Kącik Maturzysty – 15: Historia języka (najważniejsze zagadnienia)

Odpowiedzi na pytania z ubiegłego tygodnia.

Ćwiczenie 1

stałe	łączliwe	luźne
wychodzić z siebie	dusza śpiewa	zobaczyć film
mieć muchy w nosie	szepnąć coś na ucho	chodzić po łące
bujać w obłokach	serce się śmieje	kupić meble
brać nogi za pas	serce rośnie	iść do sklepu

Ćwiczenie 2

Podczas wakacji byłam w górach i zobaczyłam też wybrzeże.	łączne
To nie ja, to on ukradł.	przeciwstawne
Zostanę w Krakowie albo wyjadę do Zakopanego.	rozłączne
Wiatr się zrywa, będzie burza.	wynikowe

Ćwiczenie 3

Jakie to typy zdań złożonych podrzędnie? Uzupełnij tabelkę i podkreśl zdanie podrzędne:

Spodziewam się, że przyjaciele mnie odwiedzą.	dopełnieniowe
Podoba mi się to, że jesteś prawdomówna.	podmiotowe
Zanim zapadnie zmrok, na pewno wrócę do domu.	okolicznikowe czasu
Dostałeś tyle słodyczy, ile chciałeś.	przydawkowe
Jakie życie, taka śmierć.	orzecznikowe
Nie wiadomo, czy to prawda.	podmiotowe
Obfite opady spowodowały, że droga była nieprzejezdna.	dopełnieniowe
Jeśli zechcę, pójdę do kina.	okolicznikowe warunku
Zaprosiłeś mnie, więc przyszedłem.	rozwijające
Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga. (Mickiewicz)	okolicznikowe miejsca
Przeżyli dzięki temu, że w porę przybyli ratownicy.	okolicznikowe przyczyny

I. HISTORIA JĘZYKA (najważniejsze zagadnienia)

Uwaga! Te zagadnienia szczególnie mogą się przydać Osobom zdającym geografię. Podstawowe informacje z historii języka mogą się jednak pojawić także na egzaminie ustnym z języka polskiego.

Ludy zamieszkujące Europę i część Azji mówiły kiedyś wspólnym językiem praindoeuropejskim, który - wraz z wyodrębnianiem się wspólnot rodowo-plemiennych - zaczął się wewnętrznie różnicować. Tak powstawały języki, ale widoczne były podobieństwa między nimi. Por.:

łac. sol, franc. soleil, wł. sole = słońce;

niem. grün, ang. green, szwedzkie grön = zielony;

ros. ruka, czes. ruka, maced. raka, słoweń. roka = ręka itp.

Po rozpadzie tej wspólnoty (ok. III/II tysiąclecie p.n.e.) powstały duże grupy: romańska, germańska i słowiańska (oraz kilka mniejszych).

grupa językowa	języki
romańska	francuski, hiszpański, portugalski, włoski, rumuński, retoromański (używany w niektórych okolicach Szwajcarii)
germańska	niemiecki, angielski, holenderski, duński, norweski, szwedzki, islandzki, flamandzki, fryzyjski
słowiańska	polski, czeski, słowacki, górno- i dolnołużycki, bułgarski, serbsko-chorwacki (Serbowie używają alfabetu tzw. cyrylickiego, Chorwaci - łacińskiego), macedoński, rosyjski, białoruski, ukraiński

Dla chcących wiedzieć więcej:

- Tzw. grupa bałtycka - języki litewski i łotewski (pokrewne Słowianom).

- Liga - pokrewieństwo języków dziś genetycznie obcych, ale łączące mowę narodów żyjących od wieków na wspólnym terytorium, np. bułgarski, macedoński, rumuński, serbsko-chorwacki, grecki i albański = liga bałkańska.

Powstanie języka prasłowiańskiego (V-IV w. p.n.e.), wspólnego wszystkim Słowianom, który - w wyniku przemian w Europie (wędrówki ludów, upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, rozluźnienie kontaktów między Słowianami) - rozpadł się na 3 grupy (VI w. n.e.): zachodnią, wschodnią i południową.

zachodnia (języki zachodniosłowiańskie)	wschodnia (języki wschodniosłowiańskie)	południowa (języki południowosłowiańskie)
polski, czeski, słowacki, dolno- i górnołużycki	ukraiński, rosyjski, białoruski	serbsko-chorwacki, słoweński, bułgarski, macedoński

Samodzielny rozwój języków słowiańskich - od IX w. Najstarszy z nich: staro-cerkiewno-słowiański (spisany przez św. Cyryla i Metodego w okolicach Salonik).

