Milczenie to nie tylko brak słów, ale również wypowiedź

„Jeżeli to, co mówisz, nie jest piękniejsze od ciszy, lepiej zamilcz” („Zapasy z życiem” Érica-Emmanuela Schmitta). 25 kwietnia obchodzimy Międzynarodowy Dzień Świadomości Zagrożenia Hałasem. W szkołach coraz częściej organizowane są Dni Ciszy. Tak, w świecie pełnym gwaru i nadmiaru słów nieraz najwymowniejsze jest milczenie, a cisza nabiera znaczącego, nawet terapeutycznego znaczenia. Przyjrzyjmy się temu motywowi w literaturze?

Milczenie, cisza bywają…
… składnikiem nazwy geograficznej, np. „Dolina Ludzi Milczących” Jamesa Olivera Curwooda (TUTAJ),
… zjawiskiem obecnym w naturze, np. „Cisza morska" Adama Mickiewicza.

Są wyrazem…
… oczekiwania, np. „Kobieta z bukietem” Erica-Emmanuela Schmitta (TUTAJ),
… obrony przed fałszywymi przyjaciółmi, np. „Pieśń XXIII”, Ks. I [Nieźle czasem zamilczeć, co człowieka boli...] Jana Kochanowskiego,
… zawstydzenia, np. Apostołowie po sprzeczce o pierwszeństwo (Mk 9, 34),
… miłości, np. „Milczenie” Jonasza Kofty, „Umiem być ciszą” Rafała Wojaczka lub wiersz Jerzego Szymika nawiązujący do sytuacji rozmowy Marii Magdaleny ze Zmartwychwstałym:

„Mario
Rabbuni
Cisza między imionami
Miłość
Między imionami”

... mądrości, np. maksyma Eurypidesa „Pierwszą odpowiedzią, jakiej udziela mądrość, jest milczenie”,

… roztropności, np. Syr 20, 1-8:

„Jeden milczy, bo nie wie, co odpowiedzieć,
a drugi milczy, gdyż umie [czekać na] stosowną chwilę.
Człowiek mądry milczeć będzie do chwili odpowiedniej,
a chełpliwy i głupi ją lekceważy”

… władzy (np. Jezus nakazujący milczenie złym duchom - Łk 4, 35) i godności wobec ludzi oczekujących jedynie nadzwyczajnych wydarzeń (Łk 23,8-11) czy w obliczu zeznań fałszywych świadków (Mk 14,55-61),
… postawy pewnej rezerwy wobec drugiego człowieka, np. „Okruchy dnia” Kazuo Ishiguro,
… bezradności wobec cierpienia (np. „Wnętrze” Maurice’a Maeterlincka - TUTAJ) i śmierci oraz znakiem żałoby, np.

"W dniu pogrzebu rozpraszamy się w bieganinie, w ściskaniu rąk prawdziwych i fałszywych przyjaciół, w konkretnych drobiazgach. Zmarły umrze dopiero nazajutrz, w ciszy i spokoju" („Nocny lot” Antoine’a de Saint-Exupéry’ego)

„Minuta ciszy po umarłych
czasem do późnej nocy trwa”
(„Minuta ciszy po Ludwice Wawrzyńskiej” Wisławy Szymborskiej)

Stanowią…
… wybór, np. dobrowolna samotność celibatariuszy („Ład serca” Jerzego Andrzejewskiego - TUTAJ),
… konieczność, czyli wyraz samotności niechcianej, np. „Wieża” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego,
… etap duchowego dorastania, np. „Twierdza” de Saint-Exupéry’ego:

„Przestrzenią ducha, gdzie może on rozwinąć skrzydła, jest cisza. Milczenie, które cię chroni, gdy rozwijają się twoje myśli. Milczenie samych myśli, jak wypoczynek pszczół, gdy miód już gotowy i teraz powinien stać się ukrytym skarbem wciąż dojrzewającym. Milczenie myśli, które przygotowują swoje skrzydła, bo niedobrze jest, żebyś był niespokojny w duchu czy w sercu swoim. Milczenie serca. Milczenie zmysłów. Milczenie wewnętrznych słów, bo dobrze jest, żebyś odnajdywał Boga, który jest milczeniem wieczności. Milczenie - porcie okrętów.
Milczenie w Bogu - porcie wszystkich okrętów...”

… element warunków pracy, np. milczenie lotników samotnie dyżurujących w pustynnej bazie - "Ziemia, planeta ludzi" de Saint-Exupéry’ego:

"Trzeba mi było (...) tysięcy punktów orientacyjnych, bym (...) odkrył, z czyich nieobecności składał się smak tej pustyni, bym odnalazł sens tej ciszy złożonej z tysięcy cisz..."

… sposób „komunikowania” o klęsce, np. Stary Wiarus z „Warszawianki” Stanisława Wyspiańskiego,
… wyraz obojętności lub sprzeciwu wobec zastanej sytuacji, np. Felicjan Dulski w „Moralności pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej,
… pragnienie uwolnienia się od koszmaru, np. „Milczenie owiec” Thomasa Harrisa,
… formę przypomnienia o istnieniu świata pozazmysłowego, np. milcząca postać z zakończenia „Dziadów części II” Adama Mickiewicza…

Bywają programem literackim niektórych twórców („Najmniej słów” Juliana Przybosia). Mają swoje graficzne odpowiedniki (np. wielokropek, pozostawiający szerokie pole dla domyślności odbiorcy lub skłaniający do zatrzymania się, refleksji).

Cisza. Milczenie w czyjejś obecności. To nie tylko brak dźwięków czy słów, ale również odpowiedź…

Źródło fot. Pixabay.com