Nigdy nie był na Dzikim Zachodzie. Część życia spędził we więzieniu, ale właśnie tam, w izolacji od świata, powstały książki, które go unieśmiertelniły. Pełne przygód opowieści z Nowego Świata. Jego Upiora z Llano Estacado wspomniałyśmy w tekście Od upiorów "klasycznych" do e-upiorów (TUTAJ), który przez wiele miesięcy był w czołówce najchętniej czytanych tekstów. KARL MAY (1842-1912), twórca Winnetou i Skarbu w Srebrnym Jeziorze, 25 lutego obchodziłby kolejną rocznicę urodzin. Miła okazja, by napisać kilka słów o westernie.
Do klasyków westernu filmowego (bo on bez wątpienia jest bardziej znany niż literacki) zaliczamy m.in. reżyserów: Johna Forda (np. Żelazny Koń, 1924, Dyliżans, 1939 - jego niezwykłe dzieje zob. też TUTAJ, Miasto bezprawia = My Darling Clementine, 1946, współtwórca Jak zdobyto Dziki Zachód, 1962), Roberta Aldricha (Ostatnia walka Apacza, 1954, Vera Cruz, 1954, Ostatni zachód słońca, 1961), Michaela Curtiza (Dodge City, 1939), Delmera Davesa (Złamana strzała, 1950, Ostatni wóz, 1956, Ranczo w dolinie, 1956, 15.10 do Yumy, 1957), Williama Wylera (Człowiek z Zachodu, 1940, Biały Kanion, 1958), Henry'ego Hathaway'a (Nevada Smith, 1966), Howarda Hawksa (Rzeka Czerwona, 1948, Rio Bravo, 1958), Andrew V. McLagena (Shenandoah, 1965, Zachodni szlak, 1967), George'a Stevensa (Jeździec znikąd = Shane, 1953), Johna Sturgersa (Ostatni pociąg z Gun Hill, 1959, Siedmiu wspaniałych, 1960). Ale pierwszy był Napad na ekspres (1903) Edwina S. Portera, a po nim Wirgińczyk (1914) Cecila B. de Mille’a i Karawana (1923) Jamesa Cruze’a. Wśród arcydzieł wymieniamy "statyczne", porównywane do klasycznego dramatu W samo południe (1952) Freda Zinnemanna. Pojawili się też burzyciele konwencji, np. Arthur Penn i Sam Peckinpah, wnosząc do klasycznej poetyki okrucieństwo i niespotykaną wcześniej brutalność.
Co zatem należy do poetyki westernu? Strój kowboja, rekwizyty, atrybuty (broń, konie, wozy osadników), specyficzne miejsce akcji (prerie, skaliste góry, wielkie rzeki, pustynie, czyli plenery Arizony, Teksasu, Kolorado) oraz miasteczko (a tu: ulica, saloon, dom publiczny, hotel, biuro szeryfa, zakład golibrody), nawiedzane przez ludzi „z zewnątrz", zwykle - choć nie zawsze - złoczyńców. Oczywiście, tematyka: samotny mściciel, ale też osadnictwo, kolonizacja Zachodu przez karawany pionierów, budowa kolei (np. Szlak północno-zachodni Kinga Vidora, 1940), walka szlachetnych jednostek z zawodowymi rewolwerowcami. Co szczególnie ważne - w klasycznym westernie mamy czarno-biały układ postaci. Jasno określa się (także przez kolor odzieży!), kto jest dobry, a kto zły.
A western literacki? W Polsce jego prekursorem był... Henryk Sienkiewicz (pisałyśmy o tym TUTAJ), ale chyba najlepszym realizatorem gatunku okazał się Wiesław Wernic, autor cyklu o przygodach Karola Gordona i jego przyjaciela, Jana (pierwszy tytuł: Tropy wiodą przez prerię). Trzeba też wspomnieć Longina Jana Okonia (Tecumseh, Czerwonoskóry generał, Śladami Tecumseha), Krystynę i Alfreda Szklarskich (trylogia Orle pióra) czy Adama Bahdaja (Czarne sombrero). W Niemczech mamy - oczywiście! - Karla May'a i Friedricha Gerstäckera (Poskramiacze z Arkanzasu, Strzały nad Red River), ale najważniejsza jest ojczyzna gatunku - Stany Zjednoczone. Wśród tamtejszych pisarzy nie można pominąć Jamesa Fenimoore'a Coopera, Noela M. Loomisa, Ernesta Haycoxa, Breta Harte'a, Bennetta Fostera, Stewarda Edwarda White'a czy O.Henry'ego (Williama Sydney'a Portera, którego - zaznaczamy, że niewesternowe - opowiadanie prezentowałyśmy TUTAJ). Wiele mamy w zbiorach.
A oto jeszcze kilka interesujących pozycji dostępnych w PBW:
Jopkiewicz Tomasz, Bohater naszych czasów, "Kino" 1994, nr 12, s. 28-29. Bohaterowie westernu na przykładzie Tombstone George'a P. Cosmatos i Wyatta Earpa Lawrence'a Kasdana.
Kletowski Piotr, Współcześni kowboje, "Kino" 2013, nr 7/8, s. 24-26. Żywotność klasycznego westernu we współczesnym kinie.
Helman Alicja, Było ich siedmiu. Portrety filmowe, "Kino" 2017, nr 60-64. Siedmiu wspaniałych Johna Sturgersa widział zapewne każdy miłośnik gatunku. Autorka prezentuje genezę filmu, jego wzorce i późniejsze mutacje.
Jacek Ostaszewski, Konteksty westernu, w: Helman Alicja (red.), Kino gatunków, Kraków 1991,, s. 69-83. Historia westernu, jego najważniejsze realizacje i znaczenie w historii kina. Bardzo staranne, sumienne opracowanie poetyki gatunku.
Kuberski Hubert, Blueberry - archetyp westernu, "Mówią Wieki" 2014, nr 1, s. 76-77. Seria komiksów Michaela Stevena Donovana (Mike’a S.) o lieutenancie US Cavalry, Blueberry’m.
Pieczonka Ewa, Epos narodowy czy western. (Propozycja lekcji o ,,Potopie”), "Polonistyka" 1986, nr 9, s. 681-689. Zestawienie cech gatunkowych powieści Sienkiewicza z poetyką westernu.
Stępień Tomasz, Polski western. Próba poetyki. (Na przykładzie twórczości Wiesława Wernica), w: Bujnicki Tadeusz, Opacki Ireneusz (red.), Studia z krytyki i literatury XX wieku, Katowice 1978, s. 106-125. Trzy grupy westernu (literackiego lub filmowego), wyróżnione ze względu na priorytet danego wątku i specyficzną optykę narracji. 1/ Western indiański. 2/ Właściwy, biały western (jego osią fabularną są kwestie związane z osadnictwem i stabilizacją życia na zasiedlonych terenach, wątek przepędu bydła przez prerię, relacje szeryf - bandyta). 3/ Western „na równi” z białymi i Indianami. Ustalenie, że twórczość Wernica najbliższa jest trzeciemu typowi oraz bliższe omówienie tego schematu fabularnego na konkretnych przykładach.
_theatrical_poster.jpg)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz