21 marca przypadnie kolejny Światowy Dzień Poezji. Dziś przyjrzymy się niektórym związkom frazeologicznym w polskiej poezji powojennej - ich znaczeniom i sposobom użycia.
Twórcy literatury powojennej często sięgają po związki frazeologiczne. Główne przyczyny tego zjawiska, to nasilająca się potoczność języka literatury (poezji), przewaga refleksji intelektualnej nad emocjonalnością, głębsza refleksja metajęzykowa - zainteresowanie samym językiem i jego komunikacyjnymi możliwościami, podejrzliwość wobec samego systemu językowego (np. w poezji „lingwistów”).
Sposoby użycia związków frazeologicznych we współczesnej poezji: dosłowne (bez zmiany znaczenia), niedosłowne (np. przekształcanie, dodawanie, odejmowanie, wymiana członów, zmiana kontekstu, w którym występują). A oto główne funkcje związków frazeologicznych w utworach poetyckich (z przykładami):
- Wprowadzenie skrótowości dla rozbudowanych ujęć znaczeniowych:
"Przeżył przecież taką noc
kiedy zniknął dom,
w którym były wszystkie jego obrazy.
Malowane o głodzie i chłodzie"
(Anna Świrszczyńska, Ojciec w Krakowie)
- Kondensacja treści:
kiw głów
kiw butów
kiw kolan
pociąganie vizaviw
tokkółata
(Miron Białoszewski, Pociągola)
Wiersz przedstawia kolejowy przedział w trakcie jazdy ("kiw") i przywołuje trzy obrazy: 1/ Polski „delegacyjnej”, czyli PRL-u; 2/ popijania alkoholu w trakcie jazdy (nawiązanie do „głowa się kiwa”, "pociąganie" = „golnąć sobie”, „strzelić sobie gola”); 3/ powrotu kibiców – popijających alkohol? - z meczu („gol”, "kiw" = zwód, "kiwać" = dryblować, "pociąganie" – por. np. „pociągnąć środkiem pola w kierunku bramki”). Kontaminacje (połączenie lub zmieszanie dwóch lub więcej wyrazów) są czynnikiem kondensacji treści.
- Pytanie o związek między językiem a rzeczywistością; ukazanie arbitralności znaku językowego, np. poezja Nowej Fali - tom "Korekta twarzy" Stanisława Barańczaka, "My", "Egzamin" Ewy Lipskiej, "Mała piosenka o cenzurze" Adama Zagajewskiego. Wzbudzenie nieufności wobec języka jako środka komunikacji (np. „lingwiści”). Deformacja rzeczywistości, wynikła z wieloznaczności samego języka, czego efektem bywa pomniejszenie bogactwa świata, np. "Rozkład jazdy" Tymoteusza Karpowicza – TUTAJ.
- Demaskowanie niektórych odmian języka (np. propagandowo-urzędowego), czyli element mowy narzucającej obcą wizję świata:
"Urodzony? (tak, nie; niepotrzebne
skreślić); dlaczego „tak”? (uzasadnić); gdzie?
kiedy? po co? dla kogo żyje? (...)
czy żywi
i czym żywi nieufność? (…)"
(Stanisław Barańczak, Wypełnić czytelnym pismem)
- Metaforyzacja, zwiększanie obrazowości, wzbogacanie języka poezji:
"I ten najmłodszy urodzony
w czepku odszedł w stalowym
hełmie i nie mogła go
pogładzić po głowie"
(Tadeusz Różewicz, Kobieta w czerni stąpa po różach)
W ten sposób – koncentrując wypowiedź wokół głowy („urodzony w czepku”, „hełm”) – ukazuje się ból matki po śmierci („odejściu”) syna – żołnierza. To kolejna odsłona motywu Mater Dolorosa.
- Przeciwnie - środek „odpoetyzowania”, prozaizacji języka:
"ludzie są straszni
po trupach idą
wiadomo stado"
(Tadeusz Różewicz, Która to klasa)
- Konieczność uchwycenia specjalnych odcieni znaczeniowych:
"Nie proszę Ciebie o tę samotność najprostszą
pierwszą z brzegu
kiedy zostaję sam jeden jak palec
kiedy nie mam do kogo ust otworzyć"
(Jan Twardowski, Samotność)
Pierwszy związek frazeologiczny („sam jak palec”) podkreśla samotność związaną z fizyczną nieobecnością innych osób, drugi („nie mam do kogo ust otworzyć”) – z brakiem rozmówców, czyli osób bliskich psychicznie.
- Wzmocnienie, podkreślenie znaczenia związku frazeologicznego:
"Więc tak długo trzeba było rozsądku się uczyć
na pytania logiczne odpowiadać
nie mówić bez sensu i od rzeczy
żeby nagle zobaczyć
że nadzieja może być obok rozpaczy
niewiara obok wiary"
(Jan Twardowski, Żeby nagle zobaczyć)
- Zaskoczenie – wywołane rozszerzeniem lub udosłownieniem znaczenia związku frazeologicznego:
"Sumienie miał czyste. Nie używane."
"Karłom trzeba się nisko kłaniać."
"Miał barwne życie. Zmieniał sztandary."
(Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane)
"Jestem ci już potrzeba
jak umarłemu żywy"
(Ewa Lipska, *** [Na twój pogrzeb])
W wierszu Lipskiej wyrażono oczywistą myśl, że żywi są umarłym potrzebni, bo bez żyjących nie może trwać pamięć o umarłych. Dotyczy to zarówno światopoglądu laickiego, jak religijnego (w tym drugim przypadku – zmarli potrzebują nie tylko pamięci, ale także modlitwy żywych).
"Pośrodku Droga Mleczna.
Któż po niej przechodzi?
To przechodzi ludzkie pojęcie."
(Leopold Staff, Niebo w nocy)
- Budulec "wykrzywionej" - groteskowej, surrealistycznej lub komicznej - wizji świata:
"Przyzywam ciebie, Euterpe,
przyzywam ciebie. Muzo miła,
ciebie, coś w gąszczu moich cierpień
do wiatru mnie nie wystawiła"
(Konstanty Ildefons Gałczyński, Na nowy rok pijmy grape-fruitowy sok)
Patetyczny początek i prozaiczne zakończenie fragmentu wywołują efekt komiczny.
Wybrana bibliografia (do skorzystania w Czytelni)
Anna Pajdzińska, Frazeologizmy jako tworzywo współczesnej poezji, Lublin 1993. ISBN 83-85976-00-0.
Anna Pajdzińska, Frazeologizmy w poezji współczesnej. 1. Użycia kanoniczne, „Polonistyka” 1990, nr 10, s. 540-549.
Anna Pajdzińska, Frazeologizmy w poezji współczesnej. 1. Użycia innowacyjne, „Polonistyka” 1991, nr 4, s. 227-236.
Joanna Sojka, Frazeologiczne gry językowe we współczesnych polskich tekstach kabaretowych, „Poradnik Językowy” 2011, nr 10, s. 60-74.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz