Kącik Maturzysty – 11: Style epok literackich (najważniejsze zjawiska, cz. 2)

STYL LITERATURY POLSKIEGO POZYTYWIZMU - założenia programowe - diametralnie odmienne od romantycznych. Tam - czucie i wiara silniej mówi do mnie / niż mędrca szkiełko i oko, tu: scjentyzm, ewolucjonizm, utylitaryzm, dydaktyzm (funkcja dzieła: służebna wobec potrzeb życia społecznego, a wychowawcza - wobec czytelników).

Pierwszy etap rozwoju prozy p. - tzw. powieść tendencyjna, przypominająca zbeletryzowaną publicystykę (np. Marta Elizy Orzeszkowej): sentencjonalność, rozbudowane komentarze narratorskie, bezpośrednie apele do czytelnika. Dojrzały etap - rozwinięty realizm (np. Lalka Bolesława Prusa): elementy języka potocznego, indywidualizacja wypowiedzi bohaterów, dynamika opisów. Odmiennie - Eliza Orzeszkowa: przewaga opisów statycznych (np. Nad Niemnem). Naturalizm – dokumentarne odzwierciedlenie rzeczywistości. Ograniczenie fikcji. Szczegółowość opisu. Nowy typ bohatera - z nizin społecznych, często robotnik oraz jego codzienność. Determinizm, nawet fatalizm. Czasem - drastyczność opisów i języka. Elementy gwary.

Mistrzowskie archaizacje - Henryk Sienkiewicz (Trylogia): brak archaizmów brzmieniowych i starych form gramatycznych, a rozległe wykorzystanie dawnych konstrukcji składniowych (zwłaszcza zdań z końcową pozycją orzeczenia) oraz wyrazów i frazeologizmów. Szczególna rola latynizmów słownych (np. protestacja, obediencja, suponować) i frazeologicznych (np. pereant hostes!), co imituje manierę makaroniczną.

Powstanie kanonu środków językowych nowoczesnej powieści historycznej i obyczajowej.

Główne gatunki literatury polskiej i europejskiej – dominacja prozy: powieść, nowela, opowiadanie, szkic, obrazek (podobny do opowiadania).

STYL LITERATURY MŁODEJ POLSKI (MODERNIZMU, NEOROMANTYZMU) –

Dekadentyzm. Fin-de-siècle. Estetyzm. Kult artysty i nieskrępowanej twórczości. Orientalizm (głównie - kultura japońska). Nawiązanie do filozofii orientalnych. Zainteresowanie dla zjawisk parapsychicznych.

            Poezja:

- Symbolizm - zespolenie życia duchowego, psychiki podmiotu lirycznego z przyrodą. Przyroda - wyrazicielką stanów psychicznych poety lub tłem jego przeżyć. Obrazowanie stanu duszy. Tajemniczość. Nastrojowość. Swobodny układ wersyfikacyjny i rymowy.

- Impresjonizm - dominacja kolorytu i światła o niezbyt intensywnym natężeniu. Wrażenia wzrokowe i słuchowe. Subiektywizm. Nastrojowość. Duża rola metafory (animizacji, personifikacji).

- Ekspresjonizm - skłonność do hiperbolicznego, wyolbrzymiającego przedstawiania stanów psychicznych i obiektywnej rzeczywistości. Ekstatyczność. „Barbaryzacja” języka. Ton profetyczny. Nagromadzenia przymiotników i czasowników, aby podkreślić natężenie uczucia, intensywność zjawiska. W składni służą temu zdania pytajne i wykrzyknikowe, powtórzenia i paralelizmy. Przeciw estetyzmowi. Rola rymów, rytmów, melodyjności wiersza. Rozbicie konwencjonalnych struktur w zakresie wewnętrznej organizacji dzieła na rzecz ich uwolnienia od logicznych współzależności.

