Kącik maturzysty – 4: Podsystemy języka polskiego. Warstwy słownikowe o ograniczonym zasięgu.

JĘZYK to porządkowany system znaków. Podsystemy języka polskiego:

- Fonologiczny. - Najmniejsze materialne jednostki języka, składniki postaci brzmieniowej jego elementów – to  fonemy.

- Morfologiczny. - Połączenia fonemów, najmniejsze jednostki znaczące języka – to morfemy.

- Słownikowy. - Połączenia morfemów, tzn. najmniejsze samodzielne jednostki znaczeniowe języka, mogące pełnić funkcję nazw, zdolne do  spełniania jakiejś (jakichś) funkcji gramatycznej (-ych) – to wyrazy.

- Składniowy. - Połączenia wyrazów, najmniejsze jednostki języka, mogące pełnić funkcję samoistnych komunikatów – to zdania.

Powróćmy do podsystemu słownikowego. Słownictwo – to przebogaty materiał badawczy. Dziś omówimy warstwy słownikowe o ograniczonym zasięgu. Dzielimy je:

Ze względu na ograniczenia społeczne (zawodowe, środowiskowe, regionalne):

TERMINY - tworzone w jakiejś dziedzinie nauki dla nazwania nowych zjawisk. Ich cechy: jednoznaczność, definiowalność, brak synonimów, logiczność, neutralność pod względem nacechowania uczuciowego i stylistycznego, zwięzłość, rodzimość (jeśli t. jest obcy, to powinien mieć zasięg międzynarodowy), poprawność pod względem budowy słowotwórczej, np. dekoder, obwodnica.

PROFESJONALIZMY - powstają spontanicznie w toku porozumienia w procesie pracy, np. iglak (= pilnik igiełkowy), imak (= imadło).

SŁOWNICTWO ŚRODOWISKOWE - powstaje wśród osób zespolonych nieformalną więzią, np. uczniów, sportowców, gdy trzeba nazwać zjawiska, których określenia w języku ogólnym są zbyt ubogie lub chce się ukryć treść przed osobami spoza grupy (np. język złodziei). Socjolekty - odmiany języka narodowego związane z istnieniem trwałych grup społecznych połączonych jakimś rodzajem więzi. Są to m.in. (często uznawane za synonimy): język zawodowy, język grupowy, żargon, slang, gwara środowiskowa. Cechy: specjalistyczne słownictwo, ekspresywność, skrótowość wypowiedzi (np. w lewo skos = maszeruj ukośnie w lewą stronę; padnij = połóż się na ziemi, halerczyk = żołnierz z armii gen. Hallera, opisówka = gramatyka opisowa, sądówka = medycyna sądowa), wyrazy związane z codziennością - synonimy  (np. na uczelni – egzamin, to: magiel, podejście, recital).

REGIONALIZMY - wyrazy swoiste dla pewnych obszarów Polski, np. ziemniaki (ogólnopolskie) - kartofle (śląskie) - pyry (poznańskie). Także - odrębności słowotwórcze.

Ze względu na ograniczenia chronologiczne:

ARCHAIZMY – wyrazy, które nie należą do czynnego zasobu słownego współczesnych Polaków - ze względu na: zanik oznaczanych nimi przedmiotów i realiów (np. kocz = nazwa pojazdu konnego), wypieranie zapożyczenia przez rodzimy odpowiednik (np. konsolacja = pocieszenie), odświeżanie słownictwa o nacechowaniu ekspresywnym (np. suszykufel = pijak). Czasem archaizmy wracają do obiegu po latach, np. wczasy = wypoczynek.

- a. słownikowe, np. industria = przemysł, krajopis = geograf;

- a. rzeczowe - zanikły, bo nie ma już ich desygnatów, np. dyby = kłody, w które zakuwano nogi skazańca.

Od archaizmów trzeba odróżnić wyrazy przestarzałe - nie używane przez młodsze pokolenie, ale nadal będące w języku starszego pokolenia, np. kajet, turbować się.

NEOLOGIZMY - wyrazy nowe w języku. Podział: obiegowe i artystyczne (jednostkowe).

- N. słowotwórcze, np. dziurkarka = maszyna do perforowania;

- n. znaczeniowe (neosemantyzmy) - wyrazy tradycyjne, użyte w nowym znaczeniu, np. korek = zahamowanie ruchu pojazdów;

- n. frazeologiczne - nowe stałe związki, np. pirat drogowy.

Ze względu na ograniczenia tekstowe:

Różne zabarwienie stylistyczne, np. zapłacił/uiścił/wyasygnował - zależnie od kontekstu i środowiska brzmi to: "normalnie", lekko staroświecko, czasem zabawnie (por. uwagi o stylach funkcjonalnych, o których napiszemy za tydzień).

Ze względu na pochodzenie:

- Swojskie;

- przejęte z innych języków, tzn. ZAPOŻYCZENIA: rzeczowe - nazwy przedmiotów w Polsce nie występujących, ale może czasem tu sprowadzanych (np. wigwam, ananas) i cytaty (np. au courant = na bieżąco). Podział zapożyczeń:

• właściwe - przeniesione do języka polskiego bez zmiany postaci lub z małą modyfikacją (zwykle fonetyczną, graficzną itp.), np. laser;
• sztuczne - utworzone z obcych morfemów, głównie - terminy naukowe, np. balneoterapia, radiofonia;
• hybrydy - zbudowane z kilku języków, np. autokar (auto - z greki, car - z angielskiego); także - utworzone z częściowym udziałem morfemów obcych (np. telewidz);
• kalki - swojskie, ale powstałe na wzór obcych: k. słowotwórcze - dokładne odtworzenia struktur obcojęzycznych, ale z polskimi morfemami, np. światopogląd (z niemieckiego); k. frazeologiczne - odwzorowania stałych związków wyrazowych, np. tu jest pies pogrzebany (z niemieckiego); k. znaczeniowe - przypisanie polskiemu wyrazowi treści, właściwej jego obcemu odpowiednikowi, np. goryl (= małpa, ale też - pod wpływem drugiego znaczenia w angielskim - członek ochrony osobistej).

Zapożycza się też: przedrostki, np. a- (aspołeczny), ultra- (ultranowoczesny), anty- (antykorozyjny), przyrostki, np. -acja (rejonizacja), -unek (podarunek), końcówki, np. łacińskie - a (akta).

INTERNACJONALIZMY - wyrazy powtarzające się w licznych językach (z bardzo małymi różnicami formalnymi), np. republika, depresja.

*

I jeszcze kilka ważnych terminów:

SYNONIMIA - bliskoznaczność; wyrażanie tej samej treści za pomocą dwu lub kilku różnych form językowych, np. ładny, śliczny, piękny itp. L.mn. synonim(-y). S. mogą się różnić:

- cechami znaczeniowymi, np. płaca (= rekompensata za pracę wypłacana przez jakiś czas) i honorarium (= ...jednorazowo);

- zakresem znaczeniowym, np. poruszać się (= iść pieszo) i kroczyć (= iść powoli, dostojnie);

- intensywnością wyrażanej treści, np. brzydki, szkaradny, obrzydliwy, ohydny;

- nacechowaniem uczuciowym i stylistycznym, np. malarz i pacykarz; jeść i wcinać; literackie brzmienie mają np. granice - rubieże, niebo - nieboskłon.

Dublety - wyrazy równoznaczne, tzn. terminy obce i ich ścisłe rodzime odpowiedniki, np. lingwistyka - językoznawstwo, dyfteryt - błonica, hydroterapia - wodolecznictwo.

POLISEMIA - wieloznaczność wyrazów, wyrażeń, zdań zależna od zróżnicowania ich kontekstu, np. język = 1. organ, 2. mowa ludzka; ranny = 1. poranny, 2. zraniony. Uwaga! Słowo *polisem(-y) NIE istnieje w języku polskim!

ANTONIMIA - przeciwstawność znaczeń wyrazów, np. młody - stary, wysoki - niski. - Antonim(-y).

Ćwiczenie

Uporządkuj podane terminy specjalne według wzoru:

Rodzaje terminów	Przykłady terminów
gramatyczne	przyimek, deklinacja, okolicznik
fizyczne	dynamometr, amperomierz, gigawat
geograficzne
literaturoznawcze
chemiczne
matematyczne
historyczne
biologiczne

Sonet, siarkowodór, sinus, wydma, erg, metafora, metan, katalizator, orzeczenie, konkwistador, ameba, sejsmograf, litosfera, chlorofil, feudalizm, południk, przegłos, sielanka, promień (koła), glin, strefa czasowa, jamochłon, anakolut, lenno, całka, przydawka, sonet.