Kącik Maturzysty - 40. Lektury z gwiazdką. Jan Kochanowski, Treny

Gatunek. Tren należy do literatury funeralnej (pogrzebowej, żałobnej). Niektóre gatunki pokrewne: epicedium, sielanka żałobna, epitafium, elegia żałobna. Kompozycje „pojedyncze” lub cykliczne. Cechy gatunkowe trenu i niektórych innych gatunków funeralnych zob. TUTAJ.

Chronologia. Tekst powstawał w latach 1579-1580. I wydanie – 1583 r.

Kompozycja. Zwarty cykl (19 tekstów), przypominający poemat, jako całość zawierający składniki klasycznego epicedium, czyli: wstęp, pochwałę zmarłej (zawierającą dwa wątki: pochwały i ukazanie wielkości straty), opłakiwanie (ukazanie ogromnego żalu), pocieszenie (konsolację) i napomnienie.

Źródło

Treść. Bohaterem głównym jest podmiot,  występujący w trzech rolach: ojca, filozofa i poety (Stanisław Grzeszczuk), oraz jego dramat (kryzys) światopoglądowy, wywołany śmiercią dziecka, a także próba odbudowy tego światopoglądu, ukazana w różnych jego fazach, aż do ostatecznej konsolacji (rola napomnienia matki w Trenie XIX). Szczyt kryzysu – to Treny IX, X i XI.

„Treny” (…) jako całość są pomnikiem życia rodzinnego i miłości ojca do dziecka, filozoficzno-refleksyjnym poematem o kryzysie ideowym renesansowego twórcy-myśliciela stającego bezpośrednio wobec wielkiej problematyki życia i śmierci. Są one też starannie opracowaną kompozycją cykliczną, w której nierozerwalną, jednolitą całość przeniknęły różne wybrane cząstki z dalszej i bliższej tradycji literackiej: antycznych trenów greckich, psalmów, klasycznych i humanistycznych epicediów oraz cyklów elegijnych (…). Stosunek Kochanowskiego do tradycji literackiej był synkretyczny. Harmonijnie łączył on cząsteczki przejęte z różnych dzieł różnych epok, przetwarzając je w organicznie zespoloną nową całość. (Janusz Pelc)

„Treny” są lirycznym pamiętnikiem cierpienia, dziełem zarazem najpełniej autobiograficznym. (Stanisław Grzeszczuk)

Źródło

W „Trenach” w indywidualną, osobistą sprawę Jana Kochanowskiego została wpisana sprawa ogólna, ważna dla wszystkich, bo dotycząca spraw najistotniejszych, prawidłowości ludzkiej egzystencji na ziemi i sposobów reagowania przez człowieka na przypadki, a zwłaszcza na przeciwieństwa losu. Ona też nadała pierwiastkom indywidualnym i osobistym (…) wymiar ogólny i ważność powszechną. (Stanisław Grzeszczuk)

- Tren I. Wstęp. Zakreślenie sytuacji, w jakiej znalazł się ojciec.
- Tren II. Drugi wstęp. „Obszerna dyskusja literacka” (Grzeszczuk). Dopowiedzenie wieku zmarłej.
- Tren III. Motyw zagrożenia śmiercią – i śmierci wyzwalającej od cierpień, mogących połączyć ojca ze zmarłą córką. Rozwinięcie charakterystyki dziewczynki. Wyliczenie jej zalet.
- Tren IV. Wspomnienie zabaw dziecka i jego zachowań, prowadzące do opisu stanów uczuciowych cierpiącego ojca lub pogrążonych w żałobie rodziców.
- Tren V. Obszerne porównanie (dziecka do oliwki ściętej przez nierozważnego ogrodnika).
- Tren VI. Ciąg dalszy wyliczenia przymiotów Urszuli. Zestawienie jej ze Safoną.
- Tren VII. Pieśń żalu ojca nad pozostawionymi przez córkę przedmiotami (elementami garderoby). Liczne zdrobnienia. Stopniowanie epitetów odnoszących się do „snu” (śmierci).
- Tren VIII. Treść analogiczna do Trenu VI. Realizm i szczegółowość opisów. Pokazanie codzienności.
- Tren IX. Inwektywa adresowana do upersonifikowanej Mądrości filozofów (zarówno stoików, jak epikurejczyków), podobno mających recepty na każdą okoliczność życia.
- Tren X. Krzyk najgłębszej rozpaczy. Wielka apostrofa-pytanie skierowane do Urszuli o miejsce jej aktualnego przebywania. Podmiot przywołuje np. wizję chrześcijańskiego nieba i czyśćca, mitycznych wysp szczęśliwych (z pism orfików i pitagorejczyków), krainę praegzystencji dusz (Fajdros Platona), grecką łódź Charona, przemianę w ptaka-słowika (Przemiany Owidiusza). Ten łańcuch wyliczeń kończy fundamentalna wątpliwość egzystencjalna: „jeśliś jest”.
- Tren XI. Próba wiary. Postać „nieznajomego wroga” (siły szatańskiej? pogańskiej?), niszczącego wszystko – przy całkowitej obojętności Boga - i któremu wypróbowane wartości (pobożność, dobroć) nie potrafią się przeciwstawić. Postawienie znaku zapytania wobec wszelkich ideałów etycznych, filozoficznych i religijnych. W zakończeniu jest jednak autorefleksja nad sensem buntu.
- Tren XII. Porównanie Urszuli do przedwcześnie złamanego kłosa, który rokował obfity plon.
- Tren XIII. „Nagrobek” Urszuli.
- Tren XIV. Zamiar wybrania się (wzorem Orfeusza) w zaświaty, w celu odszukania dziecka. Ale nie ma mowy o powrocie; jest chęć pozostania tam z Urszulą.
- Tren XV. Porównanie własnego bólu do cierpienia mitycznej Niobe. Prośba do lutni (poezji) o ukojenie.
- Tren XVI. Polemika z Cyceronem, który innych potrafił pocieszać, ale sam pozostał bezradny wobec śmierci ukochanej córki, Tulii, wygnania z ojczyzny czy własnej śmierci. Ulgę przynieść może tylko Czas, toteż do niego zwraca się podmiot w apostrofie. Zapowiedź konsolacji (pocieszenia).
- Tren XVII. Powrót na grunt chrześcijaństwa. Psalmiczna pieśń o groźnej ręce karzącego Boga. Przekonanie, że człowiek cierpiący ma prawo do łez, a kary i strapienia zesłane przez Stwórcę tylko On sam ma też prawo zatrzymać. Wstęp do pocieszenia (także Tren XVIII).
- Tren XVIII. Modlitwa do Boga. Uogólnienie postaw ludzkich względem Niego (zapominanie o Nim w chwilach radosnych). Wspomnienie miłosierdzia i prośba o litość.
- Tren XIX albo Sen. Konsolacja. Napomnienie wypowiedziane przez nieżyjącą matkę podmiotu, poparte doświadczeniem życiowej mądrości i obserwacji praw rządzących ludzkim życiem. Synteza (dokonana przez poetę) dawniej wyznawanych ideałów, refleksji z czasu kryzysu zaufania wobec nich oraz skutków pokornej modlitwy. Efektem przemyśleń jest połączenie antycznych i renesansowych zasad („miara we wszem”, „ludzkie przygody ludzkie noś”, tzn. znoś po ludzku ludzki los) z chrześcijańską zasadą poddania się woli Boga.

Źródło

Stylistyka i wersyfikacja. Dominacja apostrof. Wielka rola pytań. Czasem – atmosfera rozmowy (z córką). Liczne wykrzykniki. Kluczowa rola przerzutni w Trenie X. Większość utworów jest pisana wierszem stychicznym (bez podziału na zwrotki); tylko cztery teksty mają budowę stroficzną (Tren VII, XVI, XVII i XVIII). Przeważa trzynastozgłoskowiec (7+6).

Źródło

Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Błoński Jan (red.), Jan Kochanowski. Interpretacje, Kraków 1989. ISBN 83-08-01812-2.
Glencowa Krystyna, Skowronek Piotr, Ojciec, dziecko i "Treny" Jana Kochanowskiego, „Język Polski w Gimnazjum” 2001/2002, nr 2, s. 20-34.
Grzeszczuk Stanisław, "Treny" Jana Kochanowskiego, wyd. 2 popr., Warszawa 1988. ISBN 83-02-03692-7.
Grzeszczuk Stanisław, Trzy role podmiotu lirycznego w „Trenach”, w: tegoż: W stronę Kochanowskiego. Studia, charakterystyki, interpretacje, Katowice 1981, s. 11-34.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Pelc Janusz, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, wyd. 2, Warszawa 1987. ISBN 83-01-01196-3.
Pelc Janusz, Wstęp, w: Kochanowski Jan, Treny, wyd. 15 zm., Wrocław 1986. ISBN 83-04-02090-4.