Podpowiedzi do Ćwiczenia z ubiegłego tygodnia. Temat 1. Można
wziąć pod uwagę utwory: Biblia [np. stworzenie
człowieka i jego zadania względem świata, Rdz
1, 26-28; wędrówka do Ziemi Obiecanej, Księga
Wyjścia; bezdomność Syna Człowieczego, Łk 9,58]; Odyseja; egzystencjalizm
w filozofii i literaturze (np. Dżuma Alberta Camusa); Pielgrzym Cypriana Kamila Norwida; Wędrówką życie jest człowieka Edwarda Stachury; Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego. Temat
2. Utwory: Granica Zofii
Nałkowskiej; Dżuma Alberta Camusa [np.
postaci Ramberta, Tarrou, Rieux], teksty o konformistach lub karierowiczach; literatura
wojenna i „obozowa” (Inny świat
Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, opowiadania z tomu Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego, Medaliony Zofii Nałkowskiej, Zdążyć
przed Panem Bogiem Hanny Krall, Kamienie
na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Dywizjon
303 Arkadego Fiedlera), także postaci np. św. Maksymiliana Marii Kolbego (Przed nieznanym Trybunałem Jana Józefa
Szczepańskiego), Stanisławy Leszczyńskiej, Ireny Sendlerowej, Janusza Korczaka.
Z pewnością niejeden z utworów „obozowych” nie był jeszcze omawiany, ale można
mieć na uwadze tę tematykę nawiązując do innych tekstów. Można rozważyć wpływ
warunków zewnętrznych (otoczenia) na ludzkie postępowanie, wybory, decyzje.
Bywa, że osoba z natury konformistyczna, w trudnej sytuacji egzystencjalnej
staje się bohaterem, ale także się zdarza, że człowiek odważny – tchórzy. Można
też zastanowić się, na ile one „tworzą” człowieka, zgodnie z obserwacją Marii
Dąbrowskiej: Warunki to tylko warunki, a
człowiek to aż człowiek.
II.
HISTORIA JĘZYKA POLSKIEGO (najważniejsze
zjawiska)
Przemiany
języka polskiego po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej możemy obserwować m.in.
w najdawniejszych zabytkach, jakimi są: Bogurodzica;
Kazania świętokrzyskie; Kazania gnieźnieńskie, Psałterz floriański; Psałterz
puławski; Biblia królowej Zofii (tzw. szaroszpatacka); Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią; Satyra na leniwych chłopów; O
chlebowym stole (= O zachowaniu się
przy stole); Legenda o św. Aleksym.
Język rozwijał się na przestrzeni kolejnych wieków - i ten proces trwa.
Zmiany
fonetyczne
-
Iloczas - zanika w polszczyźnie w
XV/XVI w. Jego istnienie potwierdzał w Ortografii
polskiej Jakub Parkoszowic z Żórawicy. Zastąpiło go podwyższenie artykulacji, tj. pochylenie, któremu uległy
samogłoski e, o, a. Widzimy to np. w Trenach Jana Kochanowskiego, gdzie mamy
rymy: ubiory - cory (= córy), w Dziadów cz. II Adama Mickiewicza: kaplicy - świecy. Do dziś pochylenia zachowały się w dialektach,
np. mioł (= miał), tyż (= też), kobita (= kobieta).
-
Półsamogłoski (jery) - bardzo krótkie samogłoski - obecne w polszczyźnie
przedpiśmiennej. Z czasem albo zanikły, albo uległy wokalizacji (stały się samogłoskami), dając tzw. e
ruchome (por. domek - domku, sen
- snu). Do dziś istnieją tzw. znak twardy ƌ oraz znak miękki ƅ w
języku rosyjskim.
-
Przegłos polski - przejście e : o oraz ě : a przed spółgłoską przedniojęzykową twardą (por. wieziesz - wiozę, niesiesz - niosę; leśny -
las, wierzyć - wiara), czyli:
e
+ t, d, s, z, n, r, ł → o
|
ě
+ t, d,
s, z, n, r, ł → a
|
-
Wzdłużenie zastępcze - nastąpiło w
wyrazach, których ostatnia sylaba kończyła się (po zniknięciu jeru) spółgłoską
dźwięczną. Samogłoska w tej sylabie zyskiwała długość, a potem pochylała się,
np. lod (= lód), woz (= wóz).
-
Palatalizacja (zmiękczenie) - uległy jej spółgłoski tylne: k, g, ch - pod wpływem samogłosek przednich: i, e, ę, jeru miękkiego oraz ě
(tzw. "jać trzeciego", tzn. dźwięku między e/a), dając: cz, c, dz, sz, ż.
Dlatego dziś mamy oboczności: k - c - cz
(por. ręka - ręce - ręcznik), g - ż - dz (por. noga - nożny - nodze), ch -
sz (por. mucha - musze). Dziś
spółgłoski cz, c, dz, sz, ż nazywamy funkcjonalnie
miękkimi (bo powstały w wyniku zmiękczenia):
k,
g, ch + i, e,
ę, jer miękki, ě →
cz, c, dz, sz, ż
|
-
Głoska rz - rozwinęła się z miękkiego r (r') i była wymawiana dyftongicznie, tj, jako dwa szybko po
sobie artykułowane dźwięki: r oraz ż (por. dziś rżysko). Z czasem - utożsamiono dźwiękowo rz i ż.
-
Stały akcent - por. uwagi w I części
opracowania, tzn. sprzed tygodnia.
-
Sonanty r, l (twarde i miękkie, tzn.
r, r', l, l') - miały funkcję
zgłoskotwórczą (tzn. tworzyły sylaby), jeśli znalazły się w otoczeniu dwóch
spółgłosek. Np. krk → k-ar-k; wlk →
w-il-k. Ten dawny stan rzeczy trwa jeszcze dziś w niektórych językach
słowiańskich, por. czes. trh (= targ), smrt (= śmierć).
Skutki
wymienionych zjawisk (zaniku iloczasu, wzdłużenia zastępczego i przegłosu)
pozwalają zrozumieć niektóre problemy ortograficzne. Nasza pisownia opiera się bowiem na kilku zasadach:
-
fonetycznej
- "pisz, jak słyszysz", np. dom,
woda;
-
morfologicznej
- "pisz zgodnie z budową wyrazu, biorąc pod uwagę jego różne formy
fleksyjne i wyrazy pokrewne", np. dwór
- dworski, dół - na dole - dolina;
-
historycznej,
np.
wzdłużenie
zastępcze,
np. - ó w wyrazie córka
(dawne o długie). Śladem
dawnej długości o jest dziś oboczność
o : ó (np. lód - lodu, zachód - zachodni);
palatalizacja, np. rz w wyrazie morze (dawne miękkie r).
Śladem dawnej miękkości r jest dziś
oboczność r : rz (np. bór - w borze).
Uwaga! Pomocą w
rozumieniu problemów ortograficznych mogą czasem być także formy w pokrewnych
językach słowiańskich (jeśli się je zna J).
Zmiany
morfologiczne (w zakresie
słowotwórstwa i fleksji)
Słowotwórstwo
-
Zmniejszanie się produktywności niektórych formantów, np.
a)
powszechnego dawniej -ciel (czyni-ciel, poświęci-ciel). Obecnie w
celu derwywowania (czyli tworzenia)
nowych nazw np. zawodów stosujemy -acz,
-nik (spaw-acz, obuw-nik);
b)
przy określeniu cechy lub stanu: dawny formant -ota (głuch-ota, ciepł-ota)
częściej zastępują: -ość, -stwo (pomysłow-ość, sugestywn-ość, starszeń-stwo,
bezpieczeń-stwo);
c)
zmiana niektórych przedrostków: przez-
zastąpił bez- (przez-pieczny → bez-pieczny); nie istnieje wiele form z u- (u-kwitnąć),
chociaż przedrostek u- jest nadal
żywy (np. u-zdatnić, u-szczelnić,
u-prosić).
Fleksja
-
Zanik liczby podwójnej. Por. uwagi w części I opracowania (sprzed
tygodnia). Pozostałości - np. w przysłowiach (Mądrej głowie dość dwie słowie).
-
Specjalizacja
znaczeniowa końcówek równoległych, np. dopełniacz l.
poj.: zamek - zamka (= urządzenia),
ale: zamku (= budowli).
-
Powstanie rodzaju męskoosobowego z końcówką w mianowniku l. mn. -owie (uczni-owie, pan-owie). Gdy nie w pełni się ukształtował - możliwe
były formy typu: ptaszk-owie. Rodzaj
rzeczowy (niemęskoosobowy) ma końcówkę: -i/-y
(sądy, narody). Formy typu: chłop-y, student-y mają odcień
lekceważenia, degradacji.
-
Zmiany w deklinacji przymiotników: zastąpienie powszechnie używanych
bezkońcówkowych mianowników męskich formami z końcówką (ciekaw → ciekawy; wesół → wesoły). Szczątkowo używamy dawnych form
orzeczników: jestem rad, zdrów itp.
- Uproszczenie
koniugacji. Zanik niektórych form czasu, np. aorystu, imperfektu
oraz czasu
zaprzeszłego. Pozostałością dawnego czasu przeszłego złożonego są
ruchome końcówki: -em, -eś itp. (por.
dawne: robił jeś, robili, robiły jeśmy
itp.).
Pamiętajmy!
Sporo archaicznych, dawnych form zachowały przysłowia i gwary!
Zmiany
składniowe
-
Odmienne korzystanie ze spójników i inna budowa syntaktyczna (np. XVII w.:
długie zdania, z orzeczeniem występującym na końcu).
-
Wypieranie struktur syntetycznych przez analityczne (np. kupić ojcu → kupić dla ojca).
-
Zmiany użycia przyimków (np. w Panu
Tadeuszu Zosia mówi: od [zamiast:
przez] Horeszków byłam za córkę przybrana).
Zmiany
leksykalne (w zakresie słownictwa)
-
Przesuwanie do kategorii archaizmów wyrazów oznaczających obiekty, fakty
kulturowe, społeczne, polityczne, które już nie istnieją, np.:
- całkowicie
wyszły z użycia: kozub (= koszyk
z kory); sulica (= rodzaj
włóczni) itp.;
- nie
posługujemy się formą gospodzin,
ale są: gospoda(rz), gospodyni;
- nie używamy
formy panosza, ale jest: panoszyć się; formę dziela zastąpiło dla;
- niektóre
wyrazy zostały zastąpione innymi: pawęż
(= tarcza); łagiew (= butelka); wiciądz (= rycerz); dziewierz
(= brat męża) itp.;
- Powstawanie nowych form - w celu
nazwania nowych zjawisk (por. neologizmy).
- Zmiany
znaczeniowe, np.
- dzisiejsze
słowo matka było zdrobnieniem;
formą główną było mać - mające
dziś wulgarny odcień. Używano też wyrazu maciora (por. Żale Matki
Boskiej pod krzyżem), które dziś oznacza... "matkę
zwierzęcą" (lochę);
- inne
przykłady wyrazów, które dziś zmieniły znaczenie: duch - oznaczało: oddech;
przekonać - zwyciężyć w walce; naśladować - iść po śladach, tropić; nikczemny - do niczego; tło - podłoga;
ojczyzna - spuścizna, dziedzictwo po ojcu (jak dziś: ojcowizna).
Ogólnie - dwa procesy:
- słowa
konkretne o wąskim znaczeniu nabierały cech uogólnionych (np. objaśnić = czynić jasno → wytłumaczyć;
dziedzina = własność dziada → obszar
ziemski → sfera działalności, zainteresowań; bielizna = odzież (spodnia) biała → odzież spodnia, niekoniecznie
biała; miednica = przedmiot z
miedzi → przedmiot niekoniecznie z miedzi;
- ogólna,
nieprecyzyjna treść wyrazu ulegała uściśleniu, specjalizacji (np. afekt = "każde" uczucie →
nagłe, silne wzruszenie).
-
Zapożyczenia z języków obcych:
Średniowiecze
- wraz z chrześcijaństwem: ekspansja łaciny - za pośrednictwem języka
czeskiego, np. kościół, ołtarz, pacierz.
Także: Włodzisław przyjął postać Władysław, sierdce - serce, a gańba -
hańba.
Osadnictwo
niemieckie: zapożyczenia słów związanych z kulturą materialną (rzemiosłem,
handlem), gospodarką, organizacją życia (sądownictwem itp.), np. burmistrz, ratusz, czynsz, rynek, gmina.
Bezpośrednie
zapożyczenia z łaciny, np. data, mandat,
statut. Wzrost roli tego języka: XV-XVIII w. (rozwój nauki), np. dialog, akademia, edukacja.
Wielonarodowa
monarchia Jagiellonów; liczne kontakty, np. ruskie: harmider, chłystek, druh; tatarskie, tureckie (?): buława, tapczan, kajdany.
Związki
z Włochami (XVI w.), np. pomidor,
kalafior, marcepan, tort, fraszka, parapet, szpada, fronton, arkada, fresk,
fontanna, tenor.
Związki
z Węgrami (Stefan Batory), np. giermek,
dobosz, orszak, kontusz.
XVII
- XIX w. - ekspansja języka francuskiego (Jan Kazimierz i Marysieńka Sobieska,
Napoleon Bonaparte a Polacy), np. awangarda,
fryzjer, dama, gorset, garderoba, galanteria, buduar.
Po
1945 roku, a szczególnie ostatnio - zapożyczenia angielskie, np. standard, marketing, komputer, coaching
itp.
Uwaga!
Zapożyczenia językowe zawsze kojarzmy z historią! Jeśli znamy ją w ogólnych
zarysach, zawsze „wymyślimy” coś na ten temat. Kojarzmy „słowa kluczowe” (np.
średniowiecze → rola Kościoła → łacina; włoszczyzna → królowa Bona → XVI w.;
gallomania → XVIII w. itp.).
*
Tendencje
rozwojowe współczesnej polszczyzny:
-
Tendencja do ujednolicania języka. -
Coraz więcej osób posługuje się polszczyzną ogólną (dialektem kulturalnym),
coraz mniej - regionalną. Zanikanie gwar.
Rola mediów jako wzorca.
-
Tendencja do ekonomizacji wysiłku i
oszczędności środków językowych, np.
- zanikanie
wymowy samogłosek nosowych (*kupie
- zamiast kupię, *ido - zamiast idą);
- używanie
mianownika zamiast wołacza, np. Basia
- zamiast Basiu;
- zastępowanie
nazw dwuczłonowych - jednoczłonowymi, np. zadanie klasowe = klasówka; zupa grochowa = grochówka;
- tworzenie derywatów wstecznych (dotyczy
rzeczowników odczasownikowych nazywających efekty czynności), np. ubaw, kop, ochrzan, podkop;
- używanie
skrótowców zamiast całych nazw, np. Polbut,
Cepelia;
- budowanie
zdań eliptycznych, np. Drzewa rosły
przed i za domem;
- upraszczanie
akcentu (nadawanie wszystkim wyrazom akcentu na drugiej sylabie od końca,
nawet tym, które go tam nie mają);
- zanikanie
formy tę (zastępowanie jej tą) - szczególnie w mowie;
- brak
odmiany nazwisk, np. panu Sitko
- zamiast panu Sitce.
-
Tendencja do wyrazistości i precyzji.
Przeciwieństwo poprzedniej, np. dokonać
wyboru - zamiast wybrać; udzielić odpowiedzi - zamiast odpowiedzieć.
-
Tendencja do uzupełniania systemu
językowego. Nazywanie nowych zjawisk. Czasem - dublety, np. szofer - kierowca, traktor - ciągnik.
BIBLIOGRAFIA
Klemensiewicz
Zenon, Historia języka polskiego,
wyd. 5, Warszawa 1981. ISBN 83-01-00996-9 (i wydania wcześniejsze).
Kowalik
Jadwiga, Nauka o języku polskim dla
licealistów, Warszawa 1992. ISBN 83-02-04767-8.
Strutyński
Janusz, Elementy gramatyki historycznej
języka polskiego, wyd. 6, Kraków 1998. ISBN 83-903880-8-1.
Ćwiczenie
1
We
fragmencie Kazań świętokrzyskich (XIV
w.) wskaż formy czasowników, które nie występują we współczesnym języku
polskim:
Sam, prawi, przez
mię przysiągł jesm, iż wam chociał jeśm podać ziemię wrogow waszych, iżbyście
ku jich bogom nie chodzili, tego jeście nie uczynili (…). A gdaż, prawi, anjeł
zmówił ta wszytka słowa, zapłakachą, prawi, wszem sircem.
Ćwiczenie
2
Wyjaśnij
znaczenie wyrazu nikczemny w
poniższym fragmencie Trenu X J.
Kochanowskiego:
Pociesz mię, jako możesz, a staw się
przede mną
Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną.
Ćwiczenie
3
Podaj
przyczynę oboczności tematowych w odmianie wyrazów: pień, łza, ćma.
Ćwiczenie
4
Wskaż
złożone formy czasu przeszłego (Psałterz
floriański, koniec XIV w.):
Błogosławiony
mąż, jen jest nie szedł po radzie niemiłościwych i na drodze grzesznych nie
stał jest, i na stolcu nagłego spadnienia nie siedział jest.
Ćwiczenie
5
Wskaż
formę czasu zaprzeszłego (Żywot i sprawy…
Andrzeja Trzecieskiego):
Stanisław (…)
udał się był na rycerski chleb do ziem ruskich (…).