Kącik Maturzysty – 12: Etykieta językowa i kultura języka. Norma i błąd językowy

Sugestie do odpowiedzi na pytania z ubiegłego tygodnia:

Ćwiczenie 1. Chłopi to utwór realistycznie ukazujący życie na wsi, ale - oprócz konwencji realistycznej - zawierający także m.in. fragmenty narracji naturalistycznej czy  impresjonistycznej. W cytowanych fragmentach widzimy narrację stylizowaną na tekst młodopolski. Ogólnie -  obserwujemy wielka rolę towarzyszącej człowiekowi przyrody. Niektóre charakterystyczne cechy tego stylu:

- wyliczenia, powtórzenia i paralelizmy: I ani przyśpiewków, ni pokrzyków (…), ni (…) ptaszków piukania, ni nawoływań nie słychać było; Szły nieskończone, zimne, przenikające szarugi; jeno (…) wiatr, jeno (…) dżdże; Jesień to była (…) Jesień to była; Wsie (…) przywarły do ziemi, do płotów, do (…) sadów; przez nagie, odarte, splugawione pola; smutek wstawał z pól (…), z borów (…), z pustek obumarłych; Umilkły pola, przycichły wsie, ogłuchły bory; kurzawa deszczów przysłoniła świat, wypiła barwy, zgasiła światła i zatopiła w mrokach ziemię oraz inne;

- wykrzyknienie (Hej! Jesień to była…);

- epitety (często inwersyjne) i nagromadzenia epitetów, np. wyciągały rozpacznie ramiona; wsie zapadłe; mogił zapomnianych; krzyży pogniłych; Siwe, lodowate bicze deszczów i inne;

- amplifikacja (rodzaj powtórzenia – nagromadzenie podobnych epitetów) - ludzie wzdychali żałośnie w strasznej tęsknocie - w nieutulonej tęsknocie;

- metafory, np. bicze deszczów; kurzawa deszczów przysłoniła świat; wypiła barwy;

- personifikacje, np. Jesień (…) rodzona matka zimy; Szły (…) szarugi; Wsie (…) przywarły do ziemi; do (…) sadów nagich (…) i jęczących; smutek wstawał (…) i wlókł się (…) przystawał (…) zaglądał (…) płynął; pod krzyżami, co wyciągały (…) ramiona; nagie drzewa trzęsły się z zimna i łkały; drzewa się przyginały z (…) jękiem.

Ćwiczenie 2. Funkcje poezji, wskazane w tym wierszu, to: opisywanie trudnych do jednoznacznego nazwania uczuć, przeżyć, utrwalanie nietrwałych chwil (por. pierwsza i druga strofa). Zauważ synestezję ("odcienie barwne" echa z dna serca, czyli natchnienia) oraz wyliczenie („barw” natchnienia). Poeta winien zatrzymywać chwile nie po to, by zwrócić uwagę na siebie czy własny warsztat twórczy (Nie, abym świat dziwnością zdumiał), lecz by podzielić się nimi z odbiorcą (by się kształtem stała chwila / I abyś, bracie, mnie zrozumiał). Poeta - to jeden z nas (zob. bezpośredni zwrot do adresata, przyjacielski rzeczownik bracie). Trzecia strofa - to określenie cech budowy wiersza: rytmiczność, podobieństwo do muzyki (rytm i dźwięki; zauważ też nawiązanie do instrumentu: wiersz, co ze strun się toczy), komunikatywność i prostota (dwa ostatnie wersy i dwa porównania). Porównanie: prosty jak podanie ręki współbrzmi ze zwrotem: bracie. Mówimy przecież: braterski uścisk ręki. Gdyby przyszło nam zestawić rolę poety i poezji młodopolskiej i u Skamandrytów, a takie pytanie może się pojawić na maturze (!!!), z pewnością natychmiast dostrzeżemy różnicę: w epoce poprzedniej poeta był "ponad światem", podobny do twórcy romantycznego (przecież Młoda Polska to neoromantyzm!), tu - jest jednym z wielu, na równi z czytelnikiem; szuka jego zrozumienia, nie próbuje przewodzić czy nauczać, ale dzieli się przeżyciami (abyś (...) mnie zrozumiał).

*

SYSTEM JĘZYKOWY - zbiór jednostek danego języka i reguł ich łączenia w konstrukcje językowe.

We współczesnym języku polskim mamy około 185 000 wyrazów, z czego trochę mniej niż 1/3 pojawiło się w nim w drugiej połowie XX wieku.

Uwaga! We wszystkich poniższych przykładach znak * oznacza formę błędną.

KULTURA JĘZYKA – umiejętność sprawnego, poprawnego i estetycznego posługiwania się środkami językowymi; także dziedzina działalności językoznawczej zmierzająca do rozwijania tej umiejętności (definicja według Encyklopedii językoznawstwa ogólnego).

Dwie przeciwstawne postawy użytkowników języka (i językoznawców):

- puryzm językowy – przesadna troska o czystość języka; niechęć do elementów nietradycyjnych i zapożyczonych. Puryści chcą jednoznacznie oczyścić język z obcych wyrazów (np. proponowano: ocznik – zamiast okulista, woniawka – zamiast perfumy);

- liberalizm językowy – umieszczanie w języku (dla „wygody”) niepoprawnie tworzonych skrótów i uproszczeń, często błędnych (np. *poszłem, *te [zamiast: to] jabłko). Zauważ pewien wiązek z językiem komunikatorów elektronicznych, które zwykle nie uwzględniają znaków diakrytycznych i dążą do skrótowości.

ETYKIETA JĘZYKOWA (językowy savoir-vivre, bon ton, kodeks towarzyski) – zbiór przyjętych w danej społeczności wzorów językowych zachowań grzecznościowych, zwyczajowo przyporządkowanych określonym sytuacjom. Jej cechy:

- okazywanie szacunku partnerowi dialogu,

- przejawianie zainteresowania sprawami ważnymi dla rozmówcy,

- współodczuwanie (w sytuacjach dla niego pomyślnych i niepomyślnych),

- deklarowanie pomocy,

- dyskrecja.

NORMA JĘZYKOWA - zasób środków językowych (wyrazów, form gramatycznych, konstrukcji składniowych), używanych w społeczeństwie w określonym czasie - zgodnie z regułami (np. fonologii, morfologii, składni, ortografii) znajdującymi się w słownikach i podręcznikach gramatyki. Norma językowa opiera się na powszechnym zwyczaju językowym (uzusie) wykształconych warstw społeczeństwa, stanowiąc wzorzec i kryterium poprawności językowej (definicja według E. Olinkiewicz, K. Radzymińska, H. Styś).

Inna definicja: zbiór aprobowanych przez użytkowników języka jednostek językowych oraz reguł ich połączeń (według Encyklopedii językoznawstwa ogólnego).

Norma zawiera również elementy przejęte z obcego systemu (zapożyczenia) i zjawiska nowe (innowacje), np. innowacje stylistyczne, słownikowe (słowotwórcze, wyrazowe, frazeologiczne, semantyczne), gramatyczne (fleksyjne, składniowe) itp.

Norma zawiera też (w postaci wyjątków) formy, które już „wyszły” z systemu językowego, np. formy liczby podwójnej (oczyma, rękoma).

Norma jest dynamiczna (stale się zmienia). Zauważ rolę powszechności użycia danego elementu językowego i jego przydatności w społecznym procesie porozumienia.

Kryteria poprawności językowej:

- ocena przydatności funkcjonalnej (czy wyraz jest w języku potrzebny),

- ocena zgodności z systemem (czy odpowiada prawom gramatycznym języka),

- ocena zgodności ze zwyczajem społecznym (czy wyraz jest w powszechnym użyciu, czy ma zasięg ograniczony do jakiegoś obszaru lub środowiska).

