyt trwałe w języku; przykłady z lat 70.
XX w.: podspodnik (= bielizna męska), zwis męski (= krawat), zamiatacz płaski (= szczotka);
-
używanie
zbędnych wyrazów, tj. tych, które nic nie wnoszą do treści, np. Mamy liczne konkretne osiągnięcia;
nagrodą jest ta oto płyta.
2.
Błędy frazeologiczne
-
szablonowe
związki frazeologiczne, często kalki
językowe, np. póki co (= tymczasem, jeszcze, na razie, dotychczas,
teraz, dotąd, początkowo); na dzień
dzisiejszy;
-
tautologie
i pleonazmy,
np. cofać się do tyłu; kompletne bankructwo (nie ma częściowego
bankructwa!); głośno krzyczeć (nie
krzyczy się cicho!);
- kontaminacje – „krzyżówki” słów, np. *Nadal będę stał przy swoim (krzyżówka: stać na stanowisku, trwać przy swoim);
-
przekształcanie
formy związku frazeologicznego, np. *ciężki orzech do zgryzienia (= twardy orzech);
-
multiwerbizmy
–
używanie określenia dwuwyrazowego zamiast jednego wyrazu (wpływ stylu
urzędowego), np. dokonać wręczenia (=
wręczyć); w miesiącu maju (= w maju).
Uwaga! W języku
istnieje także uniwerbizm – użycie jednego wyrazu
zamiast dwóch, np. stoczniowiec (= pracownik stoczni), przegubowiec (= autobus
przegubowy);
-
zapożyczenia
związków frazeologicznych w formie dosłownego (słowo po słowie) tłumaczenia,
np. nie patrząc na to, że… (= nie biorąc pod uwagę); w pierwszym rzędzie…
3.
Błędy
składniowe
- błędy w zastosowaniu wskaźnika zespolenia, np. *czym dalej, tym… (= im dalej...); *poznamy prawdę, jak rozwiążemy zagadkę (= gdy rozwiążemy…); *nie uwierzysz, jak nie zobaczysz (= dopóki…);
-
błędy
w zastosowaniu równoważnika imiesłowowego zdania, np. *idąc do domu padał deszcz;
-
naruszenie
związku rządu, np. *poseł nadużywał
fundusze państwowe (= funduszy...);
*warto zasięgnąć opinię (= opinii);
-
naruszenie
związku zgody, np. *z tego
regionu pochodzą trzy czwarte światowej produkcji… (= pochodzi trzy czwarte);
-
niepoprawny
szyk, np. *temperatura w całej
prawie Polsce jest dodatnia (= w
prawie całej); *pozwany szczuł psem powoda,
którego rasy nie można ustalić (rasy psa czy… powoda?!);
-
użycie
niewłaściwych przyimków, np. *pan
się do tego nie dystansował;
-
zapożyczenia
syntaktyczne [syntaksa - nauka
o budowie zdań i związków wyrazowych], np. *za
wyjątkiem (= z wyjątkiem), *w nawiązaniu do (= nawiązując do), *gdziekolwiek
by nie był… (= gdziekolwiek by był…),
*nie patrząc na to (= nie biorąc tego pod uwagę); *tym niemniej (= niemniej jednak).
4.
Błędy
interpunkcyjne
-
niewyodrębnianie,
częściowe wyodrębnianie, złe wyodrębnianie wtrąceń, np. *każdy, ręcznie montowany egzemplarz, jest kontrolowany (tu nie powinno być
przecinków!);
-
brak
przecinka oddzielającego zdania składowe w zdaniu złożonym, np. *czy ktoś wie o co w tym wszystkim chodzi?
(= czy ktoś wie, … - ma być przecinek!);
-
użycie
przecinka zamiast dwukropka, np. *nie
da się z niczym porównać, ani z…, ani z… (= nie da się z niczym porównać: ani z…).
5.
Błędy
stylistyczne
-
mieszanie
stylów funkcjonalnych, np. użycie słownictwa potocznego w mediach (minister się wściekł);
-
powtarzanie
wyrazów i konstrukcji, np. nasza marka
znalazła się na 3 miejscu wśród rozpoznawalnych marek;
-
skróty
myślowe, np. poseł przeżył dwa
rządy i trzech premierów;
-
przeładowanie
wypowiedzi niezrozumiałymi sformułowaniami, np. kolaps budżetowy;
-
wielosłowie,
np. W przypadku, jeśli założenia się
sprawdzą… (= jeśli założenia się
sprawdzą…);
-
wieloznaczność
sformułowań,
-
ubóstwo
słownictwa.
6.
Błędy
fleksyjne
-
nieodmienianie
wyrazów (też - nazwisk, nazw), np. *powieści
Juliusza Verne (= Verne'a); *jadę do Bardo (= Barda); *uczył ponad dwieście uczniów (= dwustu);
-
niepoprawna
odmiana, np. *sprawa terminala
(= terminalu);
-
nadawanie
rzeczownikom niewłaściwego rodzaju, np. *ten pomarańcz, *ten winogron;
-
niepoprawna
odmiana czasowników, np. *szłem, *wzięłem,
*umią; *wczoraj żeśmy byli;
-
opisowe
stopniowanie przymiotników, np. *bardziej
wysoki (= wyższy);
-
mieszanie
stopniowania opisowego i syntetycznego, np. *bardziej mądrzejszy;
-
niepoprawna
forma zaimka, np. *dziecko
kaprysi, więc trzeba go zbadać (= je zbadać);
-
odmienianie
wyrazów nieodmiennych, np. *ciasto
z kakaem.
7.
Błędy
słowotwórcze
-
struktury
wyrazowe utworzone niezgodnie z polską tradycją, np. *specgrupa; *rock encyklopedia;
-
niepoprawne
przymiotniki odrzeczownikowe, np. *centrum
pomocowe;
-
niewyraziste
struktury wyrazowe, np. słuchalność
(= liczba słuchaczy, nie – możliwość słuchania); krajacz (= narzędzie krojące, nie – człowiek, który kraje);
-
niepoprawne
rzeczowniki odczasownikowe (będące synonimami w stosunku do
rzeczowników zakończonych w mianowniku na –anie, -enie, -cie), np. *odczyt licznika (zbieżność z odczytem –
prelekcją); *upiór dzienny (= ilość
bielizny upranej w pralni w ciągu dnia – autentyczne z lat 70. XX w.!);
-
niektóre
skrótowce, np. Pierzeksport
(nie łączy się w jednym wyrazie cząstek rodzimych [pierze] z obcymi [eksport]).
8.
Błędy
fonetyczne
-
błędy
wymowy, np. *wogle (= w ogóle), *czeba (= trzeba), *wyłanczać (= wyłączać);
-
błędy
akcentu, np. *Ameryka (zamiast
Ameryka); *kupiliśmy (zamiast kupiliśmy).
9.
Błędy
ortograficzne
-
pisownia
łączna i rozdzielna, np. *super
pistolet (zamiast łącznie); liczebniki zapisane cyfrowo – z końcówką
przypadka, np. 5-cio; v-ce (zamiast wice, np. wicedyrektor).
*
STEREOTYP
JĘZYKOWY
- zespół sądów mniej lub bardziej utrwalonych w języku, zawartych w znaczeniach
wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i sposobach
istnienia obiektów świata pozajęzykowego (definicja J. Bartmińskiego).
*
BIBLIOGRAFIA i NETOGRAFIA
- Encyklopedia kultury
polskiej XX wieku,
t. 2, Współczesny język polski, red.
Jerzy Bartmiński, Wrocław 1993.
-
Kajetanowicz Helena, O klasyfikacji błędów
językowych (i nie tylko) słów kilka, "Warsztaty Polonistyczne"
2000, nr 1, s. 40-56.
-
Słownik języka polskiego PWN
[online]. Tryb dostępu: http://sjp.pwn.pl/.
Ćwiczenie
Rozważ
poprawność zdań:
-
Kreon oparł swoją władzę na mordzie.
-
Pokątnym handlem alkoholem powinna się
zająć policja.
-
Obok Iksińskiego w biegu startowało
jeszcze siedmiu zawodników.