Kącik Maturzysty – 5: Stylistyka językowa. Style funkcjonalne.

Odpowiedź na pytanie z ubiegłego tygodnia. Aż się wstydzimy pisać, bo to było łatwe, ale obowiązek każe!

Rodzaje terminów	Przykłady terminów
gramatyczne	przyimek, deklinacja, okolicznik, orzeczenie, przegłos, przydawka
fizyczne	dynamometr, amperomierz, gigawat
geograficzne	wydma, erg, sejsmograf, litosfera, południk, strefa czasowa
literaturoznawcze	sonet, metafora, sielanka, anakolut, sonet
chemiczne	siarkowodór, metan, katalizator, glin
matematyczne	sinus, promień (koła), całka
historyczne	konkwistador, feudalizm, lenno
biologiczne	ameba, chlorofil, jamochłon

STYL - zespół środków językowych wybieranych przez autora tekstu ze względu na ich przydatność do realizacji celu wypowiedzi. Pamiętajmy, że tekst wypowiedzi może mieć formę mówioną i pisaną! Kryteria podziału stylów (według nadawców tekstu):

s. indywidualne – właściwe tylko jednemu autorowi lub nawet jednemu utworowi;

s. typowe – właściwe pewnej grupie mówiących lub piszących, albo używane przez różne osoby w określonych okolicznościach, np. styl epoki, prądu lub gatunku literackiego. W tej grupie są też tzw. style funkcjonalne, wyróżnione na podstawie drugiego kryterium, tj. celu wypowiedzi i (lub) jej funkcji. Kształtują się stopniowo w określonej rzeczywistości społecznej w miarę rozwoju określonego języka. Granice między nimi – płynne. Oto one:

STYL ARTYSTYCZNY -  cecha utworów literatury pięknej. Najbardziej zróżnicowany wewnętrznie, obejmujący poszczególne rodzaje, gatunki, prądy i epoki, twórców. Ze względu na rozległość obszaru badawczego - jego poznawaniem zajmuje się osobna dyscyplina – stylistyka literacka, którą omówimy w kolejnych odcinkach (w odróżnieniu od stylistyki językowej, zajmującej się pozostałymi stylami). Oderwany od funkcji jedynie pragmatycznych. Cechy:

- związek z literaturą;

- dominacja funkcji autotelicznej;

- przewaga środków obrazowych nad innymi środkami językowymi;

- szczególne bogactwo słownictwa;

- nieustanna reinterpretacja znaków językowych;

- obecność elementów innych stylów (np. charakteryzując jakieś środowisko, pisarze posługują się słownictwem gwarowym, regionalnym, środowiskowym; pisząc o historii – używają archaizmów itp.). Np. regionalizmy i orientalizmy u  Mickiewicza, wyrażenia, zwroty potoczne w Lalce Prusa, elementy stylu urzędowego w utworach Różewicza, wyrażenia, zwroty gwarowe w Chłopach Reymonta.

STYL POTOCZNY (kolokwialny) – obiegowy, powszechny, używany na co dzień. Cechy:

- słownictwo – powiązane z życiem codziennym, określające: nazwy i cechy, czynności, stany i procesy; podstawowe wyrazy gramatyczne (zaimki, przyimki, spójniki) służące wyrażaniu najprostszych relacji osobowych, przestrzennych, czasowych i logicznych; 

- konkretność (mało abstraktów) i obrazowość;

- silne zabarwienie uczuciowe i zasięg środowiskowy słów;

- składnia - uproszczona i nieregularna; unikanie zdań wielokrotnie złożonych; częste -równoważniki zdań i anakoluty;

- antropocentryzm – nazwy odnoszące się do człowieka – grupą najbardziej rozbudowaną, na nich często opiera się orientacja przestrzenna, np. główka kapusty, szyjka butelki, noga stołowa, oko sieci, ramię dźwigu; o mały włos, na oko, kilka kroków dalej;

- użycie – jako styl rozmowy, ale stosowany też w języku pisanym (np. pamiętniki, listy). W utworach artystycznych – głównie w dialogach.

STYL NAUKOWY – w pracach naukowych z różnych dziedzin specjalnych. Cechy:

- dominacja funkcji poznawczej;

- specjalistyczna terminologia (często – jej internacjonalizacja; zapożyczona lub budowana z morfemów grecko-łacińskich, np. ekologia – ang. ecology, fr. écologie, wł. i hiszp. ecologia); dużo wyrazów obcego pochodzenia (średnio - ok. 30% tekstu);

- ogólnonaukowa terminologia (np. definicja, metoda, system, kryteria);

- ścisłość, jasność znaczenia i logiczność rozumowania;

- brak językowych środków obrazowych i figur stylistycznych; brak emocji;

- przewaga zdań złożonych, wiązanych podrzędnie, często wielokrotnie złożonych;

- obfity metatekst, np. w związku z, przejdźmy do, jak było do pokazania;

- gramatyka: częsty – tryb oznajmujący, aspekt niedokonany, 3 osoba l.p. (nierzadko w znaczeniu bezosobowym);

- struktura tekstu naukowego: śródtytuły, paragrafy, rozdziały i podrozdziały; wstęp, résumé. Obudowa tekstu głównego tekstem pomocniczym (bibliografia, indeks, aneks). Oprócz tekstu podstawowego - przypisy, odsyłacze, cytaty.

Oficjalne gatunki tekstu naukowego: artykuł, studium, rozprawa, monografia (obszerna rozprawa na wybrany temat), referat; encyklopedia/słownik, bibliografia, recenzja, opinia. Gatunki nieoficjalne: dyskusja, konsultacja, list. W odmianie dydaktycznej: podręcznik, poradnik, skrypt itp. W odmianie praktycznej: patent, instrukcja, norma. W odmianie popularnonaukowej: esej i odczyt.

STYL URZĘDOWY - związany z działalnością administracyjno-prawną. Typowe teksty: zarządzenia, uchwały, instrukcje, obwieszczenia, podania, protokoły, sprawozdania z zebrań, okólniki itp. Służą określaniu relacji międzyludzkich i regulowaniu współżycia członków społeczności. Ich nadawcą – na ogół – prawodawca, odbiorcą – każdy obywatel lub określona grupa osób. Cechy:

- oficjalność;

- brak elementów obrazowych, kolokwialnych i odzwierciedlających uczucia;

- precyzyjność (jednoznaczność), dokładność, konwencjonalność sformułowań, ściśle związanych z rodzajem wypowiedzi (np. Uchwała nr…, Rozporządzenie…); formuły odsyłające do innych aktów (np. Na podstawie Uchwały… ustala się….); formuły określające czas, w którym powstaje nowa rzeczywistość prawna (np. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem…); wyliczenie jako zasada organizująca określony fragment tekstu;

- dyrektywność (kategoryczność) sformułowań; nieosobowość form czasowników; częste stosowanie strony biernej (np. zabrania się) i zdań bezpodmiotowych; ograniczony repertuar czasowników modalnych, np. należy, powinno się, trzeba;

- szablonowość konstrukcji tekstu (np. ujęcie w formie punktów).

            Odmiany:

• styl urzędowo-kancelaryjny (styl wypowiedzi kancelaryjnych – prośba polecenie, zobowiązanie itp.);
• styl urzędowo-prawny (styl aktów prawnych). Cechy:

- tylko: nakazy i zakazy, pozwolenia, np. powinien, należy + bezokolicznik czasownika;

- może (móc) + bezokolicznik czasownika; być + imiesłów bierny (np. koszty są pokrywane z budżetu);

- zdania oznajmujące z orzeczeniem w czasie teraźniejszym, np. obsługę zapewnia… lub przyszłym, np. Minister zapewni środki…

- kategorialne określenie adresata (i całej sytuacji), np. obywatel, pracownik, każdy, kto…

STYL PUBLICYSTYCZNY – w prasie (głównie w dziennikach i tygodnikach), przeznaczonych do szerokiego kręgu odbiorców. Też – w pracach popularnonaukowych. Cel – komunikowanie, omawianie aktualnych wydarzeń (politycznych, gospodarczych, kulturalnych itp.). Cechy:

- komunikatywność;

- sugestywność (argumenty trafiają i do umysłu, i do uczucia);

- elementy obrazowe;

- tendencja do zwięzłości i skrótowości (np. tytuły i nagłówki, zawierające w skrócie treść);

- tzw. szablony frazeologiczne, tj. powtarzanie pewnych wyrażeń/zwrotów, np. zmobilizować (kogoś/coś), aktywizować świadomość itp., co stanowi wadę tekstów;

- częste – słownictwo, wyrażenia, zwroty potoczne, ale w powiązaniu z niezbędną ścisłością naukową (co wymaga używania środków językowych charakterystycznych dla stylu naukowego). Duże zróżnicowanie wewnętrzne s.n. Może się zbliżać do stylu artystycznego (np. w felietonie lub reportażu) lub naukowego (np. w trudniejszych pracach popularnonaukowych).

*

Podstawowe cechy dobrego stylu:

- Komunikatywność – dostosowanie do możliwości odbioru przeciętnego odbiorcy. Osiąga się ją przez: posługiwanie się językiem poprawnym, powszechnie używanym, rozumianym; prostym – głównie w zakresie składni; unikanie wyrazów obcych nie przyswojonych oraz tzw. pustej frazeologii.

- Jasność – osiągana poprzez: umiejętny dobór wyrazów; unikanie homonimów (zwłaszcza w bliskim sąsiedztwie); jednoznaczność sformułowań; unikanie zdań zbyt długich, zawiłych,  wtrąconych; unikanie ozdób stylistycznych..

- Zwięzłość – ograniczenie użytych środków językowych do tych, które są konieczne do jasnego i wyrazistego przedstawienia treści. Bez pleonazmów (np. cofnąć się w tył) i szeregów synonimicznych; bez dłuższych wyrażeń, zwrotów, jeśli mają krótsze odpowiedniki (np. ulec pogorszeniu = pogorszyć się); krótkie zdania i równoważniki; przewaga zdań pojedynczych.

- Żywość i obrazowość – przekazywanie myśli, obrazów, uczuć w sposób barwny, pobudzający wyobraźnię i utrzymujący w napięciu uwagę czytelnika.

Żywość osiągamy przez: umiejętne stosowanie różnych typów zdań; przeplatanie zdań oznajmujących – pytającymi i wykrzyknikowymi; stosowanie czasów w różnych funkcjach (np. opowiadanie unaoczniające – czas teraźniejszy w funkcji czasu przeszłego); zdania krótkie; w dialogach - równoważniki zdań i anakoluty; umiejętne i niezbyt częste stosowanie figur stylistycznych – szczególne znaczenie pytań retorycznych, wykrzyknienia, stopniowania, onomatopei.

Obrazowość – plastyczne przedstawienie myśli i uczuć za pomocą odpowiednich obrazów lub analogii do obrazów. Osiągamy przez: umiejętne stosowanie wyrażeń i zwrotów przenośnych i porównawczych (np. zamiast powiedzieć szybko, mówimy: jak strzała, co koń wyskoczy), przysłów i zwrotów przysłowiowych, metafor, porównań epitetów itp.

Ćwiczenie

Jaki to styl funkcjonalny? Uzasadnij wypowiedź.

Rozdział 1. Przepisy ogólne

§ 1.1. Rozporządzenie określa wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze bydła, koni, trzody chlewnej, owiec i zwierząt futerkowych, zwanych dalej „zwierzętami”.

Rozdział 2. Obsługa bydła

§ 11.6. Przy uwiązywaniu lub odwiązywaniu buhaja zwierzę powinno być trzymane na drążku, o którym mowa w ust. 5.

Rozdział 3. Obsługa koni

§ 16.1. Koń w stajni powinien być uwiązany na rzemieniu albo lince przewleczonych przez pierścień umocowany przy żłobie i obciążonych drewnianym ciężarkiem.

2. Do konia należy się zbliżać z boku, uprzedzając go głosem.

3. Nie należy wykonywać żadnych prac z koniem, zwłaszcza nad jego głową; przed wykonaniem takich prac zwierzę powinno być wyprowadzone ze stanowiska.

§ 17. Koń niebezpieczny lub złośliwy powinien być oznaczony czerwoną wstążką: kopiący - wplecioną w ogon, gryzący – wplecioną w grzywę i na czas obsługi krótko uwiązany.

(fragmenty Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 6 listopada 1982 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy obsłudze zwierząt gospodarskich, Dziennik Ustaw PRL, 1982, nr 36)