Pomiędzy Drogą Mleczną a Śródziemiem, czyli od science fiction do fantasy.

Żył w latach 1921-2006, zatem łatwo dostrzec, iż jest powód (okrągłe rocznice!), by go wspomnieć. Tak, to Stanisław Lem pośmiertnie świętuje. I miłośnicy jego twórczości. Dziś postać autora Solaris będzie tylko inspiracją do artykułu na temat gatunków i podgatunków literatury fantastycznej. Wiemy, że sporo naszych Użytkowników chętnie ją czyta. Ale są zasadnicze różnice między fantastyką pisaną przez – powiedzmy - Wellsa, Vonneguta i Tolkiena, prawda? Dlatego sporządzimy wspomniany przegląd. Posłużymy się ustaleniami znawczyni zagadnienia - Dominiki Oramus.

źródło

Fantastyka z grubsza dzieli się na: SCIENCE FICTION, HORROR i FANTASY. Oczywiście, nie są to gatunki jednorodne, często się przenikają. Przyjrzyjmy się na przykład powieściom Juliusza Verne’a. 20 000 mil podmorskiej żeglugi, Wokół Księżyca, nawet… Tajemnica zamku w Karpatach. Są tam naukowe odkrycia, jest niesamowitość, ale futurologia – tylko w drugiej. Zaś autorzy tacy jak Edgar Allan Poe, Robert Louis Stevenson czy Howard Phillips Lovecraft zbliżają się raczej do horroru. I jeszcze inna grupa twórców: Aldous Huxley, Jewgienij Zamiatin, George Orwell ukazują przyszłość, jednocześnie komentując tę rzeczywistość, w której żyją. Jednak jeśli wyznaczniki gatunkowe HORRORU łatwo wskazać, o tyle trudniej wyznaczyć wyraźny podział między SCIENCE FICTION a FANTASY. Wydaje się, że kluczowe jest pojęcie prawdopodobieństwa. Najprościej mówiąc: wiele wynalazków prezentowanych w powieściach sf  m o g ł o b y  zaistnieć, zaś świat wykreowany w dziełach fantasy nie ma  n i c  wspólnego z jakimkolwiek prawdopodobieństwem. Tak twierdzi Andrzej Zgorzelski (bibliografia poniżej).

HORROR. Jego schematy fabularne są podrzędne do emocji (strach), które ma wzbudzać. Każdy zapewne wymieniłby ich sporo.

FANTASY - podgatunki (wraz z przykładami twórców):

Kidult fantasy. Książki o cechach literatury młodzieżowej. Bohaterowie to młodzi ludzie w obliczu wyzwania (wędrówka do magicznej krainy, często w celu uratowania niezwykłego przedmiotu, walka ze złem), przekraczający granice rzeczywistości i krainy magii, czyli wędrujący w światach równoległych. Twórcy: Joanne K. Rowling, Garth Nix.

Urban fantasy. Specyficzna, dwuczęściowa budowa świata przedstawionego: wielkie miasto i współistniejący z nim (pod nim) świat fantastyczny, połączony z pierwszym tajnymi przejściami, znanymi tylko wtajemniczonym. Np. Miejsce początku Ursuli Le Guin.

High fantasy (epic fantasy, quest fantasy). Osią tematyczną jest wyprawa podjęta w określonym celu. Jej uczestnicy to i ludzie, i Starsze Rasy (krasnoludy, elfy i inne istoty). Ważną rolę odgrywają magowie i czarnoksiężnicy. Obowiązuje dawny kod moralny. Np. Władca Pierścieni J.R.R. Tolkiena.

Fantasy magii i miecza (sword and sorcery). Świat pełen czarnoksiężników, elfów, goblinów, jednorożców, nawiązujący do mitologii oraz średniowiecznych legend. Twórcy: Andre Norton, Michael Moorcock, Robert Jordan i inni.

Science fantasy. W barwnym quasi-baśniowym świecie rozgrywają się fabuły typowe dla sf. Twórcy: Anne McCaffrey, Samuel R. Delany, Gene Wolfe.

SCIENCE FICTION - podgatunki:

Science fiction kontaktowa. Oś fabularną stanowi pierwszy kontakt Ziemian z inteligentnymi przybyszami z kosmosu. Klasykiem jest Wojna światów Herberta George’a Wellsa. Inni twórcy: J.-H. Rosny, Arthur C. Clarke, Edmund Hamilton, Stanisław Lem.

Space opera. Wczesny gatunek fantastyki. Opowieści międzygwiezdne z nagłymi zwrotami akcji, bez troski o prawdopodobieństwo. Główni autorzy: Edward Elmer (Doc) Smith, Edmund Hamilton, Ray Cummings, Jack Williamson, John W. Campbell.

Planetary romance. Opowieść przygodowa z akcją na innej planecie, zwierająca dynamiczną akcję z nagłymi zwrotami. Od space opery odróżnia ją to, że same podróże międzygwiezdne nie są w niej ważne. Prawzorem – twórczość Edgara Rice’a Burroughsa.

Fantastyka militarna. Ukazuje przyszłe rodzaje broni i ewolucję technik walki – także z kosmitami. Twórcy: Erskine Childers, William Le Queux, Edmund Hamilton, Joe Haldeman.

Twarda fantastyka (hard SF). Pozostaje w ścisłym związku z jakąś teorią naukową i próbuje przewidzieć, jakie będą losy wynalazków. Twórcy: Greg Egan, Kim Stanley Robinson, Jacek Dukaj.

Cyberpunk (technopunk, radical hard SF, neuromantics). Nurt twardej fantastyki. Przyszłość globalnego, informatycznego społeczeństwa; jego blaski (rozwinięta technika) i cienie (skażenia, epidemie, choroby, neobarbarzyństwo). Główne dzieło: Neuromancer Williama Gibsona.

Fantastyka postapokaliptyczna. Obraz końca cywilizacji i (albo) życia ostatnich ludzi ocalałych z zagłady. Twórcy: Brian Aldiss, James Graham Ballard.

Fantastyka socjologiczna. Przedstawienie nieistniejących w rzeczywistości układów społecznych (np. społeczeństwo w przyszłości, złożone także z przedstawicieli innych planet). Przykłady: Eden Stanisława Lema, twórczość Janusza Zajdla i Edmunda Wnuka-Lipińskiego.

GATUNKI LITERATURY GŁÓWNEGO NURTU POKREWNE FANTASTYCE:

Realizm magiczny. Tematyka pokazana w formie wykrzywionej, podobnej do marzenia sennego. Konkretne szczegóły i precyzja ich przedstawienia pozwalają nadać cechy prawdopodobieństwa dziwacznym z pozoru wydarzeniom. Głównie – twórczość pisarzy iberoamerykańskich: Alejo Carpentiera, Jorge Luisa Borgesa, Gabriela Garcii Marqueza i innych.

Metafikcja. Te utwory analizują przede wszystkim sam proces tworzenia i odbioru tekstu, czyli najważniejsze są w nich twórca i jego dzieło. Autorzy: Linda Hutcheon, Italo Calvino.

Współczesna powieść gotycka. Między horrorem a powieścią psychologiczną. Czasem utożsamiana z tym pierwszym (tu lokuje się twórczość Neila Gaimana, Iana Banksa, Stephena Kinga).

Utopie i dystopie (zwichnięte utopie). Państwo idealne i niemożność jego stworzenia. Postawały od Platona (Państwo), przez epoki wcześniejsze (Utopia Tomasza Morusa, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego), aż po współczesność (szczególnie dystopie: Aldous Huxley, Jewgienij Zamiatin, George Orwell, Ray Bradbury).

Bibliografia

Opracowanie gatunków oparto głównie na książce Dominiki Oramus, O pomieszaniu gatunków. Science fiction a postmodernizm, Warszawa 2010, której nie posiadamy w zbiorach, ale literatura przedmiotu jest obszerna. Poniżej kilka pozycji dostępnych w PBW.

Gemra Anna, Fantasy - mit na nowo opowiedziany?, „Literatura Ludowa” 1998, nr 2, s. 3-18. (Sygnatura: cz M XXI-1/44).

Handke Ryszard, Jęczmyk Lech, Okólska Barbara (wybór), Spór o SF. Antologia szkiców i esejów o science fiction, Poznań 1989. ISBN 83-210-0815-1. (Sygnatury: 127449, cz X-6/18)

Iwicka Beata, Droga, wędrówka, wędrowiec. Poetyka literatury "fantasy", „Kultura i Edukacja” 2000, nr 1/2, s. 99-104. (Sygnatura: cz M VI-6/9c).

Lem Stanisław, Fantastyka i futurologia, t. 1-2, Kraków 1989. ISBN 83-08-01908-0. (Sygnatury: 126759/1-2).

Makowiecki Andrzej Z. (red.), Leksykon fantastyki. Postacie, miejsca, rekwizyty, zjawiska, Warszawa 2009. ISBN 978-83-7495-672-7. (Sygnatura: cz XLVII-3/45).

Niewiadowski Andrzej, Literatura fantastycznonaukowa, Warszawa 1992. ISBN  83-01-10123-9. (Sygnatury: 134320, cz X-2/38).

Smuszkiewicz Antoni, Czym jest fantastyka? Kłopoty z definicją, „Polonistyka” 2011, nr 2, s. 6-12 (Sygnatura: cz M XIV-6/14).

Zgorzelski Andrzej, Fantastyka, utopia, science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, Warszawa 1980. ISBN 83-01-01558-6. (Sygnatury: 90459-60).