            Proza:

- Nowe środki formalne: gwara autentyczna (np. Na skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy-Tetmajera) lub stylizowana (np. Chłopi Władysława Stanisława Reymonta) - jako tworzywo literackie;

- pierwiastki liryczne - subiektywizm i emocjonalizm (np. hiperboliczność, nagromadzenia synonimów i epitetów u Stefana Żeromskiego);

- liryzacja opisów (np. spersonifikowany opis zimy w II części Chłopów);

- łączenie konwencji (np. symbolizm, realizm i naturalizm w Chłopach).

            Dramat: symbolizm, wykorzystanie gwar ludowych i środowiskowych, także języka potocznego, indywidualizacja języka (np. Wesele Stanisława Wyspiańskiego).

STYL LITERATURY POLSKIEGO DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO - niejednolity. Różnorodność stylów i tendencji. Kontynuacja poprzedniej epoki i nowe formy.

            Poezja:

- Początek epoki:

·        kierunek filozoficzno-refleksyjny (Leopold Staff). Nawiązania do Młodej Polski, ale przyroda - współtwórcą przeżyć;

·        kierunek symboliczno-fantastyczny (Bolesław Leśmian). Inwencja słowotwórcza, neologizmy (np. bezdomnieć, złociścieć, cudacznieć), nastrojowość baśniowa.

- Nowy nurt: entuzjazm i radość życia (grupa Skamander) - ukazanie codzienności, prozy życia, przeciętnego człowieka (np. tomy Czyhanie na Boga, Sokrates tańczący Juliana Tuwima, Wiosna i wino Kazimierza Wierzyńskiego). Aktywizm. Bezprogramowość. Poeta jako uczestnik wydarzeń. Łączenie różnych form wypowiedzi (liryzm, ironia, satyra). Język potoczny, zwięzły i skrótowy (krótkie zdania pojedyncze, równoważniki zdań); czasem – wulgaryzmy; dynamiczne ujmowanie świata zewnętrznego i wewnętrznego; dynamiczne opisy przyrody i ludzkich stanów psychicznych, ukazujące stawanie się zjawiska (np. To było tak, Mieszkańcy Juliana Tuwima) - wzrost liczby czasowników w opisach. Klasyczna budowa wiersza: Tuwim, Wierzyński.

- Nurt rewolucyjny - nawiązuje do romantyzmu (Władysław Broniewski).

- Nurt satyryczny (np. Konstanty Ildefons Gałczyński).

- Futuryzm – afirmacja teraźniejszości i przyszłości. Związki z industrializmem i z nowoczesnym urbanizmem. Totalna negacja dziedzictwa kulturalnego. Aktywizm i agresywność. „Obsesja materii”. Intuicjonizm. Estetyczny ekstremizm. „Język pozarozumowy”. „Słowa na wolności” – przypadkowe ustawienia słów, negacja praw logiki i składni. Rola onomatopei (oddającej ruch i „życie” nowych środków techniki). Ekstrawagancje typograficzne. Nowy typ obrazowania (wzajemne przenikanie się słów i obrazów, oddające złożoność, symultanizm rzeczywistości). Np. Anatol Stern.

- Dadaizm – wizyjność. Zupełny rozkład związków logicznych i syntaktycznych między słowami. Anarchia i nihilizm. Totalna wolność. Odwrócenie wartości. Bezpośredniość i spontaniczność. W Polsce – jedynie nikłe naśladownictwo literatury Zachodu. Prawie nieobecny. Elementy – w twórczości Aleksandra Wata.

- Nadrealizm (surrealizm) – antyracjonalizm i antyrealizm. Próba dotarcia do zasad pozwalających przezwyciężyć sprzeczności świata i przywrócić autentyzm ludzkiej twórczości. Wyzwolenie wyobraźni. „Zapis automatyczny”. Wieloznaczność. W Polsce - nikłe naśladownictwo literatury Zachodu. Adam Ważyk.

- Awangarda krakowska – prezentyzm, urbanizm, kolektywizm, technicyzm. Poezja w służbie społecznej. Konstruktywizm. Walka z pojęciem natchnienia. Ekwiwalentyzacja uczuć („wstyd uczuć”). Rzemiosło, rygor, dyscyplina. „Rozbijanie tworzydeł” (szablonów literackich). „Piękne zdania” i „nowa metafora” (odległe skojarzenia). Rym jako przesłanka doskonałości (rola asonansów i konsonansów; oddalenie rymów, ich oryginalność). Nowe osiągnięcia w zakresie składni. Rola elipsy („liryzm telegraficzny”). Tadeusz Peiper, Julian Przyboś.

- Tzw. Druga Awangarda (awangarda wileńska, „Żagary”, katastrofiści) – nawiązanie do romantyków, ale też do klasycyzmu (w formach gatunkowych). Przeczucie zagłady. Czesław Miłosz (Wilno). Awangarda lubelska – Józef Czechowicz (oniryzm; nieregularna wersyfikacja; częste – małe litery, np. w tytułach).

- Formizm – wieloznaczność pojęcia rzeczywistości. „Zaciemnienie” treści – i eksponowanie formy. „Wyeliminowanie słowa z niewolnictwa logicznego zdania i składni”. Tytus Czyżewski.

            Proza:

- Nurt społeczny. Nawiązuje do Młodej Polski, ale - tendencja do oszczędniejszego języka i zwartej kompozycji (np. Przedwiośnie Stefana Żeromskiego).

·        Powieść społeczno-polityczna (np. Juliusz Kaden-Bandrowski);

·        Powieść-rzeka - saga rodzinna (np. Noce i dnie Maria Dąbrowskiej).

- Powieść psychologiczna – inwersje czasowe, rola mowy pozornie zależnej (np. Granica Zofii Nałkowskiej).

            Dramat:

- Nurt tradycyjny, nawiązujący do symbolizmu (np. Most, Żeglarz Jerzego Szaniawskiego) - aluzyjny i nastrojowy język, z elementami humoru i ironii.

- Nurt nowatorski i awangardowy. Stanisław Ignacy Witkiewicz – „czysta forma” (metafizyczne odczuwanie, oderwane od wymiarów codzienności, uniezależnione od sensu i życiowego prawdopodobieństwa), tj. forma jako wartość autonomiczna. Walka z iluzjonizmem. Likwidacja akcji dramatycznej. Dziwaczne, aluzyjne imiona bohaterów (np. Puczymorda, Dyapanazy Nibek, Jęzor Pasiukowski), a ich język - mieszaniną terminów naukowych, frazesów literackich, ekspresjonizmów, wulgaryzmów i wyrazów potocznych. Groteskowość (np. Tumor Mózgowicz, W małym dworku, Szewcy).

            Ogólne cechy stylu epoki: bogactwo odmian, rozszerzenie zasobu językowych środków ekspresji (korzystanie z języka potocznego i gwar środowiskowych, liczne neologizmy, nowa, śmiała metaforyka). Różnorodność gatunkowa.

STYL LITERATURY POLSKIEGO REALIZMU SOCJALISTYCZNEGO (literatury socrealistycznej) – oparciem: filozofia marksizmu. W Polsce – przyjęty jako obowiązujący model literatury na Zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie (1949 r.). Ideowość, świadoma tendencyjność, partyjność, socjologizm, zorientowanie na przyszłość, optymizm (wiara w zwycięstwo proletariatu). Postulat aktualności. Bohater „pozytywny”. Demokratyzacja języka. Komunikatywność. Głównie - w epice i dramacie. Tzw. powieść produkcyjna, ukazująca zazwyczaj zwycięską walką kolektywu robotniczo-partyjnego z wrogiem klasowym, a także „zdobycze socjalizmu”. Np. Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Przy budowie Tadeusza Konwickiego.

*

Styl literatury okresu wojny i okupacji oraz powojennej stanowi bardzo obszerny temat. Zasadniczo należałoby omawiać go na podstawie głównych nurtów i ich najwybitniejszych przedstawicieli, np. neoklasycyzm (Zbigniew Herbert), poezja lingwistyczna (Miron Białoszewski), turpizm (Stanisław Grochowiak itp.) oraz najważniejszych pisarzy (np. Wisława Szymborska, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Konwicki itp.). Te zagadnienia z pewnością pojawią się na lekcjach. Jeśli zaistnieje potrzeba „ogarnięcia” ich w jednym (dość obszernym) dokumencie, można do nas napisać. Prześlemy mailem. Nasze adresy: kierownik.ib@pbw.katowice.pl,  bibliografia@pbw.katowice.pl

Bibliografia (można u nas wypożyczyć):

Głowiński Michał, Okopień-Sławińska Aleksandra, Sławiński Janusz, Zarys teorii literatury, wyd. 6 popr., Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1991. ISBN 83-02-04400-8 (i wyd. wcześniejsze).

Sławiński Janusz (red.), Słownik terminów literackich, Wrocław (i in.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.

Ćwiczenie 1

Przeczytaj poniższe fragmenty Chłopów Reymonta i określ niektóre cechy stylu.

I.

Hej! Jesień to była, późna jesień !

I ani przyśpiewków, ni pokrzyków wesołych, ni tego ptaszków piukania, ni nawoływań nie słychać było we wsi - nic, jeno ten wiatr, pojękujący w strzechach, jeno te dżdże, sypiące jakoby szkliwem po szybach, i to głuche, wzmagające się co dnia bicie cepów po stodołach.(…). Jesień to była, rodzona matka zimy.

II.

Szły nieskończone, zimne, przenikające szarugi jesienne.

Siwe, lodowate bicze deszczów siekły bezustannie ziemię i przemiękały do głębi, aż drzewo każde, źdźbło każde dygotało w bezmiernym bólu. (…)

Umilkły pola, przycichły wsie, ogłuchły bory.

Wsie poczerniały i jakby silniej przywarły do ziemi, do płotów, do tych sadów nagich, poskręcanych i jęczących z cicha.

Szara kurzawa deszczów przysłoniła świat, wypiła barwy, zgasiła światła i zatopiła w mrokach ziemię, że wszystko wydało się jakby sennym majaczeniem, a smutek wstawał z pól przegniłych, z borów zdrętwiałych, z pustek obumarłych i wlókł się ciężkim tumanem; przystawał na głuchych rozstajach, pod krzyżami, co wyciągały rozpacznie ramiona, na pustych drogach, gdzie nagie drzewa trzęsły się z zimna i łkały w męce - do opuszczonych gniazd zaglądał pustymi oczami, do rozwalonych chałup - na umarłych cmentarzach tłukł się wśród mogił zapomnianych i krzyży pogniłych i płynął światem całym; przez nagie, odarte, splugawione pola, przez wsie zapadłe i zaglądał do chat, do obór, do sadów, aż bydło ryczało z trwogi, drzewa się przyginały z głuchym jękiem, a ludzie wzdychali żałośnie w strasznej tęsknocie - w nieutulonej tęsknocie za słońcem.

 Ćwiczenie 2

Na podstawie poniżej zamieszczonego wiersza podaj cechy i funkcje poezji postulowane przez Skamandrytów:

Echo z dna serca, nieuchwytne,

Woła mi: "Schwyć mnie, nim przepadnę,

Nim zblednę, stanę się błękitne,

Srebrzyste, przezroczyste, żadne!"

Łowię je spiesznie jak motyla,

Nie, abym świat dziwnością zdumiał,

Lecz by się kształtem stała chwila

I abyś, bracie, mnie zrozumiał.

I niech wiersz, co ze strun się toczy,

Będzie, przybrawszy rytm i dźwięki,

Tak jasny jak spojrzenie w oczy

I prosty jak podanie ręki.