Fanfiction, mail art, pop-frakcja… O niektórych nowych gatunkach i zjawiskach w literaturze

Nielinearność, interaktywność, hipertekstowość, polisensoryczność. Oto cechy niektórych współczesnych tekstów literackich, nieznane wcześniejszym epokom. Ale twórczość zarówno w takiej, jak również w „tradycyjnej” postaci może stać się źródłem pięknych przeżyć estetycznych. Dziś wskażemy - w telegraficznym skrócie! – kilka nowych (lub przeżywających swoje odrodzenie w innym kontekście kulturowym) gatunków i zjawisk literackich.

Blog. “Pamiętnik”, dziennik internetowy. Vlog. Wideoblog, czyli blog, którego główną treść stanowią pliki filmowe. Pojecia znane, zatem nie będziemy ich szerzej omawiać.

Fanfiction (fanfik, ang. fanatic fiction). Literatura tworzona (zwykle bez pobierania honorariów) przez amatorów - fanów wybranych, książek, gier, filmów, pisarzy, zorganizowanych w fandomy. Ta twórczość polega na dodawaniu pewnych elementów (np. wypełnianiu luk tekstu kultury), zmianie wydźwięku, zakończenia, dodawaniu nowych postaci itp. Przykłady: sequele powieści Iana Fleminga o Jamesie Bondzie, dalsze przygody Conana Barbarzyńcy, postaci stworzonej przez Roberta E. Howarda.

Fantasy. Temu gatunkowi poświęciłyśmy artykuł, zatem nie będziemy powtarzać zawartych w nim treści.

Haiku. Gatunek (podobnie jak niżej wymieniony limeryk) nie jest "nowy". Był znany już w … XVII wieku. Powstał w Japonii. Posiada stałe reguły budowy. "Nowością” w literaturze współczesnej jest to, że może być tworzony elektronicznie. Kilka lat temu opracowano program komputerowy, który sam go generuje - na podstawie kilku słów podanych przez użytkownika. Taki utwór może być następnie wzbogacany treściowo.

Komiks internetowy (komiks sieciowy, ang. webcomic). Odmiana komiksu tradycyjnego, która jest dostępna wyłącznie w Internecie lub w nim miała początek.

Liberatura. Literatura totalna, w której nośnikiem znaczenia jest w równym stopniu język, jak i forma książki (kształt, budowa, forma zapisu tekstu). Twórcą pojęcia jest Zenon Fajfer.

Limeryk. Krótki, żartobliwy wierszyk  o stałych regułach budowy. Powstał w XVIII stuleciu. Był tworzony przez wielu znanych pisarzy (np. Julian Tuwim, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak). Obecnie przeżywa swój renesans.

Legenda miejska (ang. urban legend). Informacja z pozoru prawdopodobna, ale na ogół fikcyjna, rozpowszechniana w Internecie, mediach lub wśród znajomych. Jej źródło jest anonimowe, tematyka budzi duże zainteresowanie, bo ma istotne znaczenie dla szerokiego kręgu mieszkańców miasta i zarazem skrywa pewną tajemnicę. Rodzaj plotki.

Literatura w przestrzeni miasta. Przestrzeń miejska, stanowiąca zespół form architektonicznych i rozgrywających się w jej obrębie wydarzeń, to również środowisko dla działań literackich. Wśród nich znajdują się między innymi:

Graffiti literackie. Napis na murze, klatce schodowej, płocie, będący przejawem spontanicznej ekspresji jego twórcy.

Mural. Wielkoformatowa grafika na murze.

Reklama (billboard, plakat, neon itp.). O niej dodatkowo pisać nie trzeba, gdyż zjawisko posiada już obszerna literaturę przedmiotu.

Vlepka. Mała forma plastyczna, przyklejana w miejscach publicznych, często uczęszczanych, także w środkach miejskiej komunikacji, podejmująca różnorodną tematykę (humorystyczną, sportową, literacką, filozoficzną, religijną, polityczną itp.).

Liternet. Ogół zjawisk łączących literaturę i Internet. Obejmuje: literaturę i czasopisma w postaci cyfrowej, e-booki, blogi, także organizację danych w postaci hipertekstu w literaturze.

Mail art. Rodzaj sztuki interaktywnej, w którą włącza sie szerokie grono odbiorców, a jej wartości estetyczne są mniej ważne od faktu sieciowej wymiany. Do tego zjawiska należą np. wiadomości, wiersze, pocztówki, fotografie, naklejki, pieczęcie znaczki, które można przesyłać do odbiorców tradycyjnie lub za pomocą poczty elektronicznej. Ci ostatni współtworzą otrzymane "dzieło". Prekursor: Ray Johnson. Twórcy: Chuck Welsh, Sebastian Cichocki.

Multipoezja. Formuła tworzenia poezji w określonej sytuacji, z uwzględnieniem specyfiki miejsca czy medium, np. kabaret, lokal, uliczny mur czy chodnik. Multiwiersz może być recytowany, śpiewany, grany. Znany twórca: Michał Zabłocki.

Poezja SMS-owa. Niewielka forma (160 znaków), w której powinno się znaleźć maksimum treści. Zjawisko słabo opisane, powstałe w pierwszej połowie lat 90. XX wieku. Pokrewna haiku i limerykowi.

Pop-frakcja. Literatura podejmująca dialog z kulturą masową, choć sama do niej nie należy. Posługuje się cytatem, pastiszem, parodią itp.

Powieść graficzna. Podobna do komiksu, ale zamknięta całościowo pod względem wydawniczym (publikowana nie w odcinkach, ale w jednej całości). Termin stworzył Lynd Ward w I połowie XX w. Inni twórcy: Will Eisner, Raymond Briggs.

Powieść hipertekstowa. Utwór powstały w przestrzeni wirtualnej, charakteryzujący się nielinearnością i niesekwencyjnością zdarzeń, oparty na zasadzie hipertekstu. Zawiera również elementy pozajęzykowe (np. obraz, dźwięk, animacja). Czytelnik sam decyduje o kolejności czytania. Twórcy: Robert Arellano, Jim Rosenberg, Robert Kendall.

Slam poetry (slam poetycki). Połączenie poezji i performance'u. Publiczny pojedynek poetów, odbywający się w określonym czasie (każdy twórca ma 3 minuty na prezentację swego utworu), przed jury wybieranym spośród widzów. Twórca imprezy: Marc Kelly Smith. Pierwszy polski zwycięzca zawodów: Jaś Kapela.

Bibliografia (wybór)

Bogaczyk-Vormayr, Małgorzata, Wszystko jest Tekstem? Hipertekstualność jako nowe doświadczenie literatury, „Teksty Drugie” 2008, nr 1/2, s. 256-269.

Hoffmann Beata, Vlepka - sztuka czy wandalizm?, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2006, nr 3, s. 8-12.

Janusiewicz Małgorzata, Nowa literatura, czyli hipertekst literacki, „Polonistyka” 2010, nr 11, s. 43-50.

Karwatowska Małgorzata, Jarosz Beata (red. nauk.), (Nowe) media. Implikacje kulturowe, językowe i edukacyjne, Lublin 2015. ISBN 978-83-7784-633-9.

Malczenko Beata, Zjawisko fan fiction, „Język Polski w Szkole IV-VI” 2013/2014, nr 2, s. 7-25.

Michałowski Piotr, Haiku wobec poetyki epifanii nowoczesnej, „Ruch Literacki” 2003, z. 3, s. 291-302.

Nowicka Barbara, Literatura a internet, „Śląsk” 2012, nr 2, s. 40-41.

Nycz Ryszard, Literatura nowoczesna. Cztery dyskursy (tezy), "Teksty Drugie" 2002, nr 4, s. 35-46.

Ogonowska Agnieszka, Międzyprzestrzenie dyskursu. Intertekstualność i intermedialność. Analiza zjawisk w kontekście wybranych tekstów audiowizualnych, literackich i liternetowych, „Przegląd Humanistyczny” 2006, nr 2, s. 15-28.

Pisarski Mariusz, Od znaczenia do działania i z powrotem. Nowe funkcje słowa w cyberpoezji i hipertekście, „Przegląd Humanistyczny” 2013, nr 4, s. 53-61.

Potrykus-Woźniak Paulina, Słownik nowych gatunków i zjawisk literackich, Warszawa, Bielsko-Biała 2010. ISBN 978-83-262-0173-8.

Wrycza Joanna, Hipertekst wobec ograniczeń książki drukowanej, „Nowa Polszczyzna” 2006, nr 5, s. 49-55.

Zabłocki Michał, Czym jest "Multipoezja"?, „Przegląd Powszechny” 2012, nr 4, s. 19-25.

Żabski Tadeusz (red.), Słownik literatury popularnej, Wrocław 1997. ISBN 83-7091-039-4.