Cechy języka polskiego na tle języków słowiańskich:

• zachowanie odziedziczonych            z prasłowiańszczyzny samogłosek nosowych ę, ą;
• oboczność e : o (np. wieziesz - wiozę, pieśń - piosenka);
• stały akcent wyrazowy na przedostatniej sylabie (inne języki zachodniosłowiańskie akcentują pierwszą sylabę);

Wyjątki w akcentowaniu: trzecia sylaba od końca: a) zapożyczenia, np. 'Afryka; b) wyrazy co najmniej trzyzgłoskowe czasu przeszłego i trybu przypuszczającego, np, p'oszlibyśmy, napis'aliby; c) liczebników od 400 do 900, np. 'osiemset; czwarta sylaba od końca: co najmniej czterozgłoskowe formy trybu przypuszczającego, np. napis'alibyście.

• czas przeszły jednowyrazowy, posiadający ruchome końcówki -m, -ś, -śmy, -ście (inne języki zachodniosłowiańskie mają formy dwuczłonowe, np. czes. kupowal jsem).

Języki czeski i słowacki zachowały iloczas (= mają samogłoski długie i krótkie). W językach łużyckich przetrwała liczba podwójna. Jej ślady w języku polskim: rękoma, oczyma, uszyma (obok nowszych form odmiany: rękami, oczami, uszami). Grupa wschodniosłowiańska - bardzo jednolita. Jej cechy: ruchomy akcent, często różnicujący wyrazy i pełnogłos -oro-, -olo- (np. ros. doroga = droga, korol = król).

Wszyscy Słowianie zachodni (oraz Chorwaci i Słoweńcy) używają alfabetu łacińskiego. Słowianie wschodni - tzw. grażdanki (zmodyfikowanej cyrylicy). Bułgarzy, Serbowie i Macedończycy - posługują się cyrylicą (kontynuującą pismo stworzone przez św. Cyryla i Metodego).

TYPOLOGIA JĘZYKÓW

- Ze względu na przewagę samo- lub spółgłosek: języki samogłoskowe i spółgłoskowe (tu - polski, mający 85 % spółgłosek).

- Według kryterium morfologicznego:

analityczne (pozycyjne, izolujące) - wyrazy tego języka nie mają końcówek, a wykładnikiem stosunków między nimi są przyimki (czasem przysłówki). Na funkcję w zdaniu wskazuje pozycja, jaką wyraz zajmuje (por. ang. John loves Mary oraz Mary loves John);

syntetyczne  - wyrazy tego języka zawierają cząstkę będącą nośnikiem znaczenia oraz elementy relacyjne, wskazujące na jego rolę w zdaniu i związek z innymi wyrazami (szyk wyrazów - swobodny, bo pozycję określa forma przypadka). Odmiany:

• języki fleksyjne - posiadają końcówki deklinacyjne, informujące o przypadku, liczbie i rodzaju gramatycznym wyrazu, np. język polski;
• języki aglutynacyjne - do morfemu głównego (= nośnika znaczenia) dokleja się cząstki (kilka!), z których każda stanowi wykładnik jednej cechy: przypadka, rodzaju lub  liczby, np. języki węgierski i turecki.

BIBLIOGRAFIA

Milewski Tadeusz, Teoria, typologia i historia języka, Kraków 1993. ISBN 83-7052-116-9.

Weinsberg Adam, Językoznawstwo ogólne, Warszawa 1983. ISBN 83-01-03845-4.

Ćwiczenie 1

Uwaga! Dziś rozpoczęliśmy niełatwą tematykę, a kolejny odcinek z pewnością będzie jednym z najtrudniejszych. Dlatego odetchnijmy trochę od historii języka i wróćmy do... rozprawki. Pomyślmy, jakie utwory moglibyśmy wziąć pod uwagę przy opracowaniu tematów:

1. Czy nikt ci nie powiedział, że nie będziesz nigdy w świecie czuł się jak u siebie w domu? (Stanisław Barańczak).

Jednostka w świecie – zadomowienie czy wyobcowanie?

2. Jest się takim, jak miejsce, w którym się jest (Zofia Nałkowska). Prawda czy fałsz?