Kącik Maturzysty – 10: Style epok literackich (najważniejsze zjawiska, cz. 1)

Odpowiedź na pytanie postawione w Ćwiczeniu z poprzedniego tygodnia. W całym wierszu dominującym środkiem jest wyliczenie. Ponadto: Tańczyli (…) Tańczyli – anafora; noc całą – epitet przymiotnikowy inwersyjny. Zbiry, katy, łotry – formy nieosobowe użyte zamiast form osobowych (pomyśl nad ich funkcją!).

Na początku tej części – kilka definicji:

PROCES HISTORYCZNOLITERACKI – ciąg przeobrażeń, jakim podlega literatura w czasie historycznym zarówno jako odrębna dziedzina aktywności kulturalnej, jak i jako element życia społecznego. W jego ramach:

OKRES LITERACKI – faza procesu historycznoliterackiego zawarta w dających się określić ramach chronologicznych. Swoisty układ zjawisk literackich, różniących ją od innych analogicznych faz ewolucyjnych. W jego ramach – prądy literackie.

PRĄD LITERACKI (kierunek literacki) - zespół tendencji literackich, ideowo-artystycznych, tematów i idei, utrwalonych w szeregu znaczących dzieł powstałych w czasowej biskości, spójnych i wewnętrznie zhierarchizowanych, żywotnych w określonych granicach historycznych (np. klasycyzm, sentymentalizm, naturalizm, ekspresjonizm, futuryzm, awangarda krakowska).

*

STYL LITERATURY POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA – wpływa nań m.in. kształtowanie się państwowości, przyjęcie chrześcijaństwa, uniwersalizm – z dominacją łaciny nad językiem narodowym. Odmienne od dzisiejszych formy gramatyczne, słownikowe i stylistyczne.

Słownictwo – wiele zapożyczeń z greki i łaciny (terminologia religijna, np. kościół, anioł, pacierz; imiona własne, np. Piotr, Paweł, Andrzej), także z j. niemieckiego – w dobie osadnictwa na prawie niemieckim (np. śruba, gmina, ślusarz, bruk). Wyrazy, które obecnie wyszły z użycia (np. żadać się = brzydzić się, łagiew = butelka).

Gramatyka – dawne formy fleksyjne (głównie czasownikowe), np. zapłakachą (= zapłakali), przysiągł jeśm (= przysiągłem). Liczba podwójna w odmianie rzeczowników (np. dwie niewieście).

Fonetyka - przegłos polski; sonanty (o tym będziemy jeszcze pisać w omawiając główne zjawiska w historii języka polskiego).

Styl – dość słabo wykształcony (mało wybitnych pisarzy, którzy styl kształtują) i ubogi.

Główne gatunki literatury polskiej i europejskiej – pieśń (liryka religijna i świecka), hymn, epos rycerski, romans rycerski, żywot, apokryf, kazanie, rocznik, kronika, misterium (pasyjne lub bożonarodzeniowe), moralitet, dramat liturgiczny.

Uwaga! Styl epoki zawsze powinniśmy widzieć w kontekście uwarunkowań historycznych oraz twórczości pisarzy.

STYL LITERATURY POLSKIEGO RENESANSU – wpływ silnej pozycji Polski w Europie, nowego prądu umysłowego, powstawania nowych form życia politycznego (demokracja szlachecka) i ekonomicznego (manufaktura), rozwoju miast – ośrodków kultury, drukarń, kultury humanistycznej (na dworach królewskim i magnackich, wśród szlachty i patrycjatu miejskiego). Nurty – humanizm i reformacja. Cechy:

- Początki dominacji języka polskiego nad łaciną (przy jednoczesnym szacunku dla literatury antycznej). Przewaga łaciny – nadal w literaturze naukowej (np. dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego i Mikołaja Kopernika).

- Wysoki poziom polszczyzny w literaturze pięknej, głównie w poezji i w dramacie  – szczególnie w II połowie XVI w. (rola Jana Kochanowskiego):

• Rozwój licznych gatunków literackich (np. pieśni, fraszki, treny, sonety, sielanki).
• Bogactwo używanych środków stylistycznych, np. „erudycyjne” apostrofy (Tren I), rozbudowane porównania (tamże).
• Bogactwo epitetów (np. pani wszechpiękniejsza, lube wesele) i nazywania stanów uczuciowych – synonimów (np. wdzięczny, przyjemny, luby), personifikacji i animizacji (np. Nieubłagana Wisło, próżno wstrząsasz rogi…, Na lipę).
• Wersyfikacja – wiersz sylabiczny.
• Składnia retoryczna (np. dramat Odprawa posłów greckich).

- Proza – głównie w odmianie publicystycznej (dydaktycznej lub polemicznej). Do połowy XVI w. – styl bardziej przypomina średniowieczny; od 1550 r. – szybki rozwój (np. Kronika wszystkiego świata Marcina Bielskiego, Dworzanin polski Łukasza Górnickiego, Kazania sejmowe Piotra Skargi).

            Dwie skrajne formy stylistyczne: styl potoczny (np. Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja) i artystyczny – retoryczny (np. Kazania sejmowe Piotra Skargi).

Główne gatunki literatury polskiej i europejskiej – pieśń, fraszka, tren, sonet, sielanka, parafraza Psalmów, dramat – tragedia i komedia (zob. dramaty Szekspira!), kronika, gatunki publicystyczne. Także - utwory parenetyczne, czyli dające wzór postępowania.

STYL LITERATURY POLSKIEGO BAROKU – Niejednorodność myśli i prądów literackich. Niepokój i napięcie. Dwie „nieskończoności” – rozdarcie człowieka (między sensualizmem, emocjonalizmem, dionizyjskością – a duchowością). To, co „pomijał” renesans: kruchość życia, vanitas (marność), wybory ludzkie i ich konsekwencje, ludzka duchowość i religijność. Kryzys ideałów renesansu. Wpływ licznych wojen zewnętrznych i niepokojów wewnętrznych (→ osłabienia politycznego i gospodarczego), upadku miast, kontrreformacji, osłabienia ruchu wydawniczego (wiele tekstów pozostało w rękopisach). Nobilitacja łaciny (konsekwencją – np. makaronizowanie). Literatura baroku – dwie odmiany: dworska i szlachecka  (sarmacka).

- Literatura (poezja) dworska – pod wpływem marinizmu – łańcuchowe porównania, skomplikowana składnia; bogactwo formy i zamiłowanie do ornamentyki - dobór niecodziennych, oryginalnych wyrazów, kunsztowne porównania i metafory; niezwykłe skojarzenia; koncept (np. twórczość Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego). Chwyty artystyczne, środki stylistyczne tej poezji: motyw wanitatywny (reprezentowany przez słowa świadczące o przemijaniu, np. popiół, dym, wiatr, zgliszcza, pożoga, ogień), epitet (wyszukany, rozbudowany), przerzutnia; inwersja; metafora (niepowtarzalna, oryginalna) i oksymoron; antyteza (np. Do trupa); pytanie retoryczne (np. Cuda miłości Morsztyna); powtórzenie; gradacja; figura sumacji (pointa – na końcu utworu, zbierająca wszystko, co dotychczas napisano, np. O swej pannie Morsztyna, Na oczy królewny angielskiej Daniela Naborowskiego).

- Literatura (szlachecka) sarmacka – stylowo bardziej zróżnicowana niż dworska.

• Utwory wierszowane. Częste – wyszukane wyrazy i skomplikowana składnia (np. inwokacja w Wojnie chocimskiej Wacława Potockiego), ale także – wpływ języka potocznego; obrazowość i sugestywność (np. tamże – opis bitwy i scen obozowych).
• Proza pamiętnikarska. Podobne zróżnicowanie, np. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – przeładowane retoryką, z licznymi makaronizmami, ale – pełne dynamizmu sceny zbiorowe, z potoczną składnią, równoważnikami zdań, zwięzłe.

Główne gatunki literatury polskiej i europejskiej – sonet, pieśń, poemat epicki (Raj utracony Johna Miltona, Wojna chocimska Wacława Potockiego), komedia (Molier), dramat religijny i dworski (Pedro Calderon del la Barca), pamiętnik.

 STYL LITERATURY POLSKIEGO OŚWIECENIA – odrodzenie polszczyzny kulturalnej: rola Stanisława Augusta Poniatowskiego, walki o reformy ustrojowe (publicystyka), klasycyzmu, podniesienia poziomu oświaty i wprowadzenia języka polskiego jako wykładowego do szkół, powstania teatru publicznego, ożywienia ruchu wydawniczego i czasopiśmiennictwa. Idee z Europy Zachodniej: racjonalizm, empiryzm, sensualizm, deizm, krytycyzm (czasem cynizm, np. Wolter). Główne cechy polskiej literatury:

- czystość języka polskiego (np. zwalczanie gallomanii);

- jasność stylu.

Nurty literackie: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko (uznawane za schyłkową fazę baroku).

Dwa nurty stylistyczne:

• Nawiązujący do renesansu, poddany rygorom poetyki klasycystycznej: staranność w doborze słownictwa i konstrukcji zdań, zwięzłość i precyzja w wyrażaniu myśli, unikanie wyrazów, zwrotów potocznych. Czasami podobny do baroku – liczne neologizmy i złożenia, np. chleborodne (chłopstwo), sercotyczne (pręty), złotowzory (płaszcz) – u Adama Naruszewicza. Najlepszy styl – Ignacy Krasicki: czystość języka i jasność wypowiedzi, połączenie struktury składniowej z wersyfikacyjną (unikanie inwersji), zwięzłość (Bajki).
• Mniej konwencjonalny, nawiązujący do mowy potocznej.

Komedie – zróżnicowanie językowe i stylistyczne wypowiedzi bohaterów (np. u Franciszka Zabłockiego); elementy stylizacji gwarowej (Krakowiacy i górale Wojciecha Bogusławskiego) – tu: mazurzenie (c, z s – zamiast cz, ż, sz) i inne formy gwarowe.

Proza – literatura, publicystyka, teksty naukowe. Rola Ignacego Krasickiego, Stanisława Staszica, Hugona Kołłątaja.

Okres przełomowy w dziejach języka polskiego – początek tzw. epoki nowopolskiej.

Główne gatunki literatury polskiej i europejskiej – oda, sielanka, list poetycki, satyra, bajka, poemat heroikomiczny, powieść (np. Daniel Defoe), powiastka filozoficzna (np. Wolter).

STYL LITERATURY POLSKIEGO ROMANTYZMU - Powrót do źródeł. Zainteresowanie historią, szczególnie dawną. Przesyt wobec kultu rozumu. Powrót do natury (także dzikiej, "nieobliczalnej"). Indywidualizm. Fantastyka. Tajemniczość. Rola wyobraźni. Umiłowanie wolności (por. wielkie ruchy narodowowyzwoleńcze epoki). Nobilitacja uczucia (nieszczęśliwa miłość). "Kult" geniuszu. Idealizacja sztuki (połączonej z filozofią). W Polsce bardzo ważne są: wallenrodyzm, tyrteizm, prometeizm. Wpływ ubożenia drobnej szlachty i jej migracji do miast (powstawania inteligencji). → Nowy typ czytelnika. Inne cechy:

- rozległe korzystanie z mowy codziennej, obiegowej (prozaizmy); napływ wyrazów regionalnych do poezji; tendencja do upotocznienia języka poetyckiego;

- kontrasty stylistyczne - łączenie potoczności z tradycyjnymi elementami poetyckimi, z podniosłością (np. lica twoje, oczki twoje w Romantyczności Adama Mickiewicza; Duchowi memu dała w pysk i poszła w Fantazym Juliusza Słowackiego);

- stylizacja ludowa - nawiązanie do wzorów języka samorodnej twórczości ludowej, która NIE polega na nasycaniu tekstu dialektyzmami, których w utworach romantyków jest mało (np. u Adama Mickiewicza - głównie w balladach: sina woda = niebieska, zielona rozłoga, dosiewki), ale poprzez OGÓLNY TON LUDOWY (powtórzenia, refreny, obrazowanie, nawiązanie do wierzeń i obyczajowości wiejskiej);

- tendencja do wyzyskania elementów rzadkich, przestarzałych, dawnych; archaizacja - odtwarza koloryt minionych epok (np. Świteź), uwzniośla utwory stylizowane na modlitwy, hymny (np. Hymn [Bogurodzica Dziewica...] Juliusza Słowackiego), daje czasem efekt komiczny (np. jadłospis z księgi XII Pana Tadeusza);

- dbałość o koloryt lokalny tekstu; egzotyzmy (np. orientalizmy w Sonetach krymskich Mickiewicza), wyrazy kresowe (np. kumpie = szynka, mogilnik = cmentarz w Panu Tadeuszu Mickiewicza), nazewnictwo specjalistyczne (np. rybackie - baty = płaskodenne łodzie, pławki, więcierz w Świtezi);    

- indywidualizacja języka bohaterów (np. w Panu Tadeuszu);

- eksperymenty w zakresie użycia i łączenia wyrazów;

- neologizmy - częste u Cypriana Kamila Norwida (np. rozpowietrzać się = roznosić się w powietrzu, wełnić się; też - neosemantyzmy, np. konać = wykonywać), rzadkie - u innych pisarzy epoki;

- eksperymenty z łączliwością wyrazów (np. daleki księżyc wplata się we włosy -. Norwida; droga znaczona gwiazdami Słowackiego);

- mistrzowskie operowanie obrazowymi środkami języka (przenośnią i porównaniem) - podstawowym mechanizmem innowacji poetyckich epoki. Dynamika opisów (np. burza z księgi X Pana Tadeusza);

Nowe gatunki literackie: ballada i dumka (nawiązujące do tradycji ludowej), romans [utwór wierszowany – podobny do ballady], powieść poetycka, poemat dygresyjny. Pamiętajmy także o wielkim rozkwicie dramaturgii w tej epoce (Juliusz Słowacki)!

Ćwiczenia pojawią się (być może!) po omówieniu wszystkich epok. Wierzę, że niektórzy nie mogą się ich już doczekać!