Kącik Maturzysty – 14: Składnia. Frazeologia. W promocji: niektóre motywy w Lalce Bolesława Prusa

Podpowiedzi do Ćwiczenia z ubiegłego tygodnia.

dobry uczynek	szlachetny, miłosierny [uczynek]
dobry człowiek	uczynny, życzliwy, porządny, litościwy
dobre słowo	uprzejme, życzliwe, przyjazne
dobre wychowanie, wykształcenie	staranne
dobra nowina	pomyślna
dobry interes	korzystny
dobra robota	starannie wykonana
dobre powietrze	czyste, zdrowe
dobry lekarz	biegły w swej umiejętności
dobry kawał drogi	spory
dobry obiad	smaczny
dobre buty	mocne, wygodne
dobry film	interesujący, wartościowy

Podpowiedzi do Ćwiczenia w ćwiczeniu, czyli niektóre motywy w Lalce Bolesława Prusa: awans społeczny (Wokulski); dziecko (Helena Stawska); idealiści (Wokulski, Ochocki, Rzecki); inteligencja (grupa społeczna) – postaci studentów, naukowców (np. Geist, Ochocki), lekarzy (Szuman); kamienica (dom); kariera (Wokulski); kobieta: lalka salonowa, fatalna (Izabela), kokietka, zalotna (Wąsowska), histeryczka (Krzeszowska), kobieta anioł (Stawska); lekarze (zob. wyżej); konflikt pokoleń (romantycy i pozytywiści); kosmopolityzm (Starski); krzywda społeczna, nierówności społeczne (Powiśle); książka (medytacje Wokulskiego o Mickiewiczu); małżeństwo (np. Wokulski i Minclowa, Krzeszowscy, pani Stawska); miasto (Warszawa, Paryż); pokrewne - labirynt (Paryż); miłość; muzyka (Molinari); narcyzm (Izabela); pieniądz (Wokulski, np. ważna scena podczas kwesty; rozrzutność, by zaimponować kobiecie); rozrzutność – także: Krzeszowski i Starski; podróże (np. koleją – Wokulski, również – jego droga życiowa); powstanie styczniowe (także – Wiosna Ludów w Pamiętniku starego subiekta); praca (np. Węgiełek); prostytucja (Maria); przemiana bohatera (Wokulski); prowincja, wieś (Zasławek); przyjaźń (Rzecki i Katz, Rzecki i Wokulski); rozstanie (Wokulskiego z Izabelą); samobójstwo (? w zakończeniu); samotność (np. młodego Wokulskiego); sen (Izabeli); starość (Rzecki, panna Meliton); śmierć (Rzeckiego); świat jako teatr („zabawa” Rzeckiego lalkami; także motyw vanitas, przemijania); ubóstwo (Powiśle); ucztowanie (obiad u Łęckich); uwodziciel (Mraczewski, Starski); zabawki (por. uwagi o vanitas, także – lalki baronowej Krzeszowskiej i lalka Heluni Stawskiej); zazdrość; Żydzi (Szuman, Szlangbaum, Klein). Zapewne to tylko niektóre motywy! Analizujmy pod tym kątem inne znane nam książki, głównie – lektury! Warto!

SKŁADNIA - zajmuje się związkami wyrazów jako członów zdania.

Uwaga! Typy związków składniowych w zdaniu podrzędnym  - zob. w opracowaniu z poprzedniego tygodnia (słowotwórstwo), zawarte w ramce. Wiemy, że te zagadnienia były dokładnie omówione w gimnazjum, ale pamiętajmy, że matura obejmuje również wiadomości z gimnazjalnego poziomu nauczania. Pewna grupa osób na pewno zostanie nimi uszczęśliwiona. Mogą pojawić się też w części pisemnej, zatem szczęście może stać się udziałem wszystkich!

ZDANIE - wypowiedzenie zawierające orzeczenie (osobową formę czasownika).

Podział zdań ze względu na funkcję:

• orzekające (oznajmujące) – informujące o czymś, np. Zapada zmrok.
• rozkazujące (żądające) – wywierające presję, nakazujące, zakazujące, np. Nie dotykaj tego!
• wykrzyknikowe – wyrażające uczucia, emocje, np. Jak pragnę zdrowia!
• pytające – zawierające pytanie, np. Czy lubisz słodycze?
• życzące – wyrażające życzenie, np. Obyś cudze dzieci uczył!

Podział zdań ze względu na budowę:

pojedyncze	nierozwinięte - zawierające tylko orzeczenie, podmiot i orzeczenie, np. Śpiewam; Ona mówi.
	rozwinięte - zawierające także określenia orzeczenia, podmiotu, np. Ona mówi bardzo głośno.
złożone - zawierające dwa lub więcej orzeczeń	współrzędnie - zdania składowe są połączone spójnikowo lub bezspójnikowo; niezależne względem siebie, np. Stoję i obserwuję ludzi.
	podrzędnie - zdania składowe połączone są zaimkami względnymi lub spójnikami; zależne względem siebie, tzn. zdanie podrzędne jest podporządkowane nadrzędnemu, określa je, np. Gdy wróciłem do domu, zjadłem obiad.

Podział zdań złożonych:

Uwaga! Zdania wielokrotnie złożone - zawierają więcej niż dwa zdania składowe lub równoważniki zdań.

współrzędnie	łączne	polega na łączności w czasie lub w czasie i przestrzeni, np. Spacerowałem po mieście i oglądałem wystawy sklepów.
	rozłączne	treści zdań współrzędnych nie mogą istnieć jednocześnie, wykluczają się wzajemnie, np. Będę słuchał radia albo pójdę do kina.
	wynikowe	treść drugiego zdania wynika z treści pierwszego, np. Chmurzy się, będzie deszcz; Śnieg padał długo, więc drogi były nieprzejezdne.
	przeciwstawne	treści zdań współrzędnych przeciwstawiają się sobie, np. Wyszedłem wcześniej, ale spóźniłem się na pociąg; W Krakowie świeciło słońce, a w Katowicach padał deszcz.
podrzędnie	podmiotowe	Pytania: kto? co?, np. Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada.
	orzecznikowe	Pytania: jaki jest? kim, czym jest?, np. Wicher był taki, że łamał drzewa; Tym młodość w życiu, czym wiosna w roku.
	przydawkowe	Pytania: jaki? który? ile?, np. Działo się to tej zimy, która wszystkim dała się we znaki.
	dopełnieniowe	Pytania wszystkich przypadków – oprócz mianownika i wołacza, np. Wszyscy zrozumieli, że nadeszła ważna chwila; Kto nie był ni razu człowiekiem, temu człowiek nic nie pomoże (Adam Mickiewicz).
	okolicznikowe	miejsca	Pytania: gdzie? skąd? dokąd?, np. Pomocy oczekuje się stąd, skąd przyjść może.
		czasu	Pytanie: kiedy?, np. Gdy słońce wzeszło, mgła opadła.
		przyczyny	Pytanie: dlaczego?, np. Ponieważ zerwał się wiatr, konary drzew zaczęły się uginać.
		sposobu	Pytania: jak? w jaki sposób?, np. Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz.
		stopnia i mary	Pytania: jak bardzo? w jakim stopniu?, np. Mówił tak cicho, że wszyscy posnęli.
		celu	Pytania: po co? w jakim celu?, np. Idę tam, by go zobaczyć.
		skutku	Pytanie: z jakim skutkiem?, np. Zachowywał się tak niegrzecznie, że wezwano jego rodziców.
		warunku	Pytanie: pod jakim warunkiem?, np. Pojadę, jeśli nie będzie padać.
		przyzwolenia	Pytanie: mimo co?, np. Choć pogoda nie sprzyjała, pojechaliśmy na wycieczkę.
	rozwijające	o zdanie podrzędne nie można zapytać z punktu widzenia zdania nadrzędnego; można je przekształcić w strukturę z normalnym zdaniem podrzędnym, np. Dostałem dobrą ocenę, co mnie ucieszyło (można przekształcić: To, ze dostałem dobrą ocenę, ucieszyło mnie).

Podział zdań złożonych - ze względu na sposób połączenia zdań podrzędnych z nadrzędnymi:

• spójnikowe – połączone za pomocą spójnika, np. Cieszę się, że wyzdrowiałeś.
• względne - zdanie podrzędne wprowadzone przez zaimek względny, np. Temu szczęście sprzyja, kto jest odważny.
• bezspójnikowe (łączności bezpośredniej), np. Nie wiem, kto przyszedł.

FRAZEOLOGIA - zajmuje się związkami wyrazów jako składników  z w i ą z k u 

f r a z e o l o g i c z n e g o, tzn. mniej lub bardziej stałego sensownego połączeniu dwu lub  więcej wyrazów.

Typy  związków frazeologicznych:

- Frazy - połączenia, w których jeden z członów jest podmiotem, a drugi orzeczeniem, np.

(wyrazy podkreślone w zdaniu) Długa kolejka stoi przed kasą.

- Wyrażenia - połączenia rzeczownika z określającym go przymiotnikiem, np. Długa kolejka stoi przed kasą.

Także: połączenia przymiotnika lub imiesłowu z określającym go przysłówkiem lub rzeczownikiem, np. niezwykle uprzejmy, mocno przesadzony, godny podziwu, obsypana kwiatami.

Również: połączenia przysłówka z określającym go przysłówkiem, np. całkiem nieźle, bardzo ciepło.

- Zwroty - połączenia, w którym członem podstawowym (określanym) jest czasownik, np. Długa kolejka stoi przed kasą.

Związki frazeologiczne mogą mieć znaczenie właściwe lub przenośne, np.

	znaczenie właściwe	znaczenie przenośne
frazy	wół ryczy	ryknęły spiże (zob. Mickiewicz)
wyrażenia	ciepłe ziemniaki żelazna krata	ciepłe spojrzenie żelazny repertuar
zwroty	trzymać (kogoś) za rękę	trzymać (kogoś) za słowo

Podział ze względu na stopień łączliwości członów:

- Luźne - połączenia wyrazowe, których znaczenie jest prostą sumą znaczeń ich składników i których składniki możemy dowolnie zmieniać, zależnie od treści tego, co chcemy za ich pomocą wyrazić, np. Jak okiem sięgnąć, wszędzie kwitły róże. To zdanie można dowolnie zmieniać: Aż po horyzont...; Na wielkiej przestrzeni... itp.

- Stałe - połączenia wyrazowe, których znaczenie nie jest sumą znaczeń ich składników (nie mogą być rozumiane dosłownie). Są utrwalone w języku, często zaczerpnięte z Biblii, mitologii, znanych dzieł literackich, przysłów itp., np. wdowi grosz; suknia, szata Dejaniry; dantejskie sceny; twardy orzech do zgryzienia itp.

W tej grupie: idiomy - wyrażenia właściwe tylko danemu językowi, nieprzetłumaczalne na inny język, np. leje jak z cebra; urwanie głowy itp.

- Łączliwe - połączenia wyrazowe, których składniki są w silniejszym stopniu powiązane znaczeniowo. Są bardziej utarte niż połączenia luźne, np. pobudzić, podsycić ciekawość.

BIBLIOGRAFIA

Klemensiewicz Zenon, Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego, wyd. 15 uzup., Warszawa 2001. ISBN 83-01-13497-6 (i wydania wcześniejsze).

Kowalik Jadwiga, Nauka o języku polskim dla licealistów, Warszawa 1992. 83-02-04767-8.

Ćwiczenie 1

Pogrupuj związki frazeologiczne według wzoru:

stałe	łączliwe	luźne
wychodzić z siebie	dusza śpiewa	zobaczyć film

szepnąć coś na ucho; mieć muchy w nosie; serce się śmieje; bujać w obłokach; chodzić po łące; brać nogi za pas; serce rośnie; kupić meble; iść do sklepu.

Ćwiczenie 2

Jakie to typy zdań złożonych współrzędnie? Uzupełnij tabelkę:

Podczas wakacji byłam w górach i zobaczyłam też wybrzeże.	łączne
To nie ja, to on ukradł.
Zostanę w Krakowie albo wyjadę do Zakopanego.
Wiatr się zrywa, będzie burza.

Ćwiczenie 3

Jakie to typy zdań złożonych podrzędnie? Uzupełnij tabelkę i podkreśl zdanie podrzędne:

Spodziewam się, że przyjaciele mnie odwiedzą.	dopełnieniowe
Podoba mi się to, że jesteś prawdomówna.
Zanim zapadnie zmrok, na pewno wrócę do domu.
Dostałeś tyle słodyczy, ile chciałeś.
Jakie życie, taka śmierć.
Nie wiadomo, czy to prawda.
Obfite opady spowodowały, że droga była nieprzejezdna.
Jeśli zechcę, pójdę do kina.
Zaprosiłeś mnie, więc przyszedłem.
Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga. (Mickiewicz)
Przeżyli dzięki temu, że w porę przybyli ratownicy.