BŁĄD JĘZYKOWY – element tekstu w danym języku nie mieszczący się w normie tego języka. Klasyfikacja (wybór - według Heleny Kajetanowicz):

1.      Błędy leksykalne

- wyrazy modne, np. nadużywanie słów dokładnie, generalnie; wysoki (-a,-e) rezultat, wysokie tempo, forma, jakość, wartość odżywcza…;

- wyrazy używane niezgodne ze swym znaczeniem, np. wachlarz (zamiast komplet); paleta (zamiast wiele); szeroko krytykować; zagospodarować czas;

- zbędne zapożyczenia znaczeniowe – niezbyt trwałe w języku; przykłady z lat 70. XX w.: podspodnik (= bielizna męska), zwis męski (= krawat), zamiatacz płaski (= szczotka);

- używanie zbędnych wyrazów, tj. tych, które nic nie wnoszą do treści, np. Mamy liczne konkretne osiągnięcia; nagrodą jest ta oto płyta.

2.      Błędy frazeologiczne

- szablonowe związki frazeologiczne, często kalki językowe, np. póki co (= tymczasem, jeszcze, na razie, dotychczas, teraz, dotąd, początkowo); na dzień dzisiejszy;

- tautologie i pleonazmy, np. cofać się do tyłu; kompletne bankructwo (nie ma częściowego bankructwa!); głośno krzyczeć (nie krzyczy się cicho!);

- kontaminacje – „krzyżówki” słów, np. *Nadal będę stał przy swoim (krzyżówka: stać na stanowisku, trwać przy swoim);

- przekształcanie formy związku frazeologicznego, np. *ciężki orzech do zgryzienia (= twardy orzech);

- multiwerbizmy – używanie określenia dwuwyrazowego zamiast jednego wyrazu (wpływ stylu urzędowego), np. dokonać wręczenia (= wręczyć); w miesiącu maju (= w maju).

Uwaga! W języku istnieje także uniwerbizm – użycie jednego wyrazu zamiast dwóch, np. stoczniowiec (= pracownik stoczni), przegubowiec (= autobus przegubowy);

- zapożyczenia związków frazeologicznych w formie dosłownego (słowo po słowie) tłumaczenia, np. nie patrząc na to, że… (= nie biorąc pod uwagę); w pierwszym rzędzie…

3.      Błędy składniowe

- błędy w zastosowaniu wskaźnika zespolenia, np. *czym dalej, tym… (= im dalej...); *poznamy prawdę, jak rozwiążemy zagadkę (= gdy rozwiążemy…); *nie uwierzysz, jak nie zobaczysz (= dopóki…);

- błędy w zastosowaniu równoważnika imiesłowowego zdania, np. *idąc do domu padał deszcz;

- naruszenie związku rządu, np. *poseł nadużywał fundusze państwowe (= funduszy...); *warto zasięgnąć opinię (= opinii);

- naruszenie związku zgody, np. *z tego regionu pochodzą trzy czwarte światowej produkcji… (= pochodzi trzy czwarte);

- niepoprawny szyk, np. *temperatura w całej prawie Polsce jest dodatnia (= w prawie całej); *pozwany szczuł psem powoda, którego rasy nie można ustalić (rasy psa czy… powoda?!);

- użycie niewłaściwych przyimków, np. *pan się do tego nie dystansował;

- zapożyczenia syntaktyczne [syntaksa - nauka o budowie zdań i związków wyrazowych], np. *za wyjątkiem (= z wyjątkiem), *w nawiązaniu do (= nawiązując do), *gdziekolwiek by nie był… (= gdziekolwiek by był…), *nie patrząc na to (= nie biorąc tego pod uwagę); *tym niemniej (= niemniej jednak).

4.      Błędy interpunkcyjne

- niewyodrębnianie, częściowe wyodrębnianie, złe wyodrębnianie wtrąceń, np. *każdy, ręcznie montowany egzemplarz,  jest kontrolowany (tu nie powinno być przecinków!);

- brak przecinka oddzielającego zdania składowe w zdaniu złożonym, np. *czy ktoś wie o co w tym wszystkim chodzi? (= czy ktoś wie, … - ma być przecinek!);

- użycie przecinka zamiast dwukropka, np. *nie da się z niczym porównać, ani z…, ani z… (= nie da się z niczym porównać: ani z…).

5.      Błędy stylistyczne

- mieszanie stylów funkcjonalnych, np. użycie słownictwa potocznego w mediach (minister się wściekł);

- powtarzanie wyrazów i konstrukcji, np. nasza marka znalazła się na 3 miejscu wśród rozpoznawalnych marek;

- skróty myślowe, np. poseł przeżył dwa rządy i trzech premierów;

- przeładowanie wypowiedzi niezrozumiałymi sformułowaniami, np. kolaps budżetowy;

- wielosłowie, np. W przypadku, jeśli założenia się sprawdzą… (= jeśli założenia się sprawdzą…);

- wieloznaczność sformułowań,

- ubóstwo słownictwa.

6.      Błędy fleksyjne

- nieodmienianie wyrazów (też - nazwisk, nazw), np. *powieści Juliusza Verne (= Verne'a); *jadę do Bardo (= Barda); *uczył ponad dwieście uczniów (= dwustu);

- niepoprawna odmiana, np. *sprawa terminala (= terminalu);

- nadawanie rzeczownikom niewłaściwego rodzaju, np. *ten pomarańcz, *ten winogron;

- niepoprawna odmiana czasowników, np. *szłem, *wzięłem, *umią; *wczoraj żeśmy byli;

- opisowe stopniowanie przymiotników, np. *bardziej wysoki (= wyższy);

- mieszanie stopniowania opisowego i syntetycznego, np. *bardziej mądrzejszy;

- niepoprawna forma zaimka, np. *dziecko kaprysi, więc trzeba go zbadać (= je zbadać);

- odmienianie wyrazów nieodmiennych, np. *ciasto z kakaem.

7.      Błędy słowotwórcze

- struktury wyrazowe utworzone niezgodnie z polską tradycją, np. *specgrupa; *rock encyklopedia;

- niepoprawne przymiotniki odrzeczownikowe, np. *centrum pomocowe;

- niewyraziste struktury wyrazowe, np. słuchalność (= liczba słuchaczy, nie – możliwość słuchania); krajacz (= narzędzie krojące, nie – człowiek, który kraje);

- niepoprawne rzeczowniki odczasownikowe (będące synonimami w stosunku do rzeczowników zakończonych w mianowniku na –anie, -enie, -cie), np. *odczyt licznika (zbieżność z odczytem – prelekcją); *upiór dzienny (= ilość bielizny upranej w pralni w ciągu dnia – autentyczne z lat 70. XX w.!);

- niektóre skrótowce, np. Pierzeksport (nie łączy się w jednym wyrazie cząstek rodzimych [pierze] z obcymi [eksport]).

8.      Błędy fonetyczne

- błędy wymowy, np. *wogle (= w ogóle), *czeba (= trzeba), *wyłanczać (= wyłączać);

- błędy akcentu, np. *Ameryka (zamiast Ameryka); *kupiliśmy (zamiast kupiliśmy).

9.      Błędy ortograficzne

- pisownia łączna i rozdzielna, np. *super pistolet (zamiast łącznie); liczebniki zapisane cyfrowo – z końcówką przypadka, np. 5-cio; v-ce (zamiast wice, np. wicedyrektor).

*

STEREOTYP JĘZYKOWY - zespół sądów mniej lub bardziej utrwalonych w języku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektów świata pozajęzykowego (definicja J. Bartmińskiego).

*

BIBLIOGRAFIA i NETOGRAFIA

- Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Współczesny język polski, red. Jerzy Bartmiński, Wrocław 1993.

- Kajetanowicz Helena, O klasyfikacji błędów językowych (i nie tylko) słów kilka, "Warsztaty Polonistyczne" 2000, nr 1, s. 40-56.

- Słownik języka polskiego PWN [online]. Tryb dostępu: http://sjp.pwn.pl/.

Ćwiczenie

Rozważ poprawność zdań:

- Kreon oparł swoją władzę na mordzie.

- Pokątnym handlem alkoholem powinna się zająć policja.

- Obok Iksińskiego w biegu startowało jeszcze siedmiu zawodników.