środa, 28 marca 2018

Kącik Maturzysty: 73. Lektury. Joseph Conrad, Jądro ciemności

I wydanie. 1899 rok.

Narracja.
Dwaj narratorzy:
- trzecioosobowy, wprowadzający czytelnika w ramową sytuację, zachodzącą w czasie teraźniejszym. Wraz z trzema przyjaciółmi i kapitanem płynie na statku „Nellie” w dół Tamizy;
- Marlow (jeden z pasażerów) - podczas odpływu opowiada, co kiedyś przeżył w Afryce. To: 1/ naoczny świadek wydarzeń w Kongu; 2/ wyraziciel poglądów autora.
J. Conrad
Bohaterowie.
- Marlow - ascetycznie wyglądający marynarz. Przemierzając Afrykę - doznaje duchowej przemiany. Z bliska dostrzega, że wizja zdobycia majątku ma na człowieka (Kurtza) wielki, destrukcyjny wpływ. Jednak po powrocie do Europy tuszuje prawdę o degradacji Kurtza.
- Kurtz - główny bohater relacji Marlowa; człowiek bezwzględnie dążący do absolutnego panowania w dziczy, będący zarazem obiektem uwielbienia, ale i strachu miejscowych. Indywidualista. Jego matka - "pół krwi Angielką, ojciec - na wpół Francuzem. W jego żyłach płynęła krew całej Europy". Symbol europejskiej, bezwzględnej ekspansji kolonialnej.
- Inni bohaterowie. Większość z nich jest określona rzeczownikami pospolitymi, bez indywidualizujących ich nazwisk, np. dyrektor, fabrykant cegły itp.
źródło
Temat. Kolonizacja Konga. Bezwzględna eksploatacja tubylców, grabieżcza polityka, marnotrawstwo surowców i sił, zawieszenie wszelkich norm, nieudolność, demoralizacja i okrucieństwo białych kolonizatorów. Nielogiczne działania, np. na Stacji Centralnej przebywa wytwórca cegieł, który żadnej cegły nie wyprodukował; biały - wraz z oddziałem Murzynów - pilnuje porządku na drodze, której nie ma; środkiem płatniczym za niewolniczą pracę jest - zupełnie nieprzydatny w dżungli - miedziany drut.

Przebieg zdarzeń.
a) Prolog. Przedstawienie pasażerów okrętu („Nellie”) na Tamizie. Rozważania na temat kolonizacji (w scenerii zachodzącego słońca). Już tu pojawia się podstawowa opozycja: jasność – ciemność.
b) Opowieść Marlowa, który stale pozostaje na pierwszym planie, choć bohaterem jego opowiadania jest Kurtz (pojawiający się w nim zresztą dość późno). Podróż Marlowa „do wnętrza”, czyli wędrówka: 1/ przestrzenna - w głąb dżungli oraz 2/ w głąb siebie - poszerzanie doświadczeń moralnych.
- Odbiór nominacji od dyrektora spółki.
- Dalsze kręgi „wtajemniczenia”: podróż do Konga. – Stacja spółki. – Piesza podróż lądem do Stacji Centralnej.
- Coraz głębiej w stronę ciemności: poznanie ludzi budujących kolej, osobiste poznanie Kurtza i śmierć tego ostatniego.
- Choroba Marlowa i powrót do Europy. – Załatwianie spraw związanych z Kurtzem i kłamstwo wobec jego narzeczonej.
Wolne Państwo Kongo, źródło
Symbolizm. Wiele przedmiotów, sytuacji i zdarzeń ma znaczenie symboliczne, np. podróż, gaj śmierci, sceneria (Tamiza i Kongo), atmosfera (światło i ciemność). Są tu też motywy częste u francuskich symbolistów (np. Artura Rimbauda): „duchowa podróż odkrywcza” (głównie przez egzotyczną dżunglę); nastrój marzenia sennego, koszmaru i halucynacji; prezentacja skrajnych przeżyć.

Tytuł. Jądro ciemności to określenie:
- rabunkowej, niemoralnej działalności kolonizatorów;
- śmierci niesionej miejscowym przez białych;
- duszy człowieka, zniszczonej przez żądzę pieniądza i władzy;
- pierwotnych instynktów ludzkich, spotęgowanych przez poczucie bezkarności oraz pobyt w dzikiej głuszy.

Ciemność jest w dżungli, ale także nad Tamizą (słońce zachodzi), w Londynie, bo tutaj często  zapadają decyzje odnośnie do działań w Afryce. Skojarzenia z wędrówką Dantego (Boska Komedia). Tamten miał jednak przewodnika i niebiański cel, a Marlow zdaje się przemierzać labirynt zła, z którego nie ma wyjścia. Zważywszy to, a także niewyjawienie przez Marlowa prawdy o Kurtzu, pojawiają się pytania:
- Czy zakończenie można uznać - jak twierdzili niektórzy krytycy - za nihilistyczne?
- Czy jest ono - mimo wszystko - wyrazem swoistego podziwu dla tej nieprzeciętnej, choć zdemoralizowanej (przez warunki zewnętrzne, poczucie bezkarności i naturalną skłonność do zła) jednostki?
- A może Marlow w pewnym sensie "rozgrzesza" Kurtza, gdyż – jak uważa - w jego ostatnich słowach usłyszał przyznanie się do zła?

Tytuł sprawia wrażenie oksymoronu: Heart of Darkness. Ian Watt pisze o nim (por. bibliografia):

Oba użyte przez Conrada rzeczowniki naładowane są sugestiami fizycznymi i moralnymi (…) łączą się z sobą budząc uczucie zaskoczenia, które przygotowuje czytelnika na spotkanie z czymś poza jego normalnymi oczekiwaniami (…) bardziej konkretny z dwóch rzeczowników, „jądro”, zajmuje strategiczny punkt centralny wewnątrz bezkształtnej i nieskończonej abstrakcji, „ciemności”; kombinacja tych dwóch wyrazów sprzeciwia się zarówno wyobrażeniu wzrokowemu, jak i logice. W jaki sposób coś nieograniczonego, jak ciemność, może mieć ograniczony ośrodek życia i czucia? Jak może bezkształtna nieobecność światła zagęścić się w ukształtowaną, pulsującą obecność? I co mamy począć z faktem, że „dobra” istność w postaci jądra (= serca; ang. heart) staje się (…) nadrzędną częścią istności „złej” w postaci ciemności?
źródło
Impresjonizm. Przedstawienie doraźnych wrażeń Marlowa. Akcentowanie przez niego trudności w pojmowaniu i przekazywaniu osobistego przeżycia. Także: sceneria opowiadania (statek na Tamizie, nad którym zapada noc).
źródło
Opozycje i kontrasty.
- Światło  - ciemność.
- Cywilizacja - dzicz.
- Postęp – regres, także w sensie moralnym, ale również fizycznym (Kurtz pełznący „na czworakach” w kierunku obrzędowych ognisk).
- Prawda – kłamstwo.
- Realia – ideał.

Główne motywy literackie. Europejczycy, kolonializm, podróż (w przestrzeni i w głąb siebie), władza, zło.
źródło
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Chomiuk Aleksandra, Podróż do kresu pewnego doświadczenia, "Polonistyka" 2003, nr 1, s. 21-26
Francuz Aleksandra, Jądro ciemności - Marlowa sen o krańcu, "Język Polski w Liceum" 2013/2014, nr 3, s. 75-80
Koc Barbara, "Jądro ciemności" Conrada w stulecie istnienia, "Przegląd Humanistyczny" 2000, nr 1/2, s. 107-114
Koc Barbara, Zdobywca w „Jądrze ciemności” Conrada, "Polonistyka" 1985, nr 1, s. 21-27
Przybyła Wiesław, Jądro ciemności Józefa Conrada, "Język Polski w Liceum" 2008/2009, z. 3, s. 61-69
Watt Ian, Conrad w wieku dziewiętnastym, tł. Maria Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1984. ISBN 83-215-7830-6

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz