Kącik Maturzysty – 23: Okresy literackie – Średniowiecze. Renesans. Barok

ŚREDNIOWIECZE

Nazwa, charakterystyka, ramy czasowe: 476 r. (V w., upadek Cesarstwa Rzymskiego) – XV w. Koniec epoki – 3 wydarzenia: ok. 1450 r. – wynalazek druku; 1453 r. – upadek Konstantynopola; 1492 r. – odkrycie Ameryki. - W Polsce: X – XV w.

Filozofia. Scholastyka. Dualizm (świat duchowy i cielesny). Sacrum i profanum. Mistyka (św. Bernard z Clairvaux). Teocentryzm. Św. Augustyn - nawiązanie do idealizmu Platona; „poznanie wewnętrzne” Boga; iluminacja. Św. Tomasz z Akwinu (tomizm) – oddzielenie wiedzy od wiary, tj. rozumu i objawienia. Filozofia – nauką pomocniczą teologii. Boga można poznać także rozumem. Byt prosty (Bóg) i złożony (materia). Bóg – creatio ex nihilo. Człowiek – byt cielesno-duchowy (materia i forma). Klasyfikacja bytów. Tomizm – podstawą scholastyki.

Uniwersalizm. Krucjaty. Hierarchia społeczna. Nauka: sztuki wyzwolone - trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka). Rozwój szkół wyższych (Bolonia, Paryż, Padwa, Oksford i Cambridge, Praga, Kraków – 1364 r.).

Architektura. Wpływy bizantyjskie i regionalne. Styl romański (X-XII w., np. katedra w Pizie i w Wormacji, kościół św. Andrzeja w Krakowie, opactwo w Tumie, kościół w Strzelnie) i gotycki (połowa XII-XIII w., np. opactwo Westminster w Londynie, katedry w Sienie, Orvieto, Pradze, Wiedniu, Kolonii, kościół Mariacki w Krakowie). Sztuka. Witraż. Fresk. Danse macabre. Wit Stwosz. Malarstwo – płaskie, bez perspektywy, symultanizm, symboliczność. Hieronim Bosch i Hans Memling.

Literatura

Dłuższe utwory: Wyznania (Soliloquia) św. Augustyna. Dante Alighieri (teocentryzm, etyka i numerologia Boskiej Komedii). Ideały (w powiązaniu z życiem społecznym): władcy (Pieśń o Rolandzie, legendy arturiańskie), rycerza (Pieśń o Rolandzie), świętego.

Rycerz idealny – cechy: bezgraniczna wiara, wierność Bogu, służba w imię religii; męstwo, honor; miłość do Ojczyzny; wierność władcy; szacunek dla kobiet, czystość moralna.

Święty (asceta) – cechy: szlachetne urodzenie, dziedziczne bogactwo, którego się pozbywa; wyjątkowe cechy – od dzieciństwa; czystość cielesna; bezgraniczne zaufanie Bogu. Rezygnacja ze „zwyczajnego” życia.

Motyw miłości. Miłość Boga (Pieśń o Rolandzie, Legenda o św. Aleksym), mężczyzny i kobiety (Dzieje Tristana i Izoldy, Listy Abelarda i Heloizy).

Gatunki:

liryka	pieśń, hymn (liryka religijna, np. maryjna, pasyjna, eschatologiczna; miłosna poezja prowansalska)
epika	epos rycerski (Pieśń o Rolandzie), romans rycerski, legenda, żywot (hagiografia, np. Legenda aurea Jakuba de Voragine), apokryf, kazanie, rocznik, kronika, gesta
dramat	misterium (pasyjne lub bożonarodzeniowe), moralitet, dramat liturgiczny

Literatura polska: religijna i świecka.

Liryka. Bogurodzica, Żale Matki Boskiej Pod krzyżem (= Lament świętokrzyski, Posłuchajcie bracia miła), Legenda o św. Aleksym; Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią; O zachowaniu się przy stole (= O chlebowym stole) Słoty.   

Epika. Roczniki i kroniki (Galla Anonima, Wincentego Kadłubka); Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie, pierwsze znane nam przekłady Pisma Św. (Biblia szaroszpatacka), Psałterz floriański, Psałterz puławski, Rozmyślanie przemyskie (apokryf).

Dramat. Misteria, moralitety, dialogi.

RENESANS (ODRODZENIE)

Ramy czasowe: koniec XV-XVI w. Nazwa epoki - stworzona przez encyklopedystów francuskich z XVIII w.            

Filozofia. Antropocentryzm. Nurty: humanizm i reformacja. Stoicyzm, epikureizm, hedonizm. „Nic, co ludzkie, nie jest mi obce” (z Terencjusza). Najwybitniejsi filozofowie: Erazm z Rotterdamu. Połączenie filozofii greckiej z etyką chrześcijańską. Zło – wynikiem niewiedzy. Irenizm. Pochwała głupoty (głupota – efektem lenistwa).  Michel de Montaigne. Essais (Próby). Dobro = przyjemność (epikureizm) i prawda. Sceptycyzm. Subiektywizm; względność rzeczy. Niccolo Machiavelli. Książę. Makiawelizm („cel uświęca środki”). Tomasz More (Morus). Utopia.

Sztuka. Główne ośrodki: Florencja, Rzym, Wenecja. Powrót do antyku. Architektura. Filippo Brunelleschi (Florencja; dzieła, np. kopuła katedry we Florencji). Bramante (Rzym, np. projekt bazyliki św. Piotra w Rzymie). Inne ważne obiekty: Włochy – Pałac Dożów w Wenecji; Francja – zamki nad Loarą; Niemcy – zamki w Dreźnie, kamienice w Norymberdze; Polska – Wawel, Baranów, ratusz w Zamościu, elewacja Sukiennic, kamienice w Kazimierzu nad Wisłą. Malarstwo i rzeźba. Dwuwymiarowość przestrzeni (perspektywa linearna i „powietrzna” = zmiana intensywności barw). Inspiracja antykiem. Nagość. Mimetyczność. Technika olejna. Leonardo da Vinci. Fresk Ostatnia Wieczerza; obrazy: Dama z łasiczką (z gronostajem), Hołd Trzech Króli, Mona Lisa (Liza) i inne. Michał Anioł (Michelangelo Buonarotti). Dawid, Mojżesz (rzeźby), freski w Kaplicy Sykstyńskiej, Sąd Ostateczny (w tej kaplicy). Rafael Santi. Obrazy Madonny z Dzieciątkiem, Szkoła ateńska.

Literatura europejska

Liryka. Francesco Petrarca. 317 Sonetów do Laury.

Epika. Giovanni Boccaccio. Dekameron (100 historii, opowiadanych w ciągu 10 dni, przez 10 osób). Nowela – cechy: zwarta akcja; minimalna liczba epizodów; niewielka liczba postaci;  redukcja zbędnych opisów i komentarza; brak bezpośredniej charakterystyki bohaterów; logiczność, prowadząca do kulminacji („sokół noweli”).

Dramat. William Shakespeare (Szekspir). Renesans i początek baroku. Dramaty historyczne (np. Ryszard III; Komedia omyłek). Tragedie: Romeo i Julia, Juliusz Cezar, Makbet, Hamlet, Król Lear). Komedie (Sen nocy letniej, Jak wam się podoba, Wieczór Trzech Króli). Pisał też sonety i poematy.

Teatr elżbietański. Tragedia antyczna a dramat Szekspirowski:

Tragedia antyczna	dramat Szekspirowski
Zasada decorum	Złamanie zasady decorum
3 jedności	Złamanie zasady 3 jedności
Epeisodia i stasima	Akty i sceny
Chór – „narratorem”	Brak chóru (wszystko dzieje się na scenie)
3 aktorów na scenie	Dowolna liczba aktorów
Zbrodnie – poza sceną	Zbrodnie – na scenie
Realizm (historie mityczne)	Realizm i fantastyka
Fatum zewnętrzne (siła boska)	Fatum wewnętrzne (człowiek stanowi o swym losie)
Konflikt tragiczny (konflikt racji) zewnętrzny	Konflikt tragiczny wewnętrzny (dyskusja „z samym sobą”)
Brak przyrody	Rola przyrody, zjawisk atmosferycznych itp.

Uwaga! Niektóre adaptacje filmowe dzieł Szekspira – zob. TUTAJ (cz. V. Adaptacje filmowe lektur szkolnych i znanych dzieł literackich – układ alfabetyczny, tzn. według autorów dzieł).

Literatura polska. Ideały: humanisty, patrioty (obywatela), ziemianina, dworzanina.

Liryka

Jan Kochanowski. Fraszki. Pieśni (szeroki zakres tematyczny; pojęcia - cnota, Fortuna, zapłata; Hymn [Czego chcesz od nas, Panie]; Muza; Marszałek). Treny (cykl 19 utworów). Psałterz Dawidów (przekład).

Mikołaj Sęp-Szarzyński. Twórczość religijna – antycypacja baroku: sonety, pieśni, parafrazy Psalmów. Cechy: ulotność życia; życie – walką; rozdarcie między duchowością a ciałem, między dobrem a złem; człowiek – niewielką istotą w Kosmosie; Bóg – celem, nadzieją i pociechą po życiowej walce.

Epika

- Utwory parenetyczne (pouczające): Mikołaj Rej: Żywot człowieka poczciwego. Idealny ziemianin: dobry, pracowity gospodarz; prawy mąż i ojciec; żyjący w zgodzie z naturą i sumieniem; stoik (ceniący umiar); patriota, dobry obywatel. Łukasz Górnicki: Dworzanin polski. Idealny dworzanin.

- Publicystyka: Andrzej Frycz Modrzewski (O poprawie Rzeczypospolitej).

Dramat. Jan Kochanowski: Odprawa posłów greckich.

Uwaga! Budowa tragedii zob. w poprzednim odcinku: Antyk [grecki].

BAROK

Ramy czasowe: XVII w.

Filozofia. Nazwa – od XIX w. Barocco  (portug.) – 1/ nieregularna kształtem perła; 2/ coś dziwnego i niejasnego. Niejednorodność myśli i prądów literackich. Niepokój i napięcie. Dwie „nieskończoności” – rozdarcie człowieka (między sensualizmem, emocjonalizmem, dionizyjskością – a duchowością). To, co „pomijał” renesans: kruchość życia, vanitas, wybory ludzkie i ich konsekwencje, ludzka duchowość i religijność. Kryzys ideałów renesansu. Blaise Pascal. Pensées (Myśli). Od racjonalizmu, przez sceptycyzm – do mistyki. Jansenizm. Wiara – ponad wiedzą (porządek serca); mistyczna intuicja. Tzw. zakład Pascala.

Kartezjusz (René Descartes). Racjonalizm (upowszechniony w epoce następnej). Baruch Spinoza. Panteizm (Bogiem – wszechświat pojęty jako całość). Św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża – mistycyzm religijny.

Sztuka. Architektura. Dynamizm formy. Nieregularność kształtów (odejście od renesansowej harmonii). Monumentalizm. Dekoracyjność. Bogate rzeźbienia fasad i wnętrz. Rozbudowanie otoczenia (schody, tarasy, ogrody). Obiekty sakralne: pierwszy - kościół Il Gesù w Rzymie. Budowle świeckie: pałace i rezydencje. Przykłady: Włochy – kolumnada Placu św. Piotra, Schody Hiszpańskie i fontanna di Trevi  w Rzymie; Niemcy – pałac w Poczdamie, zamek królewski w Berlinie; Litwa – kościół św. Kazimierza w Wilnie; Polska – kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół Wizytek w Warszawie, zamek Lubomirskich w Łańcucie, rezydencja Jana III Sobieskiego w Wilanowie, pałac Radziejowskich w Nieborowie. Malarstwo. Styl barokowy: dynamika kompozycji; intensywność kolorystyki; horror vacui (= lęk przestrzeni, dlatego - mnogość elementów); napięcie, ruch; kontrastowość, światłocień; oryginalność ujęcia tematu.

Caravaggio. Intensywny koloryt. Kontrastowy światłocień. Skróty perspektywiczne. Dynamizm kompozycji. Powołanie św. Mateusza; Bachus; Śmierć Marii; Złożenie do grobu.

Pieter Paul Rubens. Sensualizm. Liczne ujęcia kobiet. Także obrazy o tematyce biblijnej i (Zdjęcie z krzyża; Daniel w jaskini lwów; Upadek zbuntowanych aniołów) i mitologicznej (Sąd Parysa; Bitwa Amazonek; Wenus i Adonis).

Rembrandt Hermenszoon van Rijn. Mistrz światłocienia. Portrety, także zbiorowe (Straż nocna = Wymarsz strzelców nocnych); Lekcja anatomii. Liczne obrazy o tematyce biblijnej (Syn marnotrawny; Pejzaż z miłosiernym Samarytaninem; Oślica Balaama; Zuzanna w kąpieli; Uczta Baltazara). Tematyka mitologiczna (Danae; Saskia jako Flora).

Diego Velázquez. Portrety. Sceny rodzajowe. Tematyka biblijna (Szata Józefa; Chrystus w Emaus) i mitologiczna (Triumf Bachusa; Kuźnia Wulkana).

Także: Jan Vermeer van Delft, El Greco.

Muzyka. Rozkwit opery. Claudio Monteverdi (np. Orfeusz), Jacopo Peri (Dafne). Twórczość religijna Johanna Sebastiana Bacha i Georga Friedrich Händla (oratorium Mesjasz) – późny barok.  

Literatura europejska

Liryka. Giambattista Marino. Bogactwo środków stylistycznych. Czasem – zawikłanie formy. Niezwykłe skojarzenia, kunsztowne metafory, gradacje, wyszukane figury retoryczne. Zaskakiwanie czytelnika. – Marinizm.

Epika. Miguel Cervantes de Saavedra: Don Kichot – odmiana eposu rycerskiego; idealizm (błędny rycerz) – i pragmatyzm (Sancho Pansa). John Milton: Raj utracony – poemat epicki.

Dramat. Pedro Calderon de la Barca. Dramaty religijne i dworskie. Książę niezłomny; Życie (jest) snem. Cechy dramatu barokowego: kontrastowość; dynamizm akcji; kunsztowność języka, poetyckość tekstu; alegoryczność; sprzeczność nastrojowa (makabra – obok radości, nadziei itp.).

Literatura polska

Niejednorodność formalna i tematyczna. 3 kręgi: poezja metafizyczna, poezja dworska (światowych rozkoszy), literatura sarmacka.

Poezja metafizyczna. Kruchość człowieka. Wybory moralne. Osamotnienie jednostki. Bóg – jedynym ratunkiem. Wielkie pytania – człowiek w Kosmosie (prekursorem – Mikołaj Sęp-Szarzyński; heroizm). Sebastian Grabowiecki (kwietyzm). Daniel Naborowski (harmonia sprzeczności: Krótkość żywota; Cień; Marność; Na oczy królewny angielskiej).

Poezja dworska (poezja światowych rozkoszy). Błyskotliwość; koncept. Tematyka: życie dworskie; miłość. Jan Andrzej Morsztyn: Do trupa (sonet). Marinizm polski. Kunszt poetycki – Do panny.

Chwyty artystyczne poezji baroku: motyw wanitatywny (reprezentowany przez słowa świadczące o przemijaniu, np. popiół, dym, wiatr, zgliszcza, pożoga, ogień), koncept (wyszukany pomysł; zaskoczenie czytelnika); epitet (wyszukany, rozbudowany), przerzutnia; metafora (niepowtarzalna, oryginalna) i oksymoron; antyteza (np. Do trupa); pytanie retoryczne (np. Cuda miłości J.A. Morsztyna); powtórzenie; gradacja; figura sumacji (pointa – na końcu utworu, zbierająca wszystko, co dotychczas napisano, np. O swej pannie Jana Andrzeja Morsztyna, Na oczy królewny angielskiej Daniela Naborowskiego).

Literatura sarmacka. Sarmatyzm – formacja kulturowa obejmująca ideologię, obyczajowość i kulturę szlachty polskiej do połowy XVIII w. Cechy: przywiązanie do katolicyzmu; megalomania (szczególna rola dziejowa Polski); ksenofobia; konserwatyzm, tradycjonalizm; pieniactwo; rubaszne poczucie humoru; prywata; skłonność do wystawnego ucztowania. Pod koniec XVIII w. dostrzeżono pozytywne cechy sarmatyzmu: umiłowanie wolności; demokratyzm; indywidualizm. Krytyka sarmatyzmu, np. oświecenie (Sarmatyzm Franciszka Zabłockiego) i współczesność (Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza).

Jan Chryzostom Pasek: Pamiętniki (wspomnienia 1/ z wojny ze Szwedami i 2/ z życia jako gospodarza i obywatela). Koloryzowanie. Barwne opisy. Bogaty język. Makaronizmy. Wacław Potocki: Jego pisarską osobowość ukształtowały Biblia i antyk (głównie historia starożytna – Tacyt). Patriotyzm. Moralizatorstwo. Transakcyja wojny chocimskiej (epos). Moralia (formy poetyckie). Ogród (…) fraszek.

Siedemnastowieczny klasycyzm francuski

           

Klasycyzm – kierunek w literaturze i sztuce, czerpiący zworce z antyku. Kolebką – niepoddająca się wpływom baroku Francja. Ramy czasowe: połowa XVII – koniec XVIII w.

Filozofia. Racjonalizm.

Literatura. Klarowność myśli, logika. Rozkwit dramatu. Jego cechy: zasada 3 jedności; podniosła tematyka i nastrój; wzniosły, retoryczny język; bohaterowie – z bogatych rodzin. Twórcy: Pierre Corneille: Cyd; Horacjusze; Nikomad. . Podniosłość. Tragizm. Jean Racine. Teatr namiętności. Liczne portrety kobiet (jak u Eurypidesa). Andromacha; Berenika; Fedra (nowe ujęcie tematu mitologicznego).

Komedia. Molière (Molier, właśc. Jean-Baptiste Poquelin). Świętoszek; Skąpiec; Chory z urojenia; Mieszczanin szlachcicem; Mizantrop. Rodzaje komizmu: sytuacyjny; charakterów/osób (wyolbrzymienie, przejaskrawienie cech osób; także – wyglądu); języka (jego indywidualizacja, dostosowanie do psychologii bohatera).

 Uwaga! Por. też oświecenie (za tydzień).