Kącik Maturzysty – 24: Okresy literackie – Oświecenie. Romantyzm

            OŚWIECENIE

Ramy czasowe: koniec XVII w. - początek XIX w. Filozofia. Racjonalizm (rozum – najistotniejszym narzędziem poznania). Empiryzm (doświadczenie – ważnym narzędziem poznania). Sensualizm. Deizm (Bóg nie ingeruje w sprawy świata) / ateizm; laicyzacja. Materializm. Krytycyzm (stałe podważanie zastanych ustaleń, ale wykluczenie sceptycyzmu). Czasem – cynizm (Wolter). Niedocenianie roli emocji w życiu. Wiara w nieograniczone możliwości człowieka w odkrywaniu praw rządzących światem i społeczeństwem. Rola edukacji. Encyklopedyzm.

René Descartes. Racjonalizm kartezjański (rozum – miarą postrzegania świata; drugorzędna rola zmysłów i uczuć). Wolter (Voltaire, właśc. François-Marie Arouet). Racjonalizm. Religijność rozumowa, „naturalna” (deizm). Wiara w postęp. Poznanie kształtuje się przez doświadczenie. Wolność (osobista, słowa, sumienia, posiadania). „Wojujący humanizm”. Sprawiedliwość – wartością uniwersalną. Monteskiusz (właśc. Charles Louis de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu). O duchu praw. Trójpodział władzy. Listy perskie (powieść epistolarna). John Locke. Empiryzm i sensualizm (źródłem wiedzy – wrażenia zmysłowe). Tabula rasa. Immanuel Kant. Tzw. filozofia krytyczna. Dwa źródła poznania prawdy – rozum i zmysły. Sądy aprioryczne; agnostycyzm. Szczególna rola etyki.

Sztuka.

Klasycyzm - do lat 30. XIX w. Nawiązanie do ideałów estetycznych Grecji i Rzymu (ład, harmonia, proporcje, dążenie do absolutnego piękna). Architektura. Przykłady: Francja - Wersal, kościoły La Madeleine i Sainte Geneviève (Panteon), Łuk Triumfalny w Paryżu; Rosja - prospekt Newski w St. Petersburgu; Niemcy - Brama Brandenburska w Berlinie; Polska - kompleks pałacowo-parkowy Łazienki w Warszawie. Malarstwo. Precyzja i klarowność kompozycji. Typizacja postaci. Ograniczenie palety barw (rezygnacja z bardzo wyrazistych). Kolor - drugorzędny. Jacques-Louis David. Często - bohaterowie antyczni (Przysięga Horacjuszów; Porwanie Sabinek). Jasne, dzienne światło na obrazach - efekt spokoju i ładu. Portrety (Papież Pius VII). Gloryfikator rewolucji francuskiej (Śmierć Marata).

Sentymentalizm  zob. w części Literatura polska.

Rokoko - ok. 1720-1790. Chociaż uchodzi za schyłek baroku, przeciwstawia się mu formalnie. Przeciw monumentalizmowi i pompatyczności. Kameralność, zmysłowość, wyrafinowanie. Lekkość dekoracyjna, asymetria, egzotyka. Głównie - Francja; związek z życiem dworskim. Nazwa: rocaille - asymetryczny ornament plastyczny, przypominający muszlę, płomień lub grzebień koguta. Zaznacza się w malarstwie (m.in. Antoine Watteau, np. Odjazd na Cyterę; Jean-Honoré Fragonard, np. Huśtawka; François Boucher), architekturze, sztuce użytkowej (meblarstwie), także - w literaturze (gatunki: epigramat, anakreontyk, rokokowa sielanka, komedia salonowa; w Polsce - Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Dionizy Kniaźnin).

Literatura. Nurty: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko (uznawane za schyłkową fazę baroku).

Literatura europejska:

Epika. Głównie powieść i powiastka filozoficzna. Wolter. Poeta, autor dramatów, dzieł filozoficznych, listów. Kandyd - powiastka filozoficzna (fabuła - pretekstem; celem - ukazanie tezy światopoglądowej, często - ironicznie; środek satyry obyczajowej). Denis Diderot. Encyklopedysta. Kubuś Fatalista i jego pan. Jonathan Swift: Podróże Gullivera. Daniel Defoe: Przypadki Robinsona Crusoe. - Forma pamiętnika; portret mieszczanina - pobożnego, zaradnego, wiernego purytańskiemu kodeksowi moralnemu; negatywny wpływ cywilizacji na naturę człowieka; mit dobrego dzikusa.

Cechy powieści oświecenia: pary bohaterów (Kubuś Fatalista i jego pan, Robinson i Piętaszek) - prowadzenie dyskusji światopoglądowych (pokazanie ideałów epoki); podróż; dydaktyzm; głos popierający teorię o złym wpływie cywilizacji na człowieka (utopie); krytyka epoki zastanej (!).

Literatura polska:

Etapy: lata 40. XVIII w. - 1764 r. (elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego) - faza wczesna; 1764-1795 - faza dojrzała, tzw. oświecenie stanisławowskie; 1795-1822 - faza schyłkowa, tzw. oświecenie postanisławowskie. Otoczenie społeczne. Mecenat królewski. Szkoła Rycerska. Komisja Edukacji Narodowej (i rozwój szkolnictwa; rola pijarów). Czasopisma (Monitor; Zabawy Przyjemne i Pożyteczne). Canaletto i inni zagraniczni artyści. Powstanie sceny narodowej.

Klasycyzm (literacki - cechy): zasada decorum (zgodność formy i treści); prawdopodobieństwo życiowe; harmonia i umiar; jednorodność estetyczna (wykluczenie występowania obok siebie np. tragizmu i komizmu); jasny, aforystyczny język, odwołujący się do wzorów retorycznych; czystość gatunkowa i stylistyczna.

Polskie ośrodki klasycyzmu - Warszawa i dwór Czartoryskich w Puławach. Najwybitniejsi:

Ignacy Krasicki. Zasada "bawić - ucząc". Gatunki: bajka (np. Malarze; Ptaszki w klatce), satyra (Żona modna; Pijaństwo; Do króla), poemat heroikomiczny (Monachomachia), powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki; Pan Podstoli). Adam Naruszewicz. Poezje (np. Satyry). Stanisław Trembecki. Poezje. Poemat opisowy (Sofiówka).

Uwaga! Wymienione gatunki (także powieść, powiastka filozoficzna) oraz inne, które wystąpią w dalszej części, już omawialiśmy. Warto sięgnąć do wcześniejszych opracowań!

Sentymentalizm - funkcjonował równolegle z klasycyzmem, ale był całkiem od niego odmienny. Nazwa - od powieści Lawrence'a Sterne'a Podróż sentymentalna. Podbudową - filozofia: Jean-Jacques Rousseau. Pisarz, filozof, pedagog. Negatywny wpływ cywilizacji na rozwój człowieka (kryzys moralny cywilizacji). Kontakt człowieka z przyrodą daje mu szczęście (mit arkadyjski). Najważniejsze są uczucia. Wiara w naturalną dobroć człowieka. Koncepcja swobodnego wychowania (Emil, albo o wychowaniu). Nowa Heloiza (powieść). Prekursor romantyzmu.  

Bohaterowie literatury s.: ludzie prości, pasterze; wrażliwi; ceniący miłość i przyjaźń. Autoanaliza i refleksja. Ulubiony gatunek: sielanka. Przedstawiciele: Franciszek Karpiński: Laura i Filon. Franciszek Dionizy Kniaźnin. Wiersze patriotyczne i religijne; ody, sielanki, erotyki, bajki, dramaty. Elżbieta Drużbacka.

Publicystyka, literatura dydaktyczna i teatr okresu Sejmu Wielkiego (1788-1792): Stanisław Staszic: Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego (dotyczące oświaty, prawodawstwa, władzy wykonawczej i sądowniczej, wolnej elekcji). Przestrogi dla Polski (nawoływanie do ratowania niepodległości i do konstruktywnych prac Sejmu). Hugo Kołłątaj: Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonima listów kilka - konkretny projekt reform ustrojowych. Kuźnica Kołłątajowska - ośrodek informacyjno-propagandowy Sejmu Wielkiego, zorganizowany w jego domu na Solcu. Powiązani z nim: Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Zabłocki, Franciszek Salezy Jezierski. 

Dramat. Julian Ursyn Niemcewicz: Powrót posła (komedia polityczna; tematyka proreformatorska; dydaktyzm). Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach; Sarmatyzm). Wojciech Bogusławski (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale - pierwsza opera narodowa; muzyka: Jan Stefani).

ROMANTYZM

Ramy czasowe: koniec XVIII w. - koniec lat 40. XIX w. (w Polsce - od 1822 r. - debiut Adama Mickiewicza: pierwszy tom Poezji). Nazwa - od roman - fr. powieść, opowiadanie; także - nazwa grupy języków w średniowiecznej Francji; synonim literatury z tego okresu, pisanej w językach narodowych. Otoczenie społeczne. Bankructwo idei oświecenia (świat nie jest w pełni przewidywalny; człowiek nie zawsze postępuje racjonalnie). Ruchy rewolucyjne i narodowe: powstanie Greków przeciwko Turkom (1821 r.), powstanie dekabrystów w Rosji (1825 r.), rewolucja lipcowa we Francji (1830 r.), Wiosna Ludów (1848 r.).

Filozofia. Powrót do źródeł. Zainteresowanie historią, szczególnie dawną. Przesyt wobec kultu rozumu. Nobilitacja uczucia (nieszczęśliwa miłość). "Kult" geniuszu. Idealizacja sztuki (połączonej z filozofią). Friedrich Schlegel: "Wszelka sztuka powinna stać się nauką, wszelka nauka - sztuką; poezja i filozofia powinny się zjednoczyć". Percy Shelley. Poeta. Idea boskości sztuki, która ma "jednoczyć skończoność z nieskończonością". Artysty nie mogą wiązać reguły; ma pokazywać świat prawdziwy. O idei i uczuciu nieskończoności.

Ogólny światopogląd romantyzmu: sprzeciw wobec racjonalizmu (oświecenia); wyeksponowanie roli uczucia, wiary, intuicji; mistycyzm; sprzeciw wobec klasycyzmu i jego harmonii; bunt przeciw ustalonym zasadom, konwencjom; indywidualizm; powrót do natury (także dzikiej, "nieobliczalnej"); ludowość - fascynacja kulturą i twórczością ludową; wielka rola wyobraźni; fantastyka; tajemniczość; umiłowanie wolności (por. otoczenie społeczne - wielkie ruchy narodowowyzwoleńcze epoki); fascynacja historią, szczególnie kulturą średniowiecza (historyzm), gotycyzm; frenezja (szaleństwo); orientalizm. W Polsce - ponadto: wallenrodyzm, tyrteizm, prometeizm.

Sztuka. Architektura. Głównie - zamki, pałace, wille. Dominują - neogotycyzm i neorenesans. Ogród angielski. "Ruiny". Elementy orientalne. Np. Opinogóra. Malarstwo. Niejednolitość. Wspólne cechy: bogata kolorystyka, kontrastowy światłocień, dynamika w zakresie kompozycji. Także - kontynuacja klasycyzmu i realizmu. Najwybitniejsi: Caspar David Friedrich. Przedstawienia samotnych osób w posępnym pejzażu; nokturny, ruiny, cmentarze, wraki (np. Krzyż w górach; Mnich na brzegu morza; Opactwo w dębowym lesie; Wędrowiec nad morzem mgły; Dwaj mężczyźni kontemplujący księżyc). Johann Heinrich Füssli. Bogata kolorystyka; mroki (Lady Makbet). Théodore Géricault. Portrety, sceny batalistyczne, konie. Tratwa Meduzy. Eugène Delacroix. Wybitny kolorysta (Masakra na Chios; Wolność wiodąca lud na barykady). Inni: Piotr Michałowski, Walenty Wańkowicz; pejzaże - William Turner, John Constable. Muzyka. Synteza różnych środków wyrazu. Rola natchnienia. Fryderyk Chopin, Carl Maria Weber, Stanisław Moniuszko, Jan Sibelius, Edvard Grieg, Modest Musorgski, Nikołaj Rimski-Korsakow.

Literatura. Dwa główne nurty: egzystencjalnej rozpaczy (byronizm, werteryzm - ogólnie: nurt europejski) i tyrtejski (w Polsce po 1830 r. - patriotyzm, poeta jako wieszcz).

Prekursorzy - preromantyzm (jeszcze XVIII w.). Nawiązania do Jeana-Jacquesa Rousseau (wielkie znaczenie uczucia w życiu człowieka).

Johann Wolfgang Goethe: Cierpienia młodego Wertera - tragiczna miłość, zakończona samobójstwem. Werteriady. Faust (świat nadprzyrodzony, fantastyka, ale też racjonalizm). Ballada Król olch (olszyn/elfów). Friedrich Schiller. Poeta i dramaturg. Ukazywanie mrocznych stron ludzkiej natury (Maria Stuart), samotności szlachetnych jednostek (Zbójcy), konfliktów świata mieszczańskiego i arystokratycznego (Intryga i miłość). William Blake. Mistyk, poeta, malarz.

Literatura europejska (i światowa):

Anglia. George Gordon Byron. Powieści poetyckie: Korsarz; Giaur; Wędrówki Childe Harolda. Tajemniczość, groza, niedopowiedziany życiorys. W jego utworach najpełniej realizuje się postać bohatera romantycznego. Jego cechy: niezrozumienie, wyobcowanie, samotność; zawód miłosny, przeżyty w młodości. Częsty - konflikt między wyborem miłości do kobiety i do Ojczyzny; tajemniczość biografii; najczęściej - samobójcza śmierć; przemiana w bojownika idei, "sprawy"; konflikt sumienia (często musi posługiwać się nieetycznymi metodami); tragizm.

Francja. François-René de Chateaubriand. Wielki pisarz chrześcijański. Geniusz chrześcijaństwa; Atala; René. Teofil Gautier. Prekursor parnasizmu. Niesamowitość; elementy groteski. Avatar; Kapitan Fracasse. Stendhal: Pustelnia Parmeńska; Czerwone i czarne. Victor Hugo. Dramaty (Hernani) i obszerne powieści (Katedra Marii Panny w Paryżu; Nędznicy). Alfred de Musset. Dramaty: Nie igra się z miłością. Powieść: Spowiedź dziecięcia wieku.

Niemcy. Heinrich von Kleist. Dramaty (Książę Homburg; Rozbity dzban). Heinrich Heine. Ballady, romance, sonety.

Stany Zjednoczone. Edgar Allan Poe. Odkryty dopiero przez modernizm. Poezja i proza. Niesamowitość, groza, frenezja. Opowieści niesamowite (np. Zagłada domu Usherów; Ligeja). Herman Melville. Prozaik. Moby Dick, czyli Biały Wieloryb (metafora walki dobra i zła).

Literatura polska:

Antoni Malczewski: Maria (powieść poetycka). Nurt egzystencjalny. Bezsens, rozpacz, smutek, cierpienie, pesymizm. Groby - nadzieją (wątek patriotyczny). Mit Ukrainy. Mit rycerski.

Adam Mickiewicz.

- Ballady i romanse - w nich: wiersz programowy polskiego romantyzmu (Romantyczność). Ludowość. Ludowe poczucie sprawiedliwości. Przeciwstawienie wiary i rozumu. Podmiot liryczny - po stronie "ludu". Niesamowitość, czasem groza. Postacie fantastyczne - częste  (Lilie; Świteź; Świtezianka). Oda do młodości; Pieśń Filaretów.

- Dramat romantyczny: Dziady wileńsko-kowieńskie (część II i IV; wiersz Upiór). Ludowy obrzęd. Nieszczęśliwa miłość. Cechy dramatu romantycznego: nawiązanie do Szekspira i Calderona (dramat barokowy); luźna, epizodyczna budowa; postacie realistyczne obok fantastycznych; przyroda i jej zjawiska - ważnym bohaterem dramatu; złamanie zasady 3 jedności i określonej (3, 5) liczby aktów; różnorodność nastroju - przeplatanie scen monumentalnych, podniosłych - z kameralnymi/lirycznymi, czasem - wstawki z innego gatunku literackiego; łączenie konwencji: groteski, realizmu i fantastyki, komizmu i tragizmu (synkretyzm); niesceniczność (brak możliwości technicznych teatru do wystawienia niektórych scen).

- Powieści poetyckie, np. Grażyna; Konrad Wallenrod. Patriotyzm, konflikt sumienia.

Uwaga! Definicje wymienianych gatunków i ich cechy - zob. w poprzednich odcinkach Kącika.

- Sonety krymskie. Orientalizm. Egzotyka. Piękno świata.

- Twórczość polistopadowa: Do Matki Polki (wiersz); Do*** [Na Alpach w Splügen]. Temat miłosny; Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Proza poetycka. Los wygnańców; Dziady drezdeńskie (cz. III). Tyrteizm. Mesjanizm. Prometeizm. Pokora (ks. Piotr) i pycha (Gustaw-Konrad). Martyrologia narodu. Obraz społeczeństwa (Salon warszawski). Patriotyczna młodzież. Cierpiąca matka (Pani Rollison); Pan Tadeusz (epopeja narodowa; ks. Robak - „nowy typ” bohatera romantycznego); Liryki lozańskie (np. Nad wodą wielką i czystą...; Polały się łzy). Działalność patriotyczna i publicystyczna. Trybuna Ludów.

Juliusz Słowacki.

- Powieści poetyckie (Lambro; Godzina myśli). Wpływ Byrona.

- Po 1830 r. - Hymn [Bogarodzico, Dziewico...]. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego; Hymn [Smutno mi, Boże...]. Nostalgia wygnańca. Inne utwory powstałe podczas wędrówek, np. poematy: Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, Ojciec zadżumionych. Wiersze: Grób Agamemnona, Testament mój. Dramat niesceniczny: Kordian. Typowy bohater romantyczny (samotność, przemiana, patriotyzm, wędrówka). Inne dramaty, np. Balladyna (jak Lady Makbet); Lilla Weneda. Poemat dygresyjny: Beniowski. Okres mistyczny: Król-Duch; Genezis z Ducha.

Zygmunt Krasiński. Nie-Boska komedia - dramat narodowy. Obraz rewolucji; destrukcja; piekielność świata. Plebs przeciw arystokracji. Człowiek a historia. Prowidencjalizm. Bóg - ostatecznym zwycięzcą w historii.

Cyprian Kamil Norwid. Wiersze: Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie...; Moja piosnka [II]. Tęsknota emigranta; W Weronie. Polemika z romantyzmem?; Żydowie polscy. Humanizm. Szacunek dla każdego człowieka; Fortepian Szopena. Sztuka w czasie rozruchów historycznych ("ideał sięgnął bruku"); Bema pamięci żałobny-rapsod. Próba polskiego heksametru. Szacunek dla wielkiego bohatera. Krzyż i dziecko - historiozoficzne uogólnienie; Za kulisami - świat jako teatr; Pielgrzym - życie jako wędrówka. Poemat: Promethidion. Piękno i praca.

Józef Ignacy Kraszewski. Obszerne powieści - historyczne (Stara Baśń; Brühl; Hrabina Cosel) i współczesne, np. o tematyce wiejskiej (Chata za wsią). Obszerna epistolografia.

Aleksander Fredro. Komedie (Zemsta; Śluby panieńskie), czasem przypominające raczej klasycyzm niż romantyzm, polemiczne z tym ostatnim (np. Gucio ze Ślubów panieńskich - por. Gustaw w literaturze romantycznej).

Narcyza Żmichowska (pseud. Gabriella). W gronie "entuzjastek", ówczesnych prekursorek feminizmu. Poganka (powieść).

Seweryn Goszczyński. Zamek Kaniowski - historia i groza (powieść poetycka).

Ćwiczenie

Pomyślmy nad tekstami, które moglibyśmy wziąć pod uwagę rozważając temat: Życie (…) wtedy coś jest warte i tylko wtedy daje radość, jeśli jest służbą (A. Kamiński, Kamienie na szaniec). Uzasadnij słuszność (lub niesłuszność) stwierdzenia w oparciu o wybrane utwory literackie i biografie znanych Ci postaci historycznych.