Gdzie pali się książki, wkrótce będą płonąć ludzie. Te słowa Heinricha Heinego niejednokrotnie w historii okazały się spełnionym proroctwem. Przez stulecia (i tysiąclecia!) płonęły książki. I ludzie. Także w literackich ujęciach. Wystarczy przypomnieć 451° Fahrenheita Ray’a Bradbury’ego. Oto początek powieści:
Przyjemnie było palić. Sprawiało specjalną przyjemność patrzenie, jak ogień pożera wszystko, jak wszystko czernieje i się zmienia (…) trzepoczące, gołębioskrzydłe książki zamierały na ganku i trawniku przed domem lub unosiły się w sypiących iskrami wirach i odlatywały na wietrze poczerniałe od żaru. (Wyd. 1, tłum. Adam Kraska).
Tak się stało, że książka o paleniu książek także trafiła na (metaforyczny) stos. Wydana w 1953 roku, przez kilkanaście lat była sprzedawana w zmienionej, ocenzurowanej wersji. W jednym ze stanów usunięto ją z listy lektur, na którą wróciła po interwencji uczniów i rodziców.
Termin „cenzor” został użyty po raz pierwszy w Rzymie (443 r. p.n.e.). Najpierw oznaczał urzędnika spisującego stan ludności na danym obszarze, a z czasem – także dbającego o moralność i przestrzeganie zobowiązań wobec państwa przez zamieszkujące go osoby. Cenzura dzieli się na represyjną i prewencyjną. Zasygnalizujemy (w ujęciu chronologicznym) niektóre pozycje dotknięte jej ostrzem na przestrzeni wieków. Będzie to bardzo pobieżny wybór. Podzielimy je na grupy – według powodów, które stały się przyczyną ich zakazu, czyli względów religijnych, politycznych, społecznych lub obyczajowych. W nawiasach – data pierwszego wydania. Uwaga! Dzisiaj - część pierwsza. Ciąg dalszy - już w najbliższy poniedziałek.
Najpierw przykłady książek objętych cenzurą ze względów religijnych:
Biblia, czyli Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (najstarsze fragmenty Starego Testamentu pochodzą z ok. X wieku, a najnowsze - z II/I wieku p.n.e.). W ciągu stuleci wielokrotnie zakazywano drukowania wielu jej części lub niektórych tłumaczeń. Wystarczy wspomnieć czasy reformacji. Najnowsze przykłady, już z XX wieku, to dawne kraje socjalistyczne. W 1926 r. Biblia została usunięta z bibliotek w ZSRR i zakazano jej sprowadzania z zagranicy. W Chinach lat 60. i 70. XX wieku (rewolucja kulturalna) publicznie ją palono. W Rumunii zakaz drukowania Pisma Świętego obowiązywał w latach 1951-1986. Cenzura niektórych partii Księgi obowiązywała także w tak egzotycznych krajach, jak… Etiopia (1986 r.). W niejednym obowiązuje do dziś.
Talmud (powstanie – ok. 200 roku n.e.). Ten zbiór praw religijnych sformułowanych przez rabinów już w średniowieczu był uważany za dzieło niemoralne i obraźliwe względem chrześcijan. Dzieje jego cenzury datują się od 1114 r. (Paryż) do… końca XIX stulecia, a dokładnie – do 1962 r. (kilka lat później oficjalnie przestał istnieć Index librorum prohibitorum w sensie dyscyplinarno-karnym).
Przewodnik błądzących (1168) Mojżesza Majmonidesa. Żydowski traktat teologiczno-filozoficzny, podejmujący również kwestie prawne, etyczne i polityczne. Wysoko ceniony przez środowiska niezwiązane z kulturą żydowską (np. przez św. Tomasza z Akwinu), został oskarżony przez Żydów o zdradę zasad judaizmu. Stało się to po śmierci autora. Od XIII do XIX w. wiele razy ponawiano tę tezę. Jednak dziś dzieło cieszy się (znowu) uznaniem.
95 tez (31 października 1517) Marcina Lutra. Augustiański zakonnik chciał wezwać do publicznej debaty na temat odpustów i innych zjawisk, które uznał za niewłaściwe (np. pospieszne, niegodne odprawianie Mszy św. czy uznanie papieskiej supremacji), ale wywołał rozłam w Kościele, który zaowocował powstaniem protestantyzmu, zaś na siebie ściągnął wyrazy krytyki ze strony zarówno papieża, Leona X, jak również cesarza, Karola V Habsburga. Zakazy z czasem wycofano, ale tezy pozostawały na Indeksie Ksiąg Zakazanych aż do 1930 r.
A teraz przykłady książek objętych cenzurą z powodów politycznych. Skupimy się głównie na literaturze pięknej:
Książę (1513, 1 wyd. 1532) Niccolo Machiavellego. Poradnik skutecznego rządzenia, propagujący zasadę „cel uświęca środki” jako nadrzędną wobec wszystkich innych i głoszący prymat polityki nad etyką. Krytykowany i zakazywany zarówno przez katolików, jak protestantów. W XX w. ceniony przez Benita Mussoliniego.
Na zachodzie bez zmian (1929) Ericha Marii Remarque’a. Pacyfistyczna powieść człowieka, który wojnę widział z bliska, będąc jej uczestnikiem. Faktograficzny opis zderzenia ideałów z frontową rzeczywistością. Spalona w 1933 r. w Niemczech. Zakazywana także w latach 30. XX w. we Włoszech. Jednak najwcześniej zakazano jej rozpowszechniania w Bostonie i Chicago (ze względu na obsceniczność).
Folwark zwierzęcy (1945) George’a Orwella. Alegoria stalinizmu. Do końca lat 80. XX w. zakazany przez polską cenzurę, chociaż wcześniej bardzo popularny w tzw. drugim obiegu. W 1991 r. zabroniono jego wydawania w… Kenii (dostrzegając podobieństwa między tamtejszymi władzami a postaciami z książki), zaś w 2002 r. - w Zjednoczonych Emiratach Arabskich (ze względu na przedstawienie mówiących świń). Rok 1984 (1949) tego samego autora. Wizja zmarginalizowania jednostek w pełni podporządkowanych władzy państwowej. Wielokrotnie zakazywany przez komunistyczne rządy (np. w 1950 r. - w ZSRR). I ciekawostka! W 1981 r. zabroniono jego czytania w szkołach na Florydzie ze względu na… propagowanie idei komunistycznych!
Doktor Żywago (1957) Borisa Pasternaka. Losy lekarza na tle schyłkowego caratu, podczas rewolucji październikowej i wojny domowej, aż do lat 30. XX w. Wydany w ZSRR dopiero w 1988 r. Wcześniej autor – uhonorowany przyznaniem Literackiej Nagrody Nobla - został zmuszony do odmowy jej przyjęcia.
Mechaniczna pomarańcza (1962) Anthony’ego Burgessa. Historia nastolatka decydującego się na udział w eksperymencie resocjalizacyjnym, mającym skutecznie zniechęcić go do stosowania przemocy. W latach 70. i 80. XX w. – ze względu na wulgarny język - skreślona z listy lektur lub usunięta z bibliotek w wielu stanach USA.
Rzeźnia numer pięć, czyli Krucjata dziecięca, czyli Obowiązkowy taniec ze śmiercią (1969) Kurta Vonneguta. Powieść interesująca pod względem stylistycznym, łącząca faktografię (bombardowanie Drezna przez aliantów pod koniec II wojny światowej) ze science-fiction oraz elementami satyry, a nawet absurdu. Historia słabego pod względem fizycznym żołnierza, potrafiącego przemieszczać się w czasie. Usunięta z wielu amerykańskich bibliotek szkolnych (miedzy innymi z zarzutami obsceniczności, wulgarnego języka, ukazywania przemocy), a nawet palona publicznie (w Dakocie Północnej i Michigan).
Archipelag GUŁag. 1918–1956, próba dochodzenia literackiego (1973) Aleksandra Sołżenicyna. Wstrząsająca trzytomowa historia tworzenia i przestrzennego rozwoju systemu obozów pracy przymusowej. W ZSRR wydana dopiero w 1989 r., chociaż wcześniej powielana nielegalnie. Jej autor został aresztowany, pozbawiony obywatelstwa i zmuszony do banicji. Do kraju wrócił w 1994 r.
Uwaga - cd. artykułu - 26 września.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz