Podpowiedzi do Ćwiczenia z
ubiegłego tygodnia.
- Kreon oparł swoją władzę
na mordzie. - Z pozoru to błąd słownikowy, ale forma zasadniczo nie jest
niepoprawna, tylko... śmieszy, ponieważ wyrazy mord (= morderstwo) i morda mają identyczną formę w Narzędniku
liczby pojedynczej.
- Pokątnym handlem
alkoholem powinna się zająć policja. - Błąd słownikowy. Brak precyzji w
formułowaniu wypowiedzi. Czasownik zająć
się potocznie znaczy coś z tym zrobić.
Właśnie w tym znaczeniu został tu użyty. Jednak to zdanie śmieszy, bo może też
sugerować, że właśnie policjanci powinni
zacząć handlować alkoholem!
- Obok Iksińskiego w biegu
startowało jeszcze siedmiu zawodników. Błąd słownikowy. Także brak precyzji
w formułowaniu wypowiedzi. Obok użyte jest tu niepoprawnie w znaczeniu oprócz.
*
Powyższe
Ćwiczenie wiąże się z zagadnieniami słowotwórczymi, które dziś przypomnimy.
SŁOWOTWÓRSTWO
(KOMPOZYCJA)
Tworzenie
wyrazów złożonych jest efektem łączenia w całość dwu lub więcej wyrazów lub ich
tematów. Typy wyrazów złożonych
(zależnie od sposobu łączenia):
-
Zestawienie – połączenie dwu lub więcej
wyrazów stanowiące wielowyrazową nazwę przedmiotu, pojęcia, np. czarna jagoda, wieczne pióro, maszyna do
pisania.
-
Złożenie – zespolenie członów
wyrazowych za pomocą f o r m a n t
u -o-
lub –i-/-y-, np. listopad, białogłowa, lekkomyślny, samochód; pucybut, zawalidroga,
Stanisław.
-
Zrost – zespolenie dwu lub więcej
wyrazów, pisanych łącznie i stanowiących pod względem akcentu jeden wyraz, np. Wielkanoc, Białystok, widzimisię,
lekceważyć, dotychczas. Składniki zrostu zachowują zależność składniową
samodzielnych wyrazów, wyrażaną związkiem rządu, zgody
lub przynależności.
Jeden człon jest określającym, drugi – określanym.
Jeśli
człon określający jest połączony z określanym związkiem rządu (np. Bogurodzica) lub przynależności (np. lekceważyć), odmienia się tylko człon
określany (np. Bogurodzicy, Bogurodzicą;
lekceważę, lekceważylibyśmy). Jeśli łączą się na zasadzie związku
zgody – odmieniają się zwykle oba człony (np. Białegostoku, Białymstokiem, natomiast Wielkanoc – dziś już odmienia się tylko: Wielkanocy, Wielkanocą).
Związek zgody – wyraz
podrzędny przybiera formy analogiczne do nadrzędnego, tzn. zgadza się z nim
pod względem formy gramatycznej. Członem
n a d r z ę d n y m jest zawsze
r z e c z o w n i k, podrzędnym – inna odmienna część mowy, np. obfite
→ opady ← śnieżne, obfitych → opadów
← śnieżnych itp.
Związek rządu – zależność
wyrazu podrzędnego od nadrzędnego wyraża się formą przypadka. Członem
n
a d r z ę d n y m – r ó ż n e c z ę ś
c i m o w y (z w y k l e c z a s o w n i k lub
r z e c z o w n i k), członem podrzędnym – zawsze rzeczownik lub wyraz
użyty w znaczeniu rzeczownika, np. lekcja
← fizyki, szukałem ← kwiatów, przyglądał się ← obrazowi, nie każdy interesuje
się ← piłką nożną itp.
Związek przynależności – wyraz
podrzędny nie ma cech formalnych zależności od wyrazu nadrzędnego, natomiast
wiąże się z wyrazem określanym treścią, zależy od niego ze względu na to, że
uzupełnia jego treść, np. Szedł
utykając na prawą nogę; Rośnij, kwiecie, wysoko / Jak pan leży
głęboko (Lilije Mickiewicza);
Grał z werwą kujawiaki i oberki itp.
Uwaga! Zob. też
dział Frazeologia, który omówimy w jednym z kolejnych odcinków.
|
SKRÓTOWCE
Spotykane
są często w terminologii zawodowej. Tendencja do skracania – zawsze była w
języku (np. wasza miłość → waszmość, jego
miłość → jegomość, kinematograf → kino, automobil → auto). Typy:
-
Literowce (skrótowce literowe) – składające się z pierwszych liter wyrazów
pełnej nazwy i odczytywane jako połączenie nazw kolejnych liter wchodzących w
skład skrótu, np. PKO (czyt. Pekao), PKP (czyt. Pekape). Są nieodmienne,
jeśli nazwa ostatniej litery kończy się na samogłoskę (np. do PKO, w PKO). Odmienne – jeśli nazwa ostatniej litery jest
zakończona na spółgłoskę (np. do MSZ-u, w
MSZ-cie).
-
Głoskowce (skrótowce głoskowe) - składające
się również z pierwszych liter wyrazów pełnej nazwy, ale liter odczytywanych
jako głoski. Można je tworzyć tylko od takich nazw, których co najmniej jeden
środkowy wyraz zaczyna się samogłoską i dlatego cały skrót można odczytać jak
zwykły wyraz, np. ZUS, PAN (odmiana: ZUS-u, PAN-u, PAN-ie itp.).
-
Sylabowce (skrótowce sylabowe, grupowce)
– poszczególnym wyrazom wchodzącym w skład pełnej nazwy odpowiadają kolejne
sylaby. Są albo pierwszymi sylabami wyrazów skracanej nazwy, albo -
zawierającymi samogłoskę początkowymi grupami głosek wyodrębnionymi z tych
(niekoniecznie wszystkich) wyrazów, np. Pafawag
(Państwowa Fabryka Wagonów), żelbet (żelazobeton).
-
Skrótowce mieszane - o charakterze
częściowo literowym, a częściowo głoskowym lub sylabowym, np. CPLiA (Cepelia - Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego).
BUDOWA I
ZNACZENIE WYRAZÓW
Wyrazy,
w których wyraźnie możemy oddzielić od siebie ich podstawy słowotwórcze i
formanty, są także przejrzyste znaczeniowo, np. ryb-ak = ten, który łowi ryby; pracow-nik
= ten, kto pracuje.
Znaczenie realne
nie zawsze odpowiada znaczeniu wynikającemu z budowy wyrazu; wiąże się
bezpośrednio z przedmiotem, pojęciem przez ten wyraz oznaczanym, np. jeździec = ten, kto jeździ konno
(ale: ten, kto jeździ na rowerze - to
rowerzysta, zaś ten, kto jazdę na rowerze uprawia jako sport - to kolarz).
Znaczenie realne i etymologiczne:
-
realne - takie, w jakim obecnie
używamy wyrazu;
-
etymologiczne - takie, w jakim wyraz
dawniej był używany (jego pierwotne znaczenie, najczęściej wynikające z jego
budowy), np.
piwo –
etymologicznie: to, co się pije,
realnie: rodzaj napoju alkoholowego wyrabianego
ze słodu jęczmiennego, chmielu i drożdży;
rzewny - etymologicznie:
skłonny do ryczenia (od: rzwieć = ryczeć); realne: pełen bólu, żalu, smutku, tęsknoty; tkliwy,
smętny.
Składniki znaczenia wyrazu:
- Treść – wszystko, co łączy przedmioty
objęte jedną nazwą we wspólną klasę przedmiotów i co je różni od przedmiotów
objętych inną nazwą.
-
Zakres – ogół przedmiotów nazywanych
danym wyrazem.
Związek między treścią i zakresem
wyrazu. Im ogólniejsza nazwa, tym szerszy obejmuje zakres; im bardziej szczegółowa
nazwa, tym węższy obejmuje zakres, np.
zwierzę
↓
pies
↓
jamnik
|
jamnik
↑
pies
↑
zwierzę
|
Barwa uczuciowa
wyrazu
– odbicie naszego stosunku do przedmiotów, pojęć nazywanych tymi wyrazami (por.
np. ręka – rączka – łapsko).
Znaczenie
i barwa uczuciowa wyrazów mogą się zmieniać w ciągu dziejów, np.
pióro = przybór
do pisania,
bo pisano piórem gęsim; gdy zastąpiła je stalówka – nazwa pióro pozostała w
dawnym znaczeniu;
miednica – dawniej
znaczyła: miska z miedzi; obecnie –
jest wykonywana z innych materiałów, ale jej kształt i przeznaczenie się nie
zmieniły (dlatego nazwa trwa);
bielizna – dawniej: biały strój (por. dziewczyna w bieliznę ubrana w Panu
Tadeuszu Mickiewicza, ks. II); z czasem nazwę ograniczono do części stroju,
tzn. spodniej garderoby (a kolor przestał mieć znaczenie);
dziewka – dawniej: dziewczynka; panienka, córka (por. Treny Kochanowskiego i Pan Tadeusz); obecnie: dziewczyna wiejska (z odcieniem
rubasznym);
oprawca - dawniej: opiekun prawny; obecnie: kat (dosłownie i przenośnie);
dziad - dawniej: przodek rodu; z czasem: żebrak; obecnie – z odcieniem uczuciowym
ujemnym;
pośledni - dawniej: ostatni; obecnie – gorszy (np. gatunek);
czarowny - dawniej: szkodliwy; obecnie - z odcieniem
uczuciowym dodatnim;
przyjemny - dawniej: dający się przyjąć; obecnie: miły.
Właściwe i
przenośne znaczenie wyrazu. Przenośne znaczenie powstaje w wyniku zestawienia
dwu przedmiotów, czynności, pojęć i wyodrębnienia w nich cechy wspólnej, która
może stać się podstawą przeniesienia nazwy jednego przedmiotu, czynności, pojęcia
na inny, np. tchórz (zwierzę i jego
płochliwość, bojaźliwość – a przeniesienie tych cech na człowieka).
Kontekst wyrazu – ważny
dla doprecyzowania znaczenia (zob. poniższe Ćwiczenie). Barwa uczuciowa wyrazu także może zależeć od kontekstu, np. tekst
może być pieszczotliwy, żartobliwy, humorystyczny, ironiczny, sarkastyczny itp.
BIBLIOGRAFIA
Kowalik
Jadwiga, Nauka o języku polskim dla
licealistów, Warszawa 1992. ISBN 83-02-04767-8.
Ćwiczenie
Doprecyzuj
znaczenia wyrazów zależnie według wzoru z pierwszej i drugiej linijki tabeli:
dobry uczynek
|
szlachetny,
miłosierny [uczynek]
|
dobry człowiek
|
uczynny,
życzliwy, porządny, litościwy
|
dobre słowo
|
|
dobre wychowanie,
wykształcenie
|
|
dobra nowina
|
|
dobry interes
|
|
dobra robota
|
|
dobre powietrze
|
|
dobry lekarz
|
|
dobry kawał drogi
|
|
dobry obiad
|
|
dobre buty
|
|
dobry film
|
UWAGA!!!
Ćwiczenie specjalne (wraz
z częściową odpowiedzią)! Omawiamy cykl tematów językoznawczych, ale nie
zapominajmy o literaturze. Proponuję, abyśmy sobie regularnie robili (we
własnym zakresie) małą powtórkę z motywów
literackich. One się bardzo przydadzą – szczególnie podczas egzaminu
ustnego. Ponad 180 motywów mamy w bazie: http://pbw.katowice.pl/katowice/ib/motywy.pdf
(baner: Literatura, Film, Muzyka, Sztuka).
Na końcu tego dokumentu znajduje się indeks. Zacznijmy więc od dziś, na
przykład – siedzimy w domu, rozglądamy się po otoczeniu i myślimy: meble, sprzęty
domowego użytku w tekstach kultury – niekoniecznie w tytule, ale jako istotny
element treści! (Akurat tego nie ma w bazie, dlatego tu wspominam).
Wybieramy, powiedzmy, trzy lub cztery. KRZESŁO – i wyliczamy wiersze: Pokój samobójcy Wisławy Szymborskiej, Stołek Zbigniewa Herberta; obrazy: Pokój
van Gogha w Arles, Krzesło Vincenta z jego fajką, Fotel Paula
Gauguina – te trzy obrazy namalował Vincent Van Gogh, Ukrzesłowienie Andrzeja Wróblewskiego. SZAFA
– książki: Lew, czarownica i stara szafa
Clive’a Staplesa Lewisa, opowiadanie Szafa
Olgi Tokarczuk; etiuda filmowa Dwaj
ludzie z szafą Romana Polańskiego. ŁÓŻKO
– Leżenia oraz Zmartwieńsiulpet
Mirona Białoszewskiego (dużo tworzył o różnych sprzętach!), ale… o łóżku to
naprawdę sporo pisano! LAMPA –
literatura: Elegia na odejście
pióra atramentu lampy Zbigniewa Herberta, Latarnik Henryka
Sienkiewicza, przypowieść z Biblii o pannach mądrych i głupich (Mt 25,
1-13), cudowna lampa Aladyna z Baśni z tysiąca i jednej nocy; obrazy: Światłość
świata Williama H. Hunta oraz Latarnia morska Mariusza Lewandowskiego.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz