Kącik Maturzysty – 28: Ćwiczenia, ćwiczenia, ćwiczenia...

Podpowiedzi do Ćwiczenia z ubiegłego tygodnia. Można wziąć pod uwagę utwory: Biblia [Adam - Rdz 2, 18-25; samotność apostoła - Mt 19,27-30, Mk 10,28-30; Chrystus przed męką - Mt 26,36-46=Mk 14,34-35]; mitologia grecka [Prometeusz]; Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe; Dziadów część III i Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza; Hymn [Smutno mi, Boże…] i Kordian Juliusza Słowackiego; Latarnik Henryka Sienkiewicza; Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego; Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego; Mały Książę Antoine'a de Saint-Exupéry'ego; Dżuma [postać doktora Rieux] Alberta Camusa; Wieża Gustawa Herlinga-Grudzińskiego; Campo di Fiori Czesława Miłosza; Bliscy i oddaleni ks. Jana Twardowskiego.

Zgodnie z zapowiedzią, dziś przedstawimy kilka ćwiczeń wraz z podpowiedziami. Mamy nadzieję, że będą pomocą i inspiracją dla samodzielnych interpretacji i poszukiwań.

Ćwiczenie 1. Tekst ikoniczny a tekst literacki

Przedstaw niektóre wizje Sądu Ostatecznego w tekstach kultury. Dokonaj porównawczej interpretacji fresku "Sąd Ostateczny" Michała Anioła (ze ściany ołtarzowej w Kaplicy Sykstyńskiej) oraz wiersza "W Kaplicy Sykstyńskiej" Kazimierza Przerwy-Tetmajera, zestawiając je z dwoma wybranymi przez siebie tekstami literackimi.

źródło

Tu ściana cała ryczy jak bawół zraniony!

Ten Chrystus tam, jak piorun, z cyklopa ramiony,

ta trupia głowa pełna boleści i jęku,

ten szturm klątew, rozpaczy, wściekłości i lęku,

farba zmieniona w kamień, pędzel w dłuto, siła,

co, zda się, góry pięścią na miał by kruszyła!

Źrenice głuche patrzą spod skostniałych powiek - -

wulkan to chyba z siebie wyrzucił, nie człowiek.

                (z tomu Poezje. Seria III, 1898)

Trudno rozpocząć omówienie motywu Sądu bez nawiązania do Biblii. Zatem warto oprzeć się na Mt 25, 31-46 [Gdy Syn Człowieczy przyjdzie w swej chwale (…), wtedy zasiądzie na (…) tronie…]. Ważne, by dostrzec tu bliskość Sędziego i Jego stworzenia (Mnieście uczynili / Mnieście nie uczynili). Jest to więc Król pełen chwały i potęgi, ale też dobroci.

Sąd Ostateczny Michała Anioła powstał w I połowie XVI w. W centrum dominuje postać Chrystusa – Sędziego. Towarzyszą mu Matka Boska oraz – siedzący u Jego stóp – święci Bartłomiej i Wawrzyniec. Wśród dynamicznie ujętych, skłębionych sylwetek, wyróżnia się postać Maryi – łagodna i współczująca. Św. Bartłomiej trzyma w rękach nóż i własną skórę, które przypominają jego męczeńską śmierć. Św. Wawrzyniec niesie ruszt, na którym został spalony. Chrystus wygląda na surowego sędziego; Jego muskularne ciało świadczy o potędze i ogromnej sile fizycznej. Gestem wzniesionej dłoni, odwracając twarz od sądzonych przez Siebie osób, wydaje wyrok. Nie musi patrzeć, bo wie o nich wszystko.

Ważna jest symbolika skóry. Zauważmy, że zarówno św. Bartłomiej, który zginął odarty z niej, jak i św. Wawrzyniec, którego skórę spalono, niejako przypominają, że to, co cielesne, musi zostać przemienione. Istotne jest także ciało Chrystusa przypominającego atletę z antycznych rzeźb. Właśnie do tego ujęcia nawiązuje wiersz Przerwy-Tetmajera, będący ekfrazą, czyli poetyckim „opisem” dzieła ikonicznego. Chrystus jest dla poety postacią niemal mityczną, budzącą grozę i strach (ściana cała ryczy; ta trupia głowa pełna boleści i jęku, / ten szturm klątew, rozpaczy, wściekłości i lęku). Nieczułym (Źrenice głuche) posągiem (farba zmieniona w kamień, pędzel w dłuto). Mocarzem (siła, co […] góry pięścią na miał by kruszyła!). Odczytanie zupełnie odmienne od biblijnego ujęcia.

Ten sam fresk spróbował zinterpretować także Jan Paweł II w drugiej części Tryptyku rzymskiego (Medytacje nad „Księgą Rodzaju” na progu kaplicy Sykstyńskiej). Autor dostrzegł przede wszystkim kolorystykę dzieła. Chrystus nie budzi w odbiorcy lęku, bo Sąd jest – według niego – konsekwencją grzechu (nawiązanie do Księgi Rodzaju!) i naturalnym zamknięciem życiowej drogi (Kres jest tak niewidzialny, jak początek). Dostrzega metafizyczny sens dzieła. Nie skupia się na zaprezentowanych szczegółach. Widzi całościowo (W tym wnętrzu Sąd dominuje nad wszystkim), ale w blasku nadziei (Non omnis moriar).

Jednak w literaturze „przeraźliwe” wizje Sądu dominują nad pogodnymi. Można wziąć pod uwagę Dies irae Jana Kasprowicza lub U wrót doliny Zbigniewa Herberta.

Jest jeszcze szczególny wiersz: Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza. Z pozoru – sielski obraz, pełen kolorów i światła. Ale czy tu sądu w ogóle nie ma? Pszczoła – to dawny symbol Sędziego i Zbawcy (słodycz, czyli łagodność, ale też żądło – sprawiedliwość). Podobnie rybak – Chrystus. Trzykrotne anaforyczne Dopóki wprowadza niepokój. Staruszek kojarzy się z apokaliptycznymi starcami. Bo Apokalipsa trwa, a nikt jej nie dostrzega. I sąd także trwa, gdyż Sędzia jest wśród ludzi.

Ćwiczenie 2. Tekst językowy

Jakimi środkami językowymi posłużył się Miron Białoszewski przedstawiając warunki, w jakich znalazła się ludność Warszawy w czasie powstania? Omów zagadnienie na podstawie fragmentu „Pamiętnika z powstania warszawskiego”.

Raptem — bombowce. I już kucają na dachy, sypią bomby. Już ich nie ma. Już są. Dalsze. Bliższe. Już wlatują w Barokową. My też. One na oślep. My też. My to ja. Z drugim. Jak ja. My. We dwóch. Tu. Tylko. Ni stąd, ni siąd. Bo już. Są! Wpadliśmy. Do jednoczegoś piętrowego... Co (?) puste, lata, latamy po (?) dole, sali (?) czymś (?) hali (?), co już się zmienia, huczy, brzęka, lecimy, cegły lecą, bombowce paskudzą. Cegła przysłowiowa. Jedna. A tu tyle: pac! pac! My z podniesionymi kołnierzami. Co za głupi instynkt? Skaczemy. Pac-pac! Byle nie dać się. Trafowi. Wszystko ważne. Bo leci. Ukosami. Z rozpędów. Pomiędzy murkami. Szszu — brzrzum. Osypy. Tynki. Coś. Rynnowo. Czekać? Nie. Ale byle nie stać. Szszum. Ta góra fruwa, może usiąść... My skoki na ileś, naraz pac! Nic. Uniki. Same... Jak trzeba, w moim mniemaniu. (…) Po nalocie. Facet w swoją. Ja w swoją. Wtedy biegiem. Długa. Plac. Długa. Mostowa. W dół. Przejścia. Dół. Rybaki. Kocie łby. My. Czyli — o! jest! — Swen spłakany. Łapie mnie.

Autor zastosował stylizację na język mówiony. Odtworzył środkami językowymi niebezpieczeństwo, niepewność, nerwowość i niedogodności warunków bytowania mieszkańców Warszawy w tym czasie. Szybki bieg pod bombami i walącymi się cegłami sugerują krótkie, eliptyczne wypowiedzi, np.  Raptem [nadleciały] bombowce. One na oślep [lecą]. My też [na oślep lecimy]. My [robimy] skoki na ileś [metrów]. Facet [idzie] w swoją [stronę]. Wtedy biegiem [puściłem się] itd. Narrator myśli fragmentami zdań. Często pomija orzeczenia (czasowniki). Zaczętego zdania nie kończy, rozpoczyna inne, by po chwili wrócić do poprzedniej myśli. W ten sposób powstają anakoluty, np. Co (?) puste, lata, latamy po (?) dole, sali (?) czymś (?) hali (?), co już się zmienia (…). Widzimy więc przewagę środków składniowych. Czasem pojawiają się nerwowe przejęzyczenia, np. Do jednoczegoś piętrowego... [= do czegoś jednopiętrowego]. Niecodzienność i niepewność sytuacji czasem nie daje się opisać w znanym słownictwie, stąd sięgnięcie po neologizm (rynnowo). Słownictwo i frazeologia pochodzą z języka kolokwialnego, np. Ni stąd, ni siąd; facet; paskudzą. Ważną funkcję spełnia dźwiękonaśladowczość (onomatopeja) – tak narrator notuje otaczające go dźwięki, np. Szszu — brzrzum; Szszum; pac! pac! Groźną rzeczywistość charakteryzuje również poszarpana, rozchwiana składnia. Opisujący „nie nadąża” za  błyskawicznie zmieniającą się rzeczywistością, np. Raptem — bombowce. (…) Już ich nie ma. Już są. Niemal „w biegu” notuje obrazy i wrażenia. Stanowi nieustannego zagrożenia odpowiada w języku nerwowa intonacja, zdziwienia zasygnalizowane pytajnikami, mnogