Kącik Maturzysty – 30: Film (rodzaje i gatunki, najkrótsza historia). Ekranizacja i adaptacja filmowa

W Podstawie programowej zawarto elementy edukacji filmowej. Poniżej – pojęcia, które mogą się przydać. Uwaga! Posiadamy także opracowanie własne nt. języka filmu (jednostki budowy filmu, punkty widzenia kamery, montaż, dźwięk i cisza, narracja i czasy filmowe, inscenizacja). Jeśli ktoś jest lub będzie nimi (np. po maturze!) z jakichkolwiek powodów zainteresowany, może napisać do Wydziału (adres w zakładce Kontakt), a prześlemy e-mailem.

RODZAJE I GATUNKI FILMOWE

RODZAJE FILMOWE – film animowany, dokumentalny i fabularny.

GATUNKI FILMOWE - niełatwo jednoznacznie wskazać, gdyż różne kryteria przyjmuje się przy ich rozróżnianiu, np. forma (film muzyczny, poetycki itp.), reakcja widza (horror, komedia), temat (film biograficzny, kryminalny). Ogólnie: grupy filmów o podobnych schematach fabularnych, typach bohaterów i sposobach przedstawienia. Oto najważniejsze:

Anime – japoński film animowany. Postacie - rysowane ręcznie / tworzone komputerowo. Korzysta z konwencji różnych gatunków (zwłaszcza science fiction i cyberpunk), ale jest samodzielnym gatunkiem, np. Ghost in the Shell M. Oshii.

Ballada filmowa – film epicko-liryczny. Tematem – jednostka i jej dramatyczne losy, czasem nasycone fantastyką (jak w literackim odpowiedniku). Środki wyrazu: subiektywizm, paralelizm, powtórzenia, refreniczność, nawiązanie do ludowego kodeksu etycznego, czasem - dystansowanie się od realistycznej konstrukcji świata przedstawionego, np. Ballada o żołnierzu G. Czuchraja, Bonnie i Clyde A. Penna, Jańcio Wodnik J.J. Kolskiego.

Chick Flick – filmy o kobietach i dla młodych kobiet, np. Czułe słówka J.J. Brooksa, Mamma Mia! P. Lloyd. Podobne gatunki: melodramat, komedia romantyczna (romcom).

Cyberpunk – tematycznie - połączenie zaawansowanej techniki z buntem. Wizja niespokojnego, pogrążonego w marazmie świata, z którego bohaterowie uciekają w przestrzeń wirtualną. Np. Łowca androidów R. Scotta, Matrix A. i L. Wachowskich. Gatunki powiązane: Biopunk – o technologii mającej stworzyć istoty „ulepszone” względem ludzi, np. Istota V. Nataliego, Avatar J. Camerona. Steampunk – fantastyka w stylu retro, rozgrywająca się w epoce wiktoriańskiej, np. Powrót do przyszłości III R. Zemeckisa.

Film akcji (kino akcji, action movie) – często utożsamiany z f. sensacyjnym. Cechy: szybkie tempo akcji i nagromadzenie scen, w których bohaterowie pozytywni ścierają się z negatywnymi. Dominuje motyw zemsty głównego bohatera na „czarnym charakterze” lub uratowanie kogoś z opresji. Fabuła – na ogół na drugim planie. Np. Rambo. Pierwsza krew T. Kotcheffa, Oddział Delta M. Golana.

Film drogi – tematem – podróż odbywana samochodem/ciężarówką/motocyklem, mająca wymiar egzystencjalny, będąca metaforą życia i poszukiwania wolności. Bohaterami – indywidualiści, buntownicy i outsiderzy, szukający sensu istnienia, np. Easy Rider D. Hoppera, Sugarland Express S. Spielberga.

Film fantastycznonaukowy (science-fiction, film SF) – odmiana fantastyki. Wykorzystuje osiągnięcia nauki, jest zgodny z jej zasadami, ale dodaje elementy fantazji; rola wyobraźni, nieprawdopodobieństwa. Częste tematy – podróże w czasie/przestrzeni; futurologia (eksploracja kosmosu, rola maszyn/robotów). Np. 2001 Odyseja kosmiczna S. Kubricka.

Fantasy – odmiana fantastyki, z nawiązaniami do form klasycznych (baśń, film grozy). Główne grupy: 1/ heroic fantasy (f. bohaterskie) – najważniejszy jest bohater zmagający się z licznymi wrogami/potworami, np. Conan Niszczyciel R. Fleischera; 2/ sword and sorcery (f. magii i miecza) – świat pełen czarnoksiężników, elfów, goblinów, jednorożców, nawiązujący do mitologii oraz średniowiecznych legend, np. Legenda R. Scotta; 3/ „łagodniejsza” odmiana (bez miecza), dla szerszej widowni, np. Niekończąca się opowieść W. Petersena, Willow R. Howarda, adaptacje filmowe powieści J.R.R. Tolkiena, C.S. Lewisa.

Film grozy (horror) – odmiana fantastyki. Cele: wywołanie nastroju przerażenia, niepokoju, szoku. Często - elementy/postacie ze świata nadnaturalnego i tajemniczego: wilkołaki, wampiry, duchy, demony, nawiedzone domy. Np. Omen R. Donnera.

Komedia grozy – połączenie komedii z wątkami kryminalnymi i gotycką atmosferą (prekursorem – tzw. old dark house movie). Akcja – zwykle w starym domu, np. Kruk R. Cormana, Gremliny rozrabiają J. Dantego.

Film historyczny, film biograficzny - prezentuje wydarzenia/postaci historyczne, np. Napoleon A.Gance’a, Braveheart - Waleczne Serce M. Gibsona, Cristiada D. Wrighta. Też: film płaszcza i szpady (film kostiumowy) – akcja toczy się między XV-XVIII w. Cechy: liczne sceny walki na szpady, awanturnicza, przygodowa intryga, wątek romansowy, dzielni bohaterowie, stereotypowi władcy; ludowość/pseudoludowość; akcja – na ogół we Francji, Hiszpanii i Włoszech, np. Znak Zorro F. Niblo, Serce i szpada A. Hunebelle’a.

Film katastroficzny – tematem – dramatyczne wydarzenia wywołane naturalnymi / sprowokowanymi przez człowieka przyczynami (trzęsienie ziemi, powódź, tornado, zejście lawiny, uderzenie meteoru, zatonięcie okrętu, porwanie samolotu, epidemia itp.), np. Titanic J. Camerona, Armageddon M. Bay’a, Pojutrze R. Emmericha.

Film obyczajowy – przedstawia codzienność, zachowania ludzkie, grupy społeczne, pracę, życie codzienne, np. Amator K. Kieślowskiego. Podgatunek: dramat obyczajowy – tematem – konflikt wokół jakiegoś problemu społecznego, np. obyczajowości, inwalidztwa, stylu życia, np. Piękny umysł R. Howarda.

Film poetycki – nie jest gatunkiem, ale odmianą rodzajową! Działa głównie na wrażenia; impresyjny, często niefabularny (lub o drugorzędnym znaczeniu fabuły); jego środki przekazu (wizualne i muzyczne) wytwarzają klimat nastrojowy, liryczny. Posługuje się (jak liryka) niedomówieniem, symbolem, alegorią, np. Zwierciadło A. Tarkowskiego, filmy J.J. Kolskiego.

Film sensacyjny – nie jest gatunkiem, ale odmianą rodzajową! Typ struktury, obecny w różnych gatunkach; głównym wyznacznikiem - sposób pokazywania wydarzeń, a nie treść. Cechy: trzymająca w napięciu intryga, niezwykłe zwroty akcji, wątki poboczne, które przyspieszają rozwój akcji. Zwykle łączy kilka gatunków, np. Raport Pelikana A. Pakuli. Pojęcie film akcji (Action Film, Action Picture) – często utożsamiany z f.s. Gatunki: Film detektywistyczny, np. Ruchomy cel J. Smighta. Film gangsterski – tematyka – losy gangsterów/przestępców, głównie w USA w okresie prohibicji (1919-1933). Bohaterowie: szef gangu/mafii, jego podwładni i rywal (inny gangster lub policjant). Akcja – zwykle w mieście, pełnym korupcji i zła, np. Cotton Club F.F. Coppoli. Podgatunki: noir film (czarny film) – bez jasnego podziału na dobro i zło, moralistyki i szczęśliwego zakończenia. Częste obrazy nocnego miasta. Bohaterowie – przeciętni ludzie uwikłani przypadkiem w świat przestępców, prywatni detektywi i kobiety fatalne. Rozwój – lata 40./50. w USA, np. ekranizacje powieści R. Chandlera; neo-noir film – od lat 60. Cechy: nowatorstwo i wieloznaczność fabuły, trzymająca w napięciu akcja. Główny temat: utrata pamięci/tożsamości, np. Zagubiona autostrada D. Lyncha; mob film - o przestępczości zorganizowanej, głównie mafii (czasem utożsamiany z noir film). Film kryminalny - schemat - zabójstwo, śledztwo, poszukiwanie mordercy. Podgatunki: dramat sądowy, np. Dwunastu gniewnych ludzi S. Lumeta; film szpiegowski, np. seria filmów o Jamesie Bondzie;

film / dramat więzienny (prison film) - akcja rozgrywa się we więzieniu, w obozie jenieckim, zakładzie poprawczym itp., np. Skazani na Shawshank F. Darabonta; heist film – tematem - planowanie kradzieży, jej dokonanie i ucieczka; żywa akcja, liczne niespodzianki, np. Incepcja Ch. Nolana; horror kryminalny - łączy elementy filmu kryminalnego i horroru, np. Milczenie owiec J. Demme. Film policyjny - schemat - przestępstwo, poszukiwanie sprawcy, zmagania policji, np. 07 zgłoś się K. Szmagiera (serial z czasów PRL). Slasher – z licznymi scenami śmierci, zwykle zaprezentowanymi ze szczegółami, np. Koszmar z ulicy Wiązów W. Cravena.

Film wojenny, np. Pluton O. Stone’a.

Filmy sztuki walki – tematyka – starcie mistrzów popularnego stylu walki; popisy kaskaderskie i pościgi. Fabuła – drugorzędna, np. Wejście smoka R. Clouse’a.

Gradaptacja – filmowa adaptacja gier wideo, np. Silent Hill Ch. Gansa.

Kaijū-eiga – japońskie filmy o potworach, np. Godzilla I. Hondy.

Kamp – „kino złego smaku”, ukazujące sztuczny, wystylizowany świat, często parodystyczny, lubujący się w wieloznaczności i zaprzeczający kulturze głównego nurtu, np. Edward Nożycoręki T. Burtona.

Kino Generacji (Pokolenia) X – kino generacji urodzonej w latach 1961(5)-1981, tzn. między pokoleniem wyżu demograficznego a tzw. pokoleniem milenijnym (pokoleniem Y). Cechy pokolenia: lęk przed utratą pracy, samotnością i niepewną przyszłością. W muzyce – depresyjne i pesymistyczne teksty zespołów grających grunge (np. Nirvana, Pearl Jam), np. W pogoni za Amy K. Smitha.

Komedia – np. filmy S. Chęcińskiego, S. Barei. Burleska (slapstick) – historyjka (głównie z okresu kina niemego) oparta na gagach (komediowych/farsowych chwytach) – nieporozumieniach, zatargach, antagonizmach i innych konfliktach. Bogata w pościgi, bijatyki, z których cało wychodzi zawsze ulubieniec publiczności, np. ze S. Laurelem i O. Hardy'm (Flip i Flap). Odmiany gatunkowe komedii: czarna komedia – tematyka – śmierć, cierpienie, niepełnosprawność, zbrodnia – ujęte żartobliwie. Elementy groteski i ironii, np. Bękarty wojny Q. Tarantino, surrealistyczne kabarety grupy Monty Pythona. Komedia grozy zob. przy Film grozy. Komedia romantyczna (romcom) - tematyka – zakochani bohaterowie muszą się przyznać do miłości oraz walczyć o nią pomimo różnych przeciwności, np. Pretty Woman G. Marshalla. Komediodramat (film tragikomiczny) – łączy elementy komizmu, tragizmu i liryzmu, wywołując i śmiech, i współczucie/litość, np. Brzdąc oraz Psie życie Ch. Chaplina, Zezowate szczęście A. Munka, Forrest Gump R. Zemeckisa.

Melodramat – tematyka miłosna „z przeszkodami” (ze strony rodziny, uwarunkowań społecznych itp.), efekty patetyczne i sentymentalne, najczęściej – tragiczne zakończenie (śmierć lub rozłąka kochanków), chociaż nie zawsze, np. Casablanca M. Curtiza. Odmiana: Melodramat macierzyński – dwa ogólne schematy fabularne: 1/ kobieta zamężna utraciła dziecko z własnej winy i podejmuje próbę jego odzyskania, ponosząc wiele cierpień i poświęceń; 2/ kobieta niezamężna, matka, walczy o odzyskanie dziecka, które urodziła w młodości i nierozważnie oddała na wychowanie obcym ludziom, np. Matczyne serce oraz Złamana lilia D.W. Griffitha. Dziś ten nurt w dużym stopniu kontynuuje tzw. kino familijne, ale finał rzadko jest tragiczny.

Mockumentary – film humorystyczny i satyryczny pokazany w formie stylizowanej na dokument, np. Zelig W. Allena.

Musical - łączy dialogi, piosenki, muzykę i taniec, np. My Fair Lady G. Cukora. 

Peplum – umowna nazwa odmiany widowiska o tematyce mitologiczno-historycznej produkowanego głównie w USA i Włoszech w latach 50. i 60. Niektórzy filmoznawcy uważają, że to zjawisko tylko włoskie, np. Herkules L. Cozzi.

Sitcom (situation comedy) – serial. Akcja - na małej przestrzeni; barwne postacie i celne dialogi; tzw. śmiech z puszki (nagrany na ścieżce dźwiękowej), np. Bill Cosby Show.

Superhero movie – o komiksowych bohaterach, np. Batmanie, Supermanie. Efekty specjalne, wysoki budżet, pozytywny, zwycięski bohater, np. Iron Man J. Favreau.

Survival – o ludziach zagubionych w nieznanych sobie częściach świata i zmuszonych do przetrwania w niesprzyjających okolicznościach (dzikie zwierzęta, klimat, samotność, wrogość tubylców), np. Cast Away – Poza światem R. Zemeckisa, Lot Feniksa J. Moore’a.

Thriller (dreszczowiec) – tajemniczość, niepewność i napięcie; szybka akcja; bohater – w sytuacji osaczenia, zagrożenia; zaskakujący finał. Np. Ptaki A. Hitchcocka. Podgatunki: thriller erotyczny, np. Chloe A. Egoyana. Thriller kryminalny (crime thriller) – z elementami kryminału; rola aspektów psychologicznych. Bohaterowie – na ogół seryjni mordercy, psychopaci, gwałciciele, porywacze, np. Czarna wdowa B. Rafelsona. Zob. też Film sensacyjny. Thriller medyczny – bohaterowie – na ogół lekarze; temat – kwestie bioetyczne związane z rozwojem medycyny, także powiązania świata medycznego ze środowiskiem przestępczym, np. Coma M. Crichtona. Thriller polityczny – ludzie uwikłani w związki z władzą; na granicy praworządności i przestępstwa, np. Firma S. Pollacka. Utożsamiany z conspiracy thriller, w którym bohater samotnie walczy z dużą grupą wrogów. Thriller psychologiczny – konflikt między głównymi bohaterami znajduje się w sferze emocjonalnej, np. Siedem D. Finchera.

Western – nawiązuje do zmitologizowanej historii podboju Dzikiego Zachodu; osadzony w drugiej połowie XIX w.; konwencjonalna ikonografia (góry, prerie, kaniony), miejsca (saloon), rekwizyty i skonwencjonalizowane schematy fabularne, np. Dyliżans J. Forda. Podgatunki: acid western – poważnie narusza konwencję gatunku; niepokojąca, odrealniona, oniryczna atmosfera; często – antybohater, np. Truposz J. Jarmuscha. Antywestern - bez wyraźnego przeciwstawienia bohaterów dobrych i złych, negujący niektóre podstawowe zasady etyczne, które gloryfikował western (honor, rodzina itp.), np. Tańczący z wilkami K. Costnera. Nadwestern (western powieściowy) – akcja nie jest szybka, raczej skupiona na psychologii bohaterów (termin B. Michałka), np. 15¹⁰ do Yumy D. Davesa. Spaghetti western - brutalność, brak podziału  na dobro i zło; kręcone we Włoszech i Hiszpanii w latach 1963–1973, np. Dobry, zły i brzydki S. Leone.

Dla chcących wiedzieć więcej!

HISTORIA FILMU - podstawowe daty, kierunki, dzieła i twórcy

- 28 grudnia 1895 r., Grand Café, Paryż – pierwsza publiczna projekcja (Wjazd pociągu na stację w La Ciotat oraz Wyjście robotników z fabryki). Bracia August i Ludwik Lumière.

- Szwedzka szkoła filmowa. Do lat 20. XX w. Reżyserzy: Mauritz Stiller, Victor Sjőstrőm.

- Niemiecki ekspresjonizm. Od 1917 r. Robert Wiene (Gabinet doktora Caligari), Fritz Lang (Metropolis), Friedrich Wilhelm Murnau (Nosferatu – symfonia grozy; Portier z hotelu Atlantic), Paul Leni (Gabinet figur woskowych).

- Impresjonizm (pierwsza awangarda). Francja. Od połowy lat 20. XX w. John Epstein (Upadek domu Usherów), Abel Gance (Oskarżam; Koło udręki).

- Awangarda. Futuryzm, dadaizm, surrealizm. Jean Vigo, Ferdynand Léger, René Clair (Paryż śpi), Luis Buñuel (Pies andaluzyjski).

- Radziecka szkoła montażu. Po 1917 r. Siergiej Eisenstein (Pancernik Potiomkin), Wsiewołod Pudowkin (Matka), Aleksander Dowżenko (Ziemia).

- Amerykańskie kino lat 20. XX w. Adolph Zukor, David Wark Griffith (12 Przykazań; Nietolerancja); Charlie Chaplin, Erich von Stroheim.

- Przełom dźwiękowy – Śpiewak jazzbandu Alana Croslanda (1927 r.). Inni reżyserzy: Ernst Lubitsch, King Vidor, Joseph von Sternberg, Fritz Lang (M – jak morderca).

- Kino lat 30. – kino faszystowskie (Carmine Gallone, Leni Riefenstahl, Hans Steinhoff) i socrealistyczne (Grigorij Kozincew, Leonid Trauberg, Siergiej Jutkiewicz, bracia Wasiljew).

- Czarny realizm poetycki (tzw. szkoła francuska). Lata 1934-1939. Jean Renoir (Towarzysze broni), Marcel Carné (Ludzie za mgłą). Kino w Hollywood lat 30.: Mervyn LeRoy, John Ford, Frank Capra, bracia Marx.

- Kino II wojny światowej: Francja: Marcel Carné, Claude Autant-Lara, Henri Cluuzot. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone: Laurence Olivier (Hamlet), Charlie Chaplin (Dyktator), Orson Welles (Obywatel Kane). Stalinowska propaganda wojenna: Siergiej Eisenstein (Iwan Groźny), Mark Donski (Dusze nieujarzmione).

- Włoski neorealizm. Lata 40. - 50. Alberto Lattuada, Luchino Visconti, Vittorio De Sica (Złodzieje rowerów), Giuseppe De Santis (Rzym, godzina 11).

- Radzieckie kino tzw. odwilży. Od 1956 r. Siergiej Kałatozow (Lecą żurawie), Grigorij Czuchraj (Ballada o żołnierzu), Siergiej Bondarczuk (Los człowieka), Andriej Tarkowski (Dziecko wojny).

- Polska Szkoła Filmowa (1956-1961). Wpływ włoskiego neorealizmu i przemian związanych z 1956 r. Obrachunki z czasami wojny i okupacji. W centrum zainteresowania – i naród, i jednostka. Pokoleniowy sprzeciw wobec sztuki socrealistycznej. Debiut wielu młodych reżyserów i operatorów. Dwa nurty: heroiczny (A. Wajda) i demitologizujący, polemiczny -  Andrzej Munk (Zezowate szczęście; Eroica), Andrzej Wajda (Lotna; Popiół i diament), Jerzy Kawalerowicz (Pociąg). Główny scenarzysta: Jerzy Stefan Stawiński.

- Kino Japonii. Związek ze sztuką tradycyjnego teatru. Dwa nurty: gendai-geki (opowieści współczesne); jidai-geki (obrazy historyczne). Akira Kurosawa (Siedmiu samurajów), Kenji Mizoguchi (Opowieści księżycowe), Yasujiro Ozu (Późna wiosna), Masaki Kobayashi (Harakiri).

- Powojenne kino brytyjskie. Lata 50. Carol Reed, David Lean. Powojenne kino amerykańskie. Lata 50. Billy Wilder, Elia Kazan, Fred Zinemann.

- Nowa Fala w Europie. Od końca lat 50. Związek z nową obyczajowością. Bunt przeciw zastanym konwencjom sztuki, ukazywanie ludzkich uczuć. Francja: Claude Chabrol, François Truffaut, Alain Resnais, Jean-Luc Godard, Eric Rohmer. Wielka Brytania: „młodzi gniewni”. Tony Richardson, Karel Reisz, John Schlesinger – reżyserował też w USA. Niemcy: Wim Wenders, Rainer Werner Fassbinder, Volker Schlőndorff.

- Kontestacja w kinie. Koniec lat 50. i lata 60. Kontrkultura. Bunt. USA: Nicholas Ray (Buntownik bez powodu), Mike Nichols, Denis Hopper (Easy Rider), Arthur Penn (Bonnie i Clyde), David Lynch (Dzikość serca). Włochy: Michelangelo Antonioni (Powiększenie), Marco Ferreri (Wielkie żarcie).

- Kino krajów Europy Środkowej – lata 60. i 70. Czechy: Miloš Forman, Jiři Menzl. Węgry: István Szabó, Miklósz Jancsó.

- Polskie kino moralnego niepokoju – 1976-1981. Kontestacja artystyczna, bunt przeciw wynaturzeniom socjalizmu (PRL). Andrzej Wajda (Człowiek z marmuru), Krzysztof Zanussi (Struktura kryształu; Barwy ochronne), Krzysztof Kieślowski (Amator), Wojciech Marczewski (Dreszcze), Feliks Falk (Wodzirej), Agnieszka Holland (Aktorzy prowincjonalni).

- Lata 70. i 80. w kinie amerykańskim. Wpływ wojny wietnamskiej. Wzrost znaczenia niezależnych producentów. Wybitne indywidualności. Francis Ford Coppola, Michael Cimino, Martin Scorsese, Steven Spielberg, Peter Weir (Stowarzyszenie umarłych poetów) – reżyser pochodzący z Australii, Woody Allen.

- Filmowy postmodernizm. Zespół różnorodnych zjawisk, niejasno definiowanych. Raczej – szereg tytułów i twórców, np. Derek Jarman, David Lynch (Miasteczko Twin Peaks).

- Lata 90. w kinie amerykańskim. Osobowości: bracia Coen, Quentin Tarantino, Steven Soderbergh. Kino niezależne: Jim Jarmusch.

- Lata 90. w kinie europejskim. „Dogma 95” – manifest duńskich reżyserów, ogłoszony 13 marca 1995 r., postulujący odrzucenie komercjalizacji oraz amerykańskich produkcji. Lars von Trier, Emir Kusturica, Tom Tykwer.

EKRANIZACJA I ADAPTACJA FILMOWA

EKRANIZACJA - 1/ opracowanie utworu literackiego (dramatu, powieści, opowiadania itp.), gry komputerowej, komiksu w wersji filmowej - w sposób możliwie najbardziej wierny oryginałowi. 2/ Utwór powstały w ten sposób.

ADAPTACJA FILMOWA - często utożsamiana z ekranizacją, ale nietożsama z nią. Różnica polega na stopniu wierności oryginałowi literackiemu. A.f. może wykorzystać fragment pierwowzoru, jeden wątek itp. Podchodzi twórczo do dzieła literackiego, pokazując własną interpretację tematu, idei.

Bibliografia i netografia (wybór)

Bobiński Witold, Idę do kina! czyli co młody kinoman wiedzieć powinien, Kraków 1995. ISBN 83-85845-19-4

Czyżewski Stefan, Sitarski Piotr, ABC filmu. Słownik pojęć filmowych [online], dostępny: http://www.edukacjafilmowa.pl/materialy-edukacyjne/abc-filmu

Gałuszka Kinga, Filmoteka szkolna. Smak kina, czyli krótki elementarz języka filmowego [online], tryb dostępu: http://www.nai.edu.pl/files/courses/196/modul_III/dokumenty/smak_kina_galuszka.pdf

Kołodyński Andrzej, Zarębski Konrad J., Słownik adaptacji filmowych, wyd. 2, Warszawa 2011. ISBN 978-83-7446-724-7

Michałek Barbara (oprac.), Historia filmu. Zestawienie bibliograficzne w wyborze [online], tryb dostępu: http://pbw.katowice.pl/katowice/ib/historia_filmu.pdf

Paszylk  Bartłomiej, Słownik gatunków i zjawisk filmowych, Warszawa, Bielsko-Biała 2010. ISBN 978-83-262-0551-4

Wojnicka Joanna, Katafiasz Olga, Słownik wiedzy o filmie, Bielsko-Biała 2005. ISBN 83-7266-325-4