Pierwodruk. 1899 r. (na okładce: 1900 r.).
Gatunek. Powieść społeczna.
Gatunek. Powieść społeczna.
 |
| S. Żeromski - źródło |
Świat przedstawiony. Akcja - w Warszawie, wiejskich Cisach i przemysłowo-robotniczym Zagłębiu. Przekrój życia społecznego. Poszerzenie perspektywy: wspomnienie Paryża (zob. rozdział I) i Jakucka (stamtąd pisze list Wacław Podborski, brat Joasi). Szeroka panorama: "(...) to przede wszystkim powieść o świecie rozdartym (...) w której - ostro skontrastowane - występują dwa środowiska, dwa światy (...) ziemiaństwo i burżuazja po jednej stronie oraz po drugiej klasa pracująca, reprezentowana przez robotników Warszawy, Cisów i górników Zagłębia" (Irena Maciejewska, zob. bibliografia).
Kontrast: 1/ świat piękna, bogactwa, skarbów wielowiekowej kultury i wdzięku (Paryż, historyczne dzielnice Warszawy, zabytkowy dom w Cisach-Nałęczowie) oraz 2/ ponury, odrażający świat ludzi pracujących, "rudery", "nory", "jamy", w których żyją (ul. Ciepła i ta, z której pochodzi Judym, analogiczna dzielnica w Paryżu - z noclegownią, zatrute malarią Cisy, Zagłębie); tu lęgną się choroby, zwyrodnienie, przedwczesna śmierć. Opisy osad robotniczych są naturalistyczne, ukazujące ich brzydotę, ale są też fragmenty zmetaforyzowane, ukazujące piękno i godność mieszkających i pracujących tam ludzi (to kolejny kontrast).
Tytuł.
1/ Sens dosłowny - autentycznie bezdomni lub mieszkający w bardzo złych warunkach robotnicy Paryża i Warszawy, mieszkańcy paryskiego przytułku.
2/ Sens przenośny - w kilku planach: a/ "bezdomność", brak swego miejsca na świecie, stabilizacji życiowej postaci głównych (Judyma, Joasi) i wielu pobocznych (Wiktora Judyma, Lesa-Leszczykowskiego, Korzeckiego).
3/ "Pielgrzymi" los Polaków pod zaborami (Korzecki, przewożący "bibułę"; Wacław Podborski - zesłaniec).
4/ Sens egzystencjalny - obcość człowieka; brak zakorzenienia w świecie (strach przed światem, dekadentyzm Korzeckiego).
Kontrast: 1/ świat piękna, bogactwa, skarbów wielowiekowej kultury i wdzięku (Paryż, historyczne dzielnice Warszawy, zabytkowy dom w Cisach-Nałęczowie) oraz 2/ ponury, odrażający świat ludzi pracujących, "rudery", "nory", "jamy", w których żyją (ul. Ciepła i ta, z której pochodzi Judym, analogiczna dzielnica w Paryżu - z noclegownią, zatrute malarią Cisy, Zagłębie); tu lęgną się choroby, zwyrodnienie, przedwczesna śmierć. Opisy osad robotniczych są naturalistyczne, ukazujące ich brzydotę, ale są też fragmenty zmetaforyzowane, ukazujące piękno i godność mieszkających i pracujących tam ludzi (to kolejny kontrast).
Tytuł.
1/ Sens dosłowny - autentycznie bezdomni lub mieszkający w bardzo złych warunkach robotnicy Paryża i Warszawy, mieszkańcy paryskiego przytułku.
2/ Sens przenośny - w kilku planach: a/ "bezdomność", brak swego miejsca na świecie, stabilizacji życiowej postaci głównych (Judyma, Joasi) i wielu pobocznych (Wiktora Judyma, Lesa-Leszczykowskiego, Korzeckiego).
3/ "Pielgrzymi" los Polaków pod zaborami (Korzecki, przewożący "bibułę"; Wacław Podborski - zesłaniec).
4/ Sens egzystencjalny - obcość człowieka; brak zakorzenienia w świecie (strach przed światem, dekadentyzm Korzeckiego).
 |
| źródło |
Bohaterowie główni.
- Tomasz Judym. Młody, wrażliwy lekarz, startujący w zawodzie. Dopiero szuka swej życiowej drogi. Nie godzi się na zastany świat i stara się go zmienić. Do swych idei walki o poprawę warunków higienicznych mieszkańców usiłuje (bez rezultatu!) przekonać środowisko warszawskich lekarzy. Doktor Kalecki wprawdzie dostrzega zło, ale uznaje je za kwestię społeczną, a zatem poza zainteresowaniem lekarzy (zmiana stanu rzeczy jest sprawą filantropii). Judym - ponosząc klęskę w Warszawie - wyrusza do Cisów. Tu, żądając osuszenia malarycznych stawów, znowu popada w konflikt ze środowiskiem medycznym. Wyrusza więc do Zagłębia. Z determinacją odrzuca pokusę stabilizacji; chociaż przeżywa rozterki, pozostaje samotny (z wyboru). Jak romantyk (bunt przeciw krzywdzie, idea poświęcenia i walki) i pozytywista (kult pracy i nauki - wynalazku).
- Joanna Podborska. Wcześnie osierocona. Wyobcowana, wrażliwa. Pisze pamiętnik. Kocha Tomasza, który - na końcu - odtrąca ją, by nie zatrzymywała go w walce z nędzą i niesprawiedliwością społeczną. Też związana z tradycją romantyczną (myśli "cytatami" z Ody do młodości i innych tekstów Adama Mickiewicza, cytuje Zygmunta Krasińskiego, chodzi do teatru oglądać sztuki Juliusza Słowackiego).
- Tomasz Judym. Młody, wrażliwy lekarz, startujący w zawodzie. Dopiero szuka swej życiowej drogi. Nie godzi się na zastany świat i stara się go zmienić. Do swych idei walki o poprawę warunków higienicznych mieszkańców usiłuje (bez rezultatu!) przekonać środowisko warszawskich lekarzy. Doktor Kalecki wprawdzie dostrzega zło, ale uznaje je za kwestię społeczną, a zatem poza zainteresowaniem lekarzy (zmiana stanu rzeczy jest sprawą filantropii). Judym - ponosząc klęskę w Warszawie - wyrusza do Cisów. Tu, żądając osuszenia malarycznych stawów, znowu popada w konflikt ze środowiskiem medycznym. Wyrusza więc do Zagłębia. Z determinacją odrzuca pokusę stabilizacji; chociaż przeżywa rozterki, pozostaje samotny (z wyboru). Jak romantyk (bunt przeciw krzywdzie, idea poświęcenia i walki) i pozytywista (kult pracy i nauki - wynalazku).
- Joanna Podborska. Wcześnie osierocona. Wyobcowana, wrażliwa. Pisze pamiętnik. Kocha Tomasza, który - na końcu - odtrąca ją, by nie zatrzymywała go w walce z nędzą i niesprawiedliwością społeczną. Też związana z tradycją romantyczną (myśli "cytatami" z Ody do młodości i innych tekstów Adama Mickiewicza, cytuje Zygmunta Krasińskiego, chodzi do teatru oglądać sztuki Juliusza Słowackiego).
 |
| Wyd. Biblioteka Narodowa |
Postaci drugoplanowe i epizodyczne.
Wiktor Judym. Brat Tomasza. Robotnik-konspirator, ciągle zmieniający miejsce pobytu, by zarobić na utrzymanie rodziny. Surowy, niechętny do ujawniania uczuć.
Inżynier Korzecki. Człowiek idei, a nie czynu. Nadwrażliwy, często ulegający melancholii. Nie godzi się na otaczające zło, ale z nim nie walczy. Nieprzystosowany do życia, myślący o śmierci-wyzwolicielce. Sceptyk. Modernista. Jego wywody nawiązują do polskiego romantyzmu oraz Platona i Sokratesa, a także Ewangelii. Popełnia samobójstwo (uzasadniając to cytatem z Sokratesa).
Weglichowski i Krzywosąd Chobrzański - grupa dyrektorska z Cisów; Karbowski (przedstawiciel "złotej młodzieży", bawidamek, który "odbił" Judymowi Natalię); inni: Natalia, Wanda Orszeńska, pani Listwina z synem - swawolnym Dyziem, środowisko warszawskich lekarzy, mieszkańcy ulic Ciepłej i Krochmalnej; przedstawiciele innych grup społeczeństwa: Żydzi, oficerowie, księża, dzieci.
Sposoby kreowania bohaterów. W przedstawieniu ich niejasnych, złożonych stanów uczuciowo-myślowych - poza narracją trzecioosobową - ważną rolę odgrywają:
- nastrojowe przedstawienie przyrody - współbrzmiącej ze stanami psychicznymi bohaterów (np. w rozdz. Smutek, O zmierzchu, Przyjdź);
- sceny symboliczne, np. krzyk pawia w ponurym pejzażu, rozdarta sosna;
- autoprezentacja, tzn. dziennik pisany przez Joasię.
Wiktor Judym. Brat Tomasza. Robotnik-konspirator, ciągle zmieniający miejsce pobytu, by zarobić na utrzymanie rodziny. Surowy, niechętny do ujawniania uczuć.
Inżynier Korzecki. Człowiek idei, a nie czynu. Nadwrażliwy, często ulegający melancholii. Nie godzi się na otaczające zło, ale z nim nie walczy. Nieprzystosowany do życia, myślący o śmierci-wyzwolicielce. Sceptyk. Modernista. Jego wywody nawiązują do polskiego romantyzmu oraz Platona i Sokratesa, a także Ewangelii. Popełnia samobójstwo (uzasadniając to cytatem z Sokratesa).
Weglichowski i Krzywosąd Chobrzański - grupa dyrektorska z Cisów; Karbowski (przedstawiciel "złotej młodzieży", bawidamek, który "odbił" Judymowi Natalię); inni: Natalia, Wanda Orszeńska, pani Listwina z synem - swawolnym Dyziem, środowisko warszawskich lekarzy, mieszkańcy ulic Ciepłej i Krochmalnej; przedstawiciele innych grup społeczeństwa: Żydzi, oficerowie, księża, dzieci.
Sposoby kreowania bohaterów. W przedstawieniu ich niejasnych, złożonych stanów uczuciowo-myślowych - poza narracją trzecioosobową - ważną rolę odgrywają:
- nastrojowe przedstawienie przyrody - współbrzmiącej ze stanami psychicznymi bohaterów (np. w rozdz. Smutek, O zmierzchu, Przyjdź);
- sceny symboliczne, np. krzyk pawia w ponurym pejzażu, rozdarta sosna;
- autoprezentacja, tzn. dziennik pisany przez Joasię.
 |
| Nałęczów - pierwowzór Cisów - źródło |
Dyskusja światopoglądowa bohaterów. Ma miejsce w salonie dyrektora Kalinowicza - między młodym Kalinowiczem (studentem, synem dyrektora) a Korzeckim. Judym pozostaje jej świadkiem, ale opowiadającym się po stronie Korzeckiego. Kalinowicz - zwolennik utylitaryzmu etycznego (por. pozytywizm), a Korzecki - laickiego, heroicznego humanizmu. Twierdzi, że "zło (...) jest tylko jedno: krzywda bliźniego", zaś "granica krzywdy leży w (...) sercu ludzkim". Człowiek jest miarą wartości, więc sam - bez ingerencji z zewnątrz - powinien wyznaczać granice dobra i zła. Boskość człowieka (Dajmonion), z której wypływa nakaz: "czcij człowieka". Odwołuje się do Sokratesa, Chrystusa i Mickiewicza.
Kompozycja (powieści modernistycznej). Obrazowanie. Dość luźna, epizodyczna. Powieść otwarta (rola niedopowiedzeń). Są tu rozdziały, które nie posuwają akcji, ale wprowadzają nastrój, poprzez impresjonistyczne przedstawienie krajobrazów, ich "odpowiedniość" ze stanem duszy bohaterów lub symboliczne "dopowiedzenie" tych stanów. Trzy ostatnie rozdziały (Asperges me..., Dajmonion, Rozdarta sosna), całe zbudowane na zasadzie symbolu, wzmagają nastrój narastającego dramatu. Krzyk pawia, słyszalny podczas wizyty Judyma u umierającej - zgodnie z prastarą wykładnią - oznacza zbliżającą się śmierć. Kolejny rozdział także zamyka śmierć (samobójcza Korzeckiego). Finał powieści - to "zabicie" miłości. Liryzacja powieści; jej dodatkowym sposobem - dziennik Joasi. Oprócz tego - realizm i naturalizm (somatyzm w opisach). Dysonanse - komizm (np. swawolny Dyzio) obok tragizmu. Wprowadzenie w obręb utworu różnych gatunków (np. wspomnianego wyżej dziennika lub elementów filozoficznej rozprawy [Korzeckiego]).
Najważniejsze motywy. "Bezdomność" (samotność), krzywda społeczna, ubóstwo, chorzy, cierpienie, lekarze, kobieta, wybór moralny, poświęcenie, praca, miłość, rozstanie, symbolizm [np. rozdz. Rozdarta sosna], filister [lekarze zebrani u doktora Czernisza], inteligencja (grupa społeczna = lekarze), przemiana bohatera, dekadentyzm [Korzecki], samobójstwo [Korzecki], miasto, wieś, Żydzi.
Kompozycja (powieści modernistycznej). Obrazowanie. Dość luźna, epizodyczna. Powieść otwarta (rola niedopowiedzeń). Są tu rozdziały, które nie posuwają akcji, ale wprowadzają nastrój, poprzez impresjonistyczne przedstawienie krajobrazów, ich "odpowiedniość" ze stanem duszy bohaterów lub symboliczne "dopowiedzenie" tych stanów. Trzy ostatnie rozdziały (Asperges me..., Dajmonion, Rozdarta sosna), całe zbudowane na zasadzie symbolu, wzmagają nastrój narastającego dramatu. Krzyk pawia, słyszalny podczas wizyty Judyma u umierającej - zgodnie z prastarą wykładnią - oznacza zbliżającą się śmierć. Kolejny rozdział także zamyka śmierć (samobójcza Korzeckiego). Finał powieści - to "zabicie" miłości. Liryzacja powieści; jej dodatkowym sposobem - dziennik Joasi. Oprócz tego - realizm i naturalizm (somatyzm w opisach). Dysonanse - komizm (np. swawolny Dyzio) obok tragizmu. Wprowadzenie w obręb utworu różnych gatunków (np. wspomnianego wyżej dziennika lub elementów filozoficznej rozprawy [Korzeckiego]).
Najważniejsze motywy. "Bezdomność" (samotność), krzywda społeczna, ubóstwo, chorzy, cierpienie, lekarze, kobieta, wybór moralny, poświęcenie, praca, miłość, rozstanie, symbolizm [np. rozdz. Rozdarta sosna], filister [lekarze zebrani u doktora Czernisza], inteligencja (grupa społeczna = lekarze), przemiana bohatera, dekadentyzm [Korzecki], samobójstwo [Korzecki], miasto, wieś, Żydzi.
 |
| Wyd. Greg |
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Maciejewska Irena, Wstęp, w: Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Wrocław 1987, s. III-CXLVII
Majda Jan, „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego jako powieść-czyn, w: Grzeszczuk Stanisław, Niewolak-Krzywda Anna (red.), Arcydzieła literatury polskiej. Interpretacje, t. 3, Rzeszów 1990, s. 203-218
Popiel Magdalena, Próba tragizmu epickiego - "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, "Pamiętnik Literacki" 1998, z. 2, s. 59-92
Siwiec Magdalena, Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego. Nowy człowiek, w: Kuziak Michał (oprac.), Lektury bez tajemnic, [cz.] 1, Kraków 1999, s. 188-199
Zakrzewska Maria, „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego. Próba interpretacji wymowy ideowej utworu, "Polonistyka" 1985, nr 9, s. 687-704.
Zawistowska Danuta, "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, Warszawa 1976.
Maciejewska Irena, Wstęp, w: Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Wrocław 1987, s. III-CXLVII
Majda Jan, „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego jako powieść-czyn, w: Grzeszczuk Stanisław, Niewolak-Krzywda Anna (red.), Arcydzieła literatury polskiej. Interpretacje, t. 3, Rzeszów 1990, s. 203-218
Popiel Magdalena, Próba tragizmu epickiego - "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, "Pamiętnik Literacki" 1998, z. 2, s. 59-92
Siwiec Magdalena, Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego. Nowy człowiek, w: Kuziak Michał (oprac.), Lektury bez tajemnic, [cz.] 1, Kraków 1999, s. 188-199
Zakrzewska Maria, „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego. Próba interpretacji wymowy ideowej utworu, "Polonistyka" 1985, nr 9, s. 687-704.
Zawistowska Danuta, "Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, Warszawa 1976.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz