Kącik Maturzysty – 42. Lektury z gwiazdką – Aleksander Fredro, Zemsta

Geneza. Komedia powstała w latach 1832-1833. Jej punktem wyjścia był ślub pisarza z Zofią z Jabłonowskich Skarbkową. W posagu otrzymał połowę zamku w Odrzykoniu. Druga połowa należała do innego właściciela. Przeglądając akta majątku, Fredro ponoć natrafił na dokumenty procesowe Piotra Firleja i Jana Skotnickiego, właścicieli zamku w połowie XVII w. Ten drugi wygrał sprawę, ale kłótnie trwały, zakończone wreszcie ślubem Piotra Firleja z Zofią Skotnicką.

Premiera teatralna. 17 lutego 1834 r. (Lwów).

Treść. Komedia współczesna, rozgrywająca się na mazowieckiej wsi i ukazująca szczególny okres "spotkania" trzech pokoleń należących do trzech formacji kulturalnych: reliktów czasów saskich, epoki stanisławowskiej i preromantycznej. Splot tradycji (komedii oświecenia) i nowoczesności (np. "romantyczny" zamek) - bardzo tu istotny. Temat:

Bohaterowie (…) znaleźli się we wspólnym posiadaniu jednego domostwa. Żadnemu z nich nie przychodzi na myśl przeprowadzka, odsprzedaż czy też pomysł budowy osobnego domu. Przeciwnie – każdy z nich, kierowany irracjonalną i przesadną zawziętością, dąży do pozbycia się współlokatora (…). W tym układzie scenariusz „Zemsty” przypomina treść bajki (…) „Paweł i Gaweł”. Groteskowo (…) wygląda główny  (…) przedmiot sporu – ów mur graniczny. Rejent zna plany swego syna i jego randki przez dziurę w murze. Chce zdecydowanie odgrodzić się od kontaktów ze znienawidzonym sąsiadem. Zamierza naprawić mur na własny koszt. Cześnik protestuje gwałtownie. I nielogicznie. Przecież i jemu powinno zależeć na pełnej izolacji, i to jeszcze za cudze pieniądze. Ale rozpoczyna spór – już nawet nie o mur – lecz o prawo do jego naprawy. Tym samym zawziętość wyolbrzymia każdy drobiazg i czyni bohaterów ślepymi na sprawy o dalekosiężnych skutkach. Taką centralną sprawą jest miłość Wacława i Klary. Stoi jej na przeszkodzie mur nienawiści. Ale zawziętość i przekora obalają ową przeszkodę.  Upór Rejenta, który konsekwentnie  (…) chce zniszczyć miłość młodych, wywołuje równie konsekwentną zawziętość Cześnika. I logika tej „kontrzawziętości” prowadzi do ślubu. (Mieczysław Inglot)

Osoby:
- Cześnik Maciej Raptusiewicz. Cechy: bujna, żołnierska, zawadiacka przeszłość (ale także patriotyczny akcent - konfederacja barska), warcholstwo, szeroki gest. Człowiek zamożny. Komizm, biorący się z działań obcych jego naturze (np. intrygi i autorstwo zaproszenia na schadzkę).
- Rejent Milczek. Charakter kontrastowy (jak w komedii oświecenia!) wobec Cześnika. Pracownik wymiaru sprawiedliwości (palestrant), obłudnik, skrywający zawziętość pod pozorami pokory, skąpy, dorobkiewicz.
- Wacław Milczek (syn Rejenta) i Klara (bratanica Cześnika). Para amantów. Wacław - walczący o szczęście swoje i dziewczyny, biegły w "sztuce miłowania" (czarował wcześniej Podstolinę).
- Podstolina. Wdowa po trzech mężach, szukająca kolejnego.
- Papkin. Żołnierz-samochwał. Modny kawaler, tchórz, hulaka, który po utracie fortuny żył z gry w karty i usług świadczonych prowincjonalnym panom. Literacki rodowód tej postaci, to Pyrgopolinices z Żołnierza samochwała Plauta, Falstaff z kilku komedii Szekspira, kapitan z commedii dell'arte czy Papageno z opery Czarodziejski flet Mozarta.
- Dyndalski. Stary sługa. Rówieśnik Cześnika, odnoszący się do niego z szacunkiem i lojalnością.  (Por. romantyzm: Gerwazy i Protazy w Panu Tadeuszu Mickiewicza, Grzegorz w Kordianie Słowackiego).

Źródło

Parodia motywów preromantycznej powieści gotyckiej:
- miejsce akcji: zamek. Tu: kontrast między "poetyckim" miejscem a "prozaicznością" mieszkających w tym historycznym miejscu postaci;
- walka toczy się nie o budowlę (jak w powieści gotyckiej), ale o będący w ruinie mur graniczny (por. rola ruin w romantyzmie!); ponadto jest toczona "prostackimi" metodami - kijami czy gwintówką;
- sporu nie toczą dwa rody (jak w powieści gotyckiej), ale dwaj nowi lokatorzy;
- wątek miłosny w powieści gotyckiej, to miłość skłóconych bohaterów do tej samej kobiety lub jednego z nich do córki drugiego. Tu - połączenie obu motywów, tzn. romans Wacława Milczka z Klarą Raptusiewiczówną i - jednocześnie - zabiegi Cześnika i Rejenta o Podstolinę;
- w powieści nienawiść rodowa, przeszkadzająca kochankom, prowadziła do katastrofy (zwykle - wymuszonego ślubu). Tu - Cześnik zmusza do ślubu wychowanicę, ale (na złość Rejentowi) nakazuje małżeństwo parze kochających sie osób!

Komizm. Jego źródła: charaktery, akcja i język.

Język. Sporo przysłów (np. Zamienił stryjek za siekierkę kijek), zabawne makaronizmy (np. Łapes capes), zbliżenie do mowy potocznej. Indywidualizacja języka postaci. Związek z mową potoczną epoki, w której żyją postaci.
Wiersz. Ośmiozgłoskowiec trocheiczny, ze średniówką po czwartej sylabie. Utwór składa się z 2032 wierszy.

Dodatek. Pojęcia: komedia, satyra - zob. TUTAJ.

Źródło

Bibliografia (wybór, pozycje dostępne w PBW)
Inglot Mieczysław, Wstęp, w: Fredro Aleksander, Zemsta, wyd. 11 rozszerz., Wrocław, 1986. ISBN 83-04-01693-1 (i wydania wcześniejsze).
Inglot Mieczysław, Zemsta Aleksandra Fredry, Warszawa 1983. ISBN 83-02-01961-5 (i wydania późniejsze).