Kącik Maturzysty - 41.Lektury z gwiazdką. Ignacy Krasicki, Bajki

Gatunek. Bajka. Dydaktyzm, alegoria, morał, uniwersalizm (np. ośmieszanie jakiejś wady w ogóle, a nie u konkretnej osoby, w określonym czasie historycznym). Najczęściej – utwór wierszowany. Pokrewieństwa z fraszką (mały rozmiar, prosty język, komentarz – odpowiednik bajkowego morału) i z epigramatem (zwięzłość). Cechy gatunku i jego odmiany zob. więcej TUTAJ (Aneks).

Bajka to miniatura literacka a zarazem traktat moralny i prosta nauka w jednej formie. Gatunek ten wymaga znajomości „warsztatu poetyckiego”, zaś od czytelnika oczekuje umiejętności przeprowadzania analogii i odszyfrowania ukrytych znaczeń. Nie jest to wielki wysiłek, bo kompozycja i zestawienie postaci są nadzwyczaj przejrzyste. Wśród innych gatunków dydaktycznych bajka wyróżnia się swą miniaturową postacią, kondensacją treści, precyzją  sformułowań i maksymalną ekonomią języka – w małej formie mieści ogromny ładunek semantyczny. (Danuta Polańczyk)

Główni twórcy. W starożytności - Ezop (postać półlegendarna), Babrios, Fedrus. Renesans: Biernat z Lublina, Erazm z Rotterdamu. Twórca bajki nowożytnej („narracyjnej”) – La Fontaine. Ważna rola w oświeceniu – Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz.

Źródło

Bajki Krasickiego. Chronologia i budowa. Stylistyka i wersyfikacja. Powstawały w ciągu kilku lat. Wydano je w dwóch zbiorach: Bajki i przypowieści (1779), Bajki nowe (pośmiertnie, 1802). Oryginalność tekstów jest ograniczona. Są to raczej nowe opracowania gotowych wzorów z różnych źródeł, w dużej mierze z bajki wschodniej. Postaci są charakteryzowane szkicowo, głównie przy pomocy jednego lub dwóch przymiotników, a najczęściej pośrednio (przez czyny i słowa), ale czasem nabierają cech indywidualnych (klasyczna bajka – przeciwnie - tworzyła postaci typowe). Sytuacje zarysowane są w ten sam sposób. Tak uwydatnia się morał (zamykający lub otwierający tekst). Dominantę kompozycyjną stanowi kontrast – zestawienie w ramach jednego tekstu dwóch przeciwstawnych postaw (np. Malarze, Ptaszki w klatce, Jagnię i wilcy, Szczur i kot; Mądry i głupi), pokazywanych paralelnie (por. klasycystyczna symetria). Czasem bohaterami są przedmioty czy zjawiska przyrody (np. Wino i woda, Potok i rzeka, Bryła lodu i kryształ). Ekonomia środków stylistycznych. Dominacja epitetów i porównań. Bywają antytezy, przerzutnie i inwersje. Swoboda wersyfikacyjna, ale z przewagą trzynastozgłoskowca rymowanego parzyście. Najczęstsze – teksty składające się z czterech do ośmiu wersów.

Bohaterowie. Tematyka.
- Świat jako „dżungla”. Dlatego bohaterami są często zwierzęta, będące nośnikami ludzkich cech. Słaby nigdy nie ma racji. Jego bronią jest więc pochlebstwo lub chytrość (stąd częsta postać lisa w świecie drapieżników, który wyzbywa się ludzkich uczuć, np. Jagnię i wilcy, Dobroczynność). Czasem jednak zdrada i działanie na szkodę innych zostają ukarane (Czapla, ryby i rak).
- Względność wartości i brak bezpieczeństwa w świecie rządzonym przez tyranów (Lew i zwierzęta; Jagnię i wilcy).
- Bierność postaci godzących się na świat zastany; ich przekonanie o bezsensowności buntu oporu (Lew pokorny).
- Umiar jako najczęściej postulowana postawa, nierzadko jednak prowadząca do rezygnacji z ambicji  (Ojciec łakomy, syn rozrzutny; Żółw i mysz; Groch przy drodze).
- Pycha, próżność, megalomania (Szczur i kot; Kruk i lis; Mysz i kot).
- Przeciwstawienie „młodości” i „starości” (Syn i Ojciec; Ptaszki w klatce).
- Satyra na wady „współczesne” (co może być skutkiem tego, że te określone bajki były pisane równolegle z Satyrami), np. podwójna moralność (Dewotka; Hipokryt; Malarze), „niemodne małżeństwo” (Małżeństwo – jako „uzupełnienie” satyry Żona modna), pijaństwo (Pijak – jako analogia do satyry Pijaństwo).
- Szczególna niechęć do doktorów, mogących raczej zaszkodzić niż uleczyć (Doktor; Doktor i zdrowie).
- Potępienie dla panegiryku, gatunku wątpliwego pod względem i moralnym, i artystycznym (Prawda, satyryk i panegirysta).
- Autotematyzm (bajka o bajce – Wstęp do bajek).
- W zestawieniu ludzi ze zwierzętami, ludzie są istotami „gorszymi” (głupszymi) od zwierząt (Pan i pies; Owieczka i pasterz).
- Utwory, które próbowano odczytać przez pryzmat aktualnej sytuacji politycznej kraju (Ptaszki w klatce; Sąsiedztwo).

Można bez przesady powiedzieć, że niemal wszystkie główne problemy, jakie poruszał (…) w innych swoich dziełach, w jakiejś, może często tylko szkicowej formie, pojawiają się także w jego bajkach. Ta niezwykła wielowątkowość zbioru zawsze przykuwała uwagę badaczy. (Jacek Sokolski).

Źródło

Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Abramowska Janina, Bajki i przypowieści Krasickiego czyli krytyka sztuki sądzenia, „Pamiętnik Literacki” 1972, z. 1, s. 3-47.
Doktór Roman, Poeta uśmiechnięty. O wyobraźni komicznej Ignacego Krasickiego, Wrocław 1992. ISBN 83-04-03986-9.
Goliński Zbigniew, Wstęp, w: Krasicki Ignacy, Pisma poetyckie, [t. 1], Warszawa, 1976.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Polańczyk Danuta (oprac.), Utwory wierszem Ignacego Krasickiego, Lublin 2004. ISBN 83-86581-40-9.
Sokolski Jacek, Wstęp i komentarz, w: Krasicki Ignacy, Bajki, Wrocław 1989, s. 3-19 (i wydania następne).