Kącik Maturzysty – 22: Okresy literackie – Starożytność. "Biblia". Antyk

Podpowiedź do Ćwiczenia z ubiegłego tygodnia.

Jacek Malczewski reprezentuje nurt symboliczny w malarstwie. Tytuł obrazu nawiązuje do mitologii greckiej – Thanatos był bogiem śmierci, BRATEM Hypnosa (boga snu). I właśnie tu mamy interesujące pole interpretacyjne: Thanatos na obrazie Malczewskiego NIE jest rodzaju męskiego, przeciwnie – jest KOBIETĄ (w języku polskim śmierć też jest rodzaju żeńskiego!): piękną, o bujnych kształtach, powabnie częściowo rozebraną. Przychodzi w środku lata i w dzień. Zmarły mężczyzna leży w oknie, czyli tak, jakby jej przedtem wyglądał. I zdaje się spać. W jego otoczeniu wszystko ŻYJE: pies stoi blisko miski, barwnie kwitnie przyroda, wiatr lekko porusza firanką. W mitologii, do której nawiązuje Malczewski, śmierć też chyba nie jest przeraźliwie straszna (straszny! – Thanatos - rodzaj męski), bo jest bratem „snu”, czegoś, co w życiu potrzebne, co regeneruje siły i daje ochotę do życia. Tak, mamy dwoistość: z jednej strony całkiem nowe ujęcie, obce mitologii: kobiecość; z drugiej strony – „tradycyjny” atrybut: kosę, przypominającą, że to jednak śmierć. Zatem konkluzja: ten KONIEC NIE JEST WCALE OSTATECZNYM FINAŁEM, ALE POCZĄTKIEM, ODRODZENIEM, CZYMŚ NA KSZTAŁT SNU. Przychodzi przecież pod postacią dość „atrakcyjną”, wcale nie musi budzić tylko negatywnych skojarzeń…

Śmierć jako kobieta… Wizerunek nienowy. Spersonifikowany wizerunek śmierci mamy także w utworze całkowicie od mitologii odmiennym – w Pieśni słonecznej św. Franciszka z Asyżu, w której czytamy: „bądź pochwalony przez siostrę naszą, śmierć cielesną”. Na obrazie (jak i u św. Franciszka) śmierć nie jest groźna, jest niemal kimś bliskim – właśnie „siostrą”. Kimś potrzebnym, bliskim, kochanym.

Pełzająca śmierć Zdzisława Beksińskiego, współczesnego malarza, to dość odrażający, a zarazem budzący głęboką litość wizerunek. Niejednoznaczny interpretacyjnie. Na pierwszym planie widzimy śmierć i mamy do czynienia z: personifikacją? Animizacją? Dlaczego pytajniki? Dlatego, że ta postać to jakby człowiek i nie człowiek (a personifikacja odnosi się przecież tylko do ludzi). Postać jest trochę odrealniona, karykaturalna, antypatyczna; nie ma twarzy, owinięta jest bandażem (?), ma skrwawione (?) czoło, nieproporcjonalne kończyny – długie, wychudzone (trochę jak druty, a nie ciało); niesamowicie długie palce (może „zachłanność” śmierci?). W swym przygarbieniu budzi jednak litość; jest trochę jak poranione zwierzę, nawet – jak robak (długie kończyny kojarzą się z pająkiem – niemiłym „zwierzem”). Jeśli tak, to śmierć też sama BYŁABY OFIARĄ. Popatrzmy na tło: czy są tam jeszcze żywe istoty? Widzimy ruiny, pożary, zgliszcza. I coś – jakby zwierzęta (?). To ocalało z pogromu. OCALAŁA ŚMIERĆ??! Poraniona, ucieka „na czworakach”, z trudem, ale NIE GINIE. Bo w czasie tragedii (zagłady?) takiej, jak ta w tle (z łunami i zgliszczami), TYLKO ŚMIERĆ JEST ZWYCIĘSKA. Czy ona jest sprawczynią, czy ofiarą tego, co w tle? Czy jednym i drugim? Chyłkiem ucieka, ale przetrwa. „Robaki”, „zarazki” (które fizycznie przypomina), nie giną.

Tutaj nasuwa się skojarzenie z Dżumą Alberta Camusa. W jej zakończeniu czytamy, że bakcyl dżumy nigdy nie znika. Zło (także śmierć!) zbiera żniwo, ale wróci po kolejne. Jeśli ten utwór nie jest nam znany, możemy odwołać się do innych, ukazujących „powszechność” śmierci podczas dwu wojen światowych, szczególnie drugiej. Można wziąć pod uwagę Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, opowiadania z tomu Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego i Medalionów Zofii Nałkowskiej, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall i inne.

Ogólna refleksja: oba obrazy przedstawiają śmierć jako postać (ten drugi – porównaj uwagi wyżej). Pierwszy ukazuje niejako „jednostkową”, „prywatną” chwilę śmierci, drugi – śmierć „masową”, o czym świadczy otoczenie (pożar, zgliszcza). Literackich przykładów tej drugiej wymieniliśmy sporo. Pierwszy „reprezentują” także np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Treny Jana Kochanowskiego, Chłopi Władysława Stanisława Reymonta (śmierć Boryny) i sporo innych.

PROCES HISTORYCZNOLITERACKI – ciąg przeobrażeń, jakim podlega literatura w czasie historycznym. W jego ramach: OKRES LITERACKI – faza procesu historycznoliterackiego; swoisty układ zjawisk literackich, różniących ją od innych analogicznych faz ewolucyjnych. W jego ramach – prądy literackie. PRĄD LITERACKI (kierunek literacki) - zespół tendencji literackich, ideowo-artystycznych, tematów i idei, utrwalonych w szeregu znaczących dzieł powstałych w czasowej biskości, żywotnych w określonych granicach historycznych (np. renesans, klasycyzm, sentymentalizm, romantyzm, naturalizm, ekspresjonizm, futuryzm, awangarda krakowska).

STAROŻYTNOŚĆ. ANTYK GRECKI I RZYMSKI

STAROŻYTNOŚĆ – BIBLIA

STARY TESTAMENT – 46 ksiąg: Pięcioksiąg Mojżesza (Tora); Księgi historyczne (np. Księgi Królewskie); Księgi prorockie (np. Izajasza, Ezechiela); Księgi mądrościowe (np. Księga przysłów [Przypowieści]).

Księga Psalmów – rodzaje psalmów: błagalne, pochwalne, dziękczynne, patriotyczno-religijne, mądrościowe (refleksyjne), królewskie (związane z uroczystościami dworu).

Najbardziej znane przekłady: Jan Kochanowski, Czesław Miłosz, Roman Brandstaetter; także – średniowieczne: Psałterz floriański, Psałterz puławski.

Najbardziej znane „wydarzenia” i postacie biblijne: stworzenie świata i upadek człowieka (Adam i Ewa), bratobójstwo (Kain i Abel), potop (Noe), Wieża Babel, wędrówka narodu wybranego (Mojżesz), Hiob.

NOWY TESTAMENT – 27 ksiąg: 4 Ewangelie (3 synoptyczne – św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i 1 niesynoptyczna – św. Jana); Dzieje Apostolskie (autorstwa św. Łukasza); Listy Apostolskie (21, tzn. św. Pawła – 14, oraz 7 – innych autorów: św. Jakuba, św. Jana, św. Judy, List do Hebrajczyków – autorstwo nieustalone); Apokalipsa św. Jana.

Ewangelie - najbardziej znane przypowieści (parabole): o synu marnotrawnym, o siewcy, o miłosiernym Samarytaninie, o robotnikach wezwanych do winnicy, o wdowim groszu, o zagubionej drachmie itp.

Apokalipsa św. Jana – wybrane symbole:

- czterej jeźdźcy: 1 – na białym koniu (Chrystus), 2 – na koniu barwy ognia (przynosi wojnę), 3 – na koniu czarnym (głód), 4 – na koniu trupiobladym (śmierć);

- gwiazda Piołun – spadając zatruwa wody;

- Abad(d)on – anioł zagłady;

- liczba siedem – obdarzona mocą (7 trąb, 7 aniołów, 7 pieczęci),

- czworo zwierząt (wół, lew, orzeł, człowiek) – 4 Ewangeliści;

- Alfa i Omega – symbol Chrystusa.

Główne gatunki Biblii: saga rodowa (ród Abrahama), zbiór praw (Dekalog), monolog filozoficzny (Hiob), tren (Lamentacje), psalm, pieśń (Pieśń nad Pieśniami), przypowieść (parabola), kazanie (np. kazanie na Górze), list (listy apostolskie), apokalipsa (objawienie).

Nawiązania do Biblii w innych epokach – przykłady:

Okres	Sztuka	Literatura	Inne
Średniowiecze	- symbolika 3 - 3 nawy w katedrze gotyckiej; tryptyk – forma malarska; - Hans Memling: Sąd Ostateczny; - Hieronymus Bosch: Sąd Ostateczny; - Albrecht Dürer: Czterej jeźdźcy Apokalipsy	- pieśni inspirowane obrazem Matki Bożej cierpiącej (np. Żale Matki Boskiej pod krzyżem, tzw. Lament świętokrzyski); - symbolika liczby 3 – Trójcy Św., np. Boska komedia Dantego – 3 części chrześcijańskiego kosmosu, po 33 pieśni każda; - gatunki, np. tren, pieśń; - pasyjność (pieśni)	-
Renesans	- Pieter Brueghel Starszy: Wieża Babel; Michał Anioł Buonarotti: Kaplica Sykstyńska (Stworzenie Świata, Sąd Ostateczny); Mojżesz; - Tintoretto: Raj; - Piero della Francesca: Biczowanie Chrystusa; - Leonardo da Vinci: Ostatnia Wieczerza; - Paolo Veronese: Pokłon Trzech Króli	- Jan Kochanowski: Treny; Hymn; Psałterz Dawidów; - Mikołaj Rej: Żywot Józefa; - Szymon Szymonowic: Castus Joseph (Czysty Józef)	- muzyka – Mikołaj Gomółka – melodie do Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego
Barok	- Caravaggio, np. Wskrzeszenie Łazarza; - Guido Reni: Rzeź niewiniątek; - El Greco, np. Zwiastowanie; - Pieter Paul Rubens, np. Zdjęcie z krzyża; - Rembrandt, np. Powrót syna marnotrawnego	- John Milton: Raj utracony; - Mikołaj Sęp-Szarzyński – sonety, psalmy; - Daniel Naborowski: Marność; - Sebastian Grabowiecki; - Wespazjan Kochowski: Psalmodia polska;	-
Oświecenie	- Giovanni Battista Tiepolo, np. Święta trójca ukazuje się św. Klemensowi; - Ignaz Guenter: Zwiastowanie	- Franciszek Karpiński: Pieśń o Narodzeniu Pańskim; - Jan Paweł Woronicz: Hymn do Boga	-
Romantyzm	- Eugène Delacroix: Walka Jakuba z Aniołem; - William Turner: Zburzenie Sodomy; - obrazy Caspara Davida Friedricha	- Adam Mickiewicz, np. Dziadów cz. III; Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego; Juliusz Słowacki: Anhelli [stylizacja biblijna]; - liczne utwory Cypriana Kamila Norwida, np. Krzyż i dziecko; Amen; Quidam; - George Gordon Byron: Kain	-
Pozytywizm	Bardzo rzadkie; dominuje realizm	- Henryk Sienkiewicz: Trylogia; Quo vadis; - Fiodor Dostojewski: Idiota; Zbrodnia i kara [miłość ewangeliczna]	-
Młoda Polska	- Jacek Malczewski, np. Chrystus w Emaus; - Paul Gauguin: Żółty Chrystus; - Stanisław Wyspiański, np. witraż Stań się! [z kościoła franciszkanów w Krakowie]	- Jan Kasprowicz: Dies irae; - Tadeusz Miciński: Lucyfer; - Leopold Staff: Przedśpiew; - Oscar Wilde: Salome
Dwudziestolecie międzywojenne	- Marc Chagall: Drabina Jakubowa; - Tytus Czyżewski: Madonna z Dzieciątkiem; - Salvador Dali: Ukrzyżowanie (Chrystus św. Jana od Krzyża); - Andrzej Pronaszko: Ucieczka Marii do Egiptu	- Michaił Bułhakow: Mistrz i Małgorzata; - Leopold Staff: tom Ucho igielne; - Jerzy Liebert: Jeździec; Modlitwa i inne wiersze; - Józef Czechowicz - wiersze o tonie apokaliptycznym	- filmy: David Wark Griffith: Dekalog (Dziesięcioro Przykazań); Nietolerancja
wojna i okupacja	- twórczość obozowa, np. Henryk Gorzechowski: Matka Boża Katyńska (Matka Boża Kozielska)	- Krzysztof Kamil Baczyński: Poemat o Chrystusie dziecięcym i inne wiersze; - Tadeusz Gajcy - wiersze	-
okres powojenny	- Jerzy Nowosielski - ikony; - Jerzy Duda-Gracz: Golgota Jasnogórska	- Hanna Krall: Zdążyć przed Panem Bogiem; - Czesław Miłosz: Piosenka o końcu świata; - Tadeusz Konwicki: Mała apokalipsa; - Zbigniew Herbert, np. U wrót doliny; - ks. Jan Twardowski - wiersze; - Zbigniew Barańczak: Widokówka z tego świata; - Miron Białoszewski: Stara pieśń nad Binnarową; - Jerzy Andrzejewski: Idzie skacząc po górach; Bramy raju	- filmy, np. - Robert Bresson; - Andriej Tarkowski: Stalker; Ofiarowanie; - Ingmar Bergman: Siódma pieczęć; - Denys Arcand: Jezus z Montrealu; - Mel Gibson: Pasja; - Juan Manuel Cotelo: Ziemia Maryi

ANTYK GRECKI I RZYMSKI

Ramy czasowe: VIII w. p.n.e. (Homer; choć początki kultury greckiej są wcześniejsze) – V w. n.e. (476 r.).

GRECJA

Filozofia. Najdawniejsza – filozofia przyrody. Szukanie początków (arche): w ogniu (Heraklit z Efezu), wodzie (Tales z Miletu), powietrzu (Anaksymenes). Szkoły filozoficzne: jońscy filozofowie przyrody; pitagorejczycy; eleaci; materialiści; sofiści; platonicy; arystotelicy; epikurejczycy; stoicy; neoplatonicy. Najważniejsi filozofowie: Sokrates, Platon (idealizm obiektywny), Arystoteles, Epikur z Samos (hedonizm), Zenon z Kition (stoicyzm).

Sztuka. Architektura. Style: dorycki (Partenon);  joński (Erechtejon i świątynia Nike na Akropolu);  koryncki (pomnik wotywny Lizykratesa, Olimpejon w Atenach). Rzeźba. Okres archaiczny (dzieła: Hera z Samos, Apollo z Tenei); okres klasyczny (Dyskobol Myrona, Doryforos Polikleta, Zeus Olimpijski, Atena Parthenos i Atena Promachos Fidiasza); okres hellenistyczny (Nike z Samotraki, Grupa Laokoona, Umierający Gall).

Mitologia

Mit – opowieść wyrażająca/porządkująca wierzenia danej społeczności, głównie archaicznej. Wyjaśnia powstanie świata, bogów, ludzi.

- Rodzaje mitów: kosmogoniczne – o powstaniu świata; teogoniczne – o pochodzeniu bogów;

antropogeniczne - o pochodzeniu ludzi; genealogiczne - o pochodzeniu rodów.

- Funkcje mitów: poznawcza – umożliwienie interpretacji zjawisk przyrody; światopoglądowa – podstawa wierzeń religijnych społeczności starożytnych; sakralna – punkt wyjścia dla obrzędów kultowych.

Archetyp – prawzór; prastary wzorzec wchodzący w skład zbiorowej nieświadomości, istniejący odwiecznie w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie, przeżycia religijne i postępowanie. Funkcjonuje w kulturze i literaturze. Niektóre postacie archetypiczne: Prometeusz (altruizm, indywidualizm, bunt), Narcyz (egotyzm), Syzyf (bezsensowność pracy, absurd).

Topos – utarty, powtarzający się w literaturze wszystkich epok motyw.

Najważniejsze mity:

• Dedal i Ikar (toposy, gr. topoi: konfrontacja 2 postaw – idealizmu i racjonalizmu; młodość – dorosłość, rodzice – dzieci; tęsknota do osiągnięcia niemożliwego; samotność w zmaganiu z ograniczeniami).
• Orfeusz (niezwykła moc sztuki; miłość silniejsza od śmierci).
• Edyp (nie ma ucieczki od przeznaczenia, fatum; wina tragiczna – hamartia).
• Demeter i Kora (zmienność pór roku).

Związki frazeologiczne stałe: stajnia Augiasza – wielki nieporządek, rozgardiasz, nieład; szata (suknia) Dejaniry – coś, co sprawia wielkie cierpienie/męki, przed którymi nie ma ucieczki; nić Ariadny – po nitce do kłębka; rada, wskazówka; pięta Achillesa – słaby punkt;

koń trojański – zgubna zdobycz; niebezpieczny dar; podstęp; syzyfowa praca – bezsensowna praca; męki Tantala – męki bez kresu.

Literatura. Epoka epiki – VIII w. p.n.e.; epoka liryki – VII-VI w. p.n.e.; epoka tragedii – V w. p.n.e.; epoka epigramatu – III w. p.n.e.

Epika. Homer (Iliada, Odyseja).

Cechy eposu homeryckiego (wg Iliady): inwokacja; obiektywna narracja; realistyczny opis przedmiotów/sytuacji; równoległość 2 płaszczyzn: świat bogów i ludzi; obszerne opisy scen batalistycznych; porównania homeryckie (rozbudowane); epizodyczność akcji; heksametr.

Liryka. Safona, Anakreont, Tyrtajos.

Dramat. Tragedia - Ajschylos, Sofokles, Eurypides. Komedia – Arystofanes.

Tragedia grecka – budowa: prologos (wejście aktorów na orchestrę, później - proskenion) – parodos (wejście chóru i jego pierwsza pieśń) – epeisodia (partie dialogowe), przerywane stasimami (pieśniami chóru) – exodus (pieśń chóru schodzącego ze sceny). Jej cechy: zasada decorum – odpowiedniości formy i treści; trzy jedności (czasu – czas akcji nie przekracza 48 godzin, miejsca, akcji - jednowątkowość); zbrodnia(-e) – poza sceną; realizm (adaptacja mitów); fatum; konflikt tragiczny – obie strony sporu mają rację. Katharsis – oczyszczenie moralne, którego doznajemy pod wpływem sztuki.

Teoria literatury. Arystoteles (Retoryka, Poetyka). Mimesis (naśladowanie – także upiększające; typowość).

RZYM

Sztuka. Architektura. Budowle świeckie – w większości (wille patrycjuszy, bazyliki – gmachy do rozpraw sądowych i zawierania umów handlowych, amfiteatry, łuki triumfalne, termy, akwedukty). Świątynie. Przykłady: termy Karakalli, łuk Tytusa, Colosseum, Panteon. Rzeźba. Popiersia (np. Cezara, Cycerona, Wespazjana). Malarstwo. Sztalugowe i ścienne.

Literatura.

Liryka. Horacy (Pieśni, np. Exegi monumentum), Owidiusz (Sztuka kochania; Przemiany).

Epika. Wergiliusz (Eneida; bukoliki – sielanki, georgiki – poematy dydaktyczno-refleksyjne).

Gatunki literackie antyku:

Liryka: anakreontyk (drobny utwór sławiący uroki życia), bukolika (sielanka, idylla, ekloga – utwór o pasterzach, wsi), elegia, epigramat, epitafium (krótki napis nagrobkowy), oda, pieśń, tren. Epika: bajka, epos. Dramat: tragedia, komedia. Uwaga! Definicje i cechy gatunków omawialiśmy w poprzednich odcinkach!

Motywy antyczne w innych epokach – przykłady:

Okres	Sztuka	Literatura	Inne
Średnio- wiecze	-	- gatunki: hymn, epos, gatunki żałobne	- filozofia (nawiązania do Platona u św. Augustyna, do Arystotelesa – u św. Tomasza z Akwinu)
Renesans	- Corregio: Edukacja Amora; Miłosne przygody Jowisza; - Lucas Cranach Młodszy: Wenus z Kupidynem; - Hans Holbein (młodszy): Wenus i Amor	- twórczość Jana Kochanowskiego, np. gatunki; Odprawa posłów greckich; - zasada decorum; - Biernat z Lublina – bajki; - Klemens Janicki – twórczość (gatunki)	- filozofia (stoicyzm, epikureizm)
Barok	- Diego Velázquez: Wenus; - Pieter Paul Rubens: Porwanie córek Leukippa; Sąd Parysa; - Annibale Carracci: Triumf Bachusa i Ariadny	- Torquato Tasso: Gofred abo Jeruzalem wyzwolona [epos homerycki]; - Wacław Potocki: Transakcyja wojny chocimskiej [j.w.; tyrteizm]; - ideologia sarmatyzmu	-
Oświecenie	- Nicolas Poussin: Et in Arcadia ego (Pasterze arkadyjscy); - Jean-Louis David: Śmierć Sokratesa; - Jean-Auguste-Dominique Ingres: Jowisz i Tetyda; Edyp i Sfinks	- gatunki: oda, hymn, poemat heroikomiczny, bajka, sielanka, komedia; - Jean-Baptiste Racine: Fedra; Medea; Ifigenia; - Ignacy Krasicki – bajki; Monachomachia; Antymonachomachia	- architektura, np. pomnik konny (Józefa Poniatowskiego w Warszawie), kolumny greckie, łuki triumfalne (Paryż), kopuły (Panteon w Paryżu); - muzyka, np. Wolfgang Amadeusz Mozart: Mitrydates, król Pontu [opera]
Romantyzm	- Théodore Géricault: Leda i łabędź; - Eugène Delacroix: Medea	- Adam Mickiewicz: Oda do młodości [gatunek, Herakles, hydra]; Dziadów cz. III [prometeizm]; - Juliusz Słowacki: Grób Agamemnona; - Cyprian Kamil Norwid: Promethidion	- muzyka, np. Gaetano Donizetti: Pigmalion [opera]; - Hector Berlioz: Trojanie
Pozy- tywizm	- Dante Gabriel Rosetti: Prozerpina; - Artur Hughes: Endymion	- Henryk Sienkiewicz: Quo vadis; - Aleksander Świętochowski: Aspazja [dramat]	- muzyka, np. Jacques Offenbach: Piękna Helena; Orfeusz w piekle [operetki]
Młoda Polska	- Stanisław Wyspiański: Apollo na Olimpie; - Gustave Moreau: Jupiter i Selene; Rydwan Apollina; - Jacek Malczewski: Thanatos	- Stanisław Wyspiański: Akropolis; Powrót Odysa; Noc listopadowa - Leopold Staff: tom Sny o potędze	- czasopisma, np. Chimera; - muzyka, np. Claude Debussy: Popołudnie Fauna
Dwudziesto- lecie między-wojenene	- Carlo Cara: Penelopa; - Salvador Dali: Metamorfoza Narcyza; - Giorgio de Chirico: Niepokojące Muzy	- Leopold Staff: Ars poetica; Muzy; - Julian Tuwim: Ars poetica; - James Joyce: Ulisses; - Antoni Słonimski: Exegi monumentum	-
wojna i okupacja	-	- Tadeusz Gajcy: Homer i Orchidea [dramat]; - Krzysztof Kamil Baczyński: Pokolenie [Wiatr drzewa spienia…]	-
okres powojenny	- Felicjan Szczęsny Kowarski: Elektra; - Zbigniew Rudziński: Antygona [opera]	- Jarosław Iwaszkiewicz: Psyche; Ikar; - Zbigniew Herbert – liczne wiersze; - Albert Camus: Mit Syzyfa; - Stanisław Grochowiak: Ikar; - Robert Graves: Ja, Klaudiusz; Klaudiusz i Messalina; Eugene O’Neill: Żałoba przystoi Elektrze	- film, np. liczne filmy o Spartakusie; - adaptacje filmowe Quo vadis; - Pier Paolo Pasolini: Medea; Elektra; - Joseph L. Mankiewicz: Kleopatra; - Michael Cacoyannis: Ifigenia; - Ridley Scott: Gladiator