Gramatyka (w) poezji

„Jak by się tu wyjęzyczyć” - zastanawiał się Miron Białoszewski... 4 marca przypada Dzień (niektórzy zmieniają go na Święto) Gramatyki! Tak, zmora (niektórych) uczniów ma swoją chwilę w kalendarzu! Istnieje sporo mnemotechnicznych metod wspomagania jej nauki: akrostychy, rymowanki, mapy myśli. Czasem coś podobnego wykorzystują pisarze, ale bez utylitarnego celu. Słowo szczególnie zwraca na siebie uwagę u pisarzy XX wieku: awangardystów, futurystów, lingwistów. Nie tylko u nich. Przypomnimy sobie niektóre „gramatyczne” wiersze?

Fonetyka i fonologia

Niemało takich „dźwiękowych” wierszy u Mirona Białoszewskiego, np. w naśladującym mowę afatyka utworze ”na jesiennej osobności”. Jednak szczególnie dźwięki brzmią w „Ptasim radiu” Juliana Tuwima. Nie zapominajmy też o fonetycznych środkach stylistycznych - instrumentacji głoskowej i jej odmianach: aliteracji, onomatopei, paronomazji (przykłady TUTAJ).  

Morfologia. Fleksja. Słowotwórstwo

Części mowy: „O centaurach, Gramatyka” Zuzanny Ginczanki:

„Przymiotniki przeciągają się jak koty (…)
Oto jest bryła i kształt, oto jest treść nieodzowna,
konkretność istoty rzeczy, materia wkuta w rzeczownik (…)
Zaś przysłówek to nagły cud
niespodzianka potartych krzesiw (…)
A zaimki to malutkie pokoiczki,
gdzie na oknach rosną małe doniczki.”

Rzeczownik, przymiotnik, czasownik - u Kazimierza Wierzyńskiego („Gramatyka na prywatny użytek”):

„Różne są hobbies,
Ja zbieram rzeczowniki (…)
Zbieram też przymiotniki (…)
Nie znoszę tylko czasowników
Ani tak zwanych czasów,
Tego ruchu, który się nie porusza”

Przymiotniki i czasowniki są też np. w wierszach Bez przymiotników” Jana Twardowskiego, „Bezokoliczniki” Tadeusza Peipera i „Lipiec” Juliana Przybosia… Liczby – pojedyncza, np. „Nadwołkowyjskiej nocy liczba pojedyncza” Białoszewskiego… Przypadki, np. dwuznaczne wiersze „Wypadek z gramatyki” i „Z kolejowych przypadków” Białoszewskiego… Tryby, np. „W biały dzień” Szymborskiej… Strony, np. „zakon czynny i bierny” tego pisarza. I czasy, np. „Właściwie każdy wiersz” Szymborskiej lub „O czym myśli dziewczyna na lekcji gramatyki języka polskiego” Ewy Lipskiej:

„Zejdzie z fotografii pisma ilustrowanego
w obcisłych szortach, które poleca na lato.
Albo z ekranu. (...)
Alarm wyobraźni. Perkusja serca.
Stan podgorączkowy nocy. Noc: forma czasu.
Forma czasu przyszłego
złożona z formy osobowej: będę będziesz
będziemy będziecie będą
oraz z form bezokolicznika: kochać
Będę kochać”

Fleksja, czyli np. „*** [I znów jest tak...]” Wierzyńskiego, „Wywód jestem’u” Białoszewskiego. Morfologia i słowotwórstwo, np. kontaminacje słowne Białoszewskiego („Otwockorium”, „Warstwiarstwo”, „Namuzowywanie”, „Zmarwieńsiulpet”).

Składnia

Części zdania, np. filozoficzne, wieloznaczne „Dopełnienie” Tadeusza Różewicza lub "Gramatyka przez sen" Tymoteusza Karpowicza („Rozkład jazdy” TUTAJ).

Leksykologia. Frazeologia

Tutaj mamy np. „Balladę o słownikarzu” Wierzyńskiego i liczne „frazeologiczne” wiersze Stanisława Barańczaka, a w nich przysłowia i ich udosłownienia, stałe lub łączliwe związki, np. „Co jest grane”, „Gdzie drwa rąbią”, „Spójrzmy prawdzie w oczy”, „Ugryź się w język”, „Wziąłem sobie do serca”, „Wypełnić czytelnym pismem” („Te słowa” TUTAJ).

Praktyka językowa. Ortografia i interpunkcja

Normy ortograficzne nie stanowią części systemu językowego ani nie są działem gramatyki, ale ustalonymi przepisami. Podmiot w wierszu „Lekcja gramatyki” Jerzego Harasymowicza zaliczył je jednak do zagadnień gramatycznych i lubił „obserwować” w szkole:

„jak lecą za oknem
swobodne chmur pisownie”

W tym miejscu możemy również umieścić Różewiczowe eksperymenty z ortografią, np. „Końbysięuśmiał” i bardzo poważny „Przecinek” oraz wiersze „hapyent” i  „Otwockanoc” Białoszewskiego.

Ps. Związki frazeologiczne w poezji współczesnej szerzej zostaną omówione 18 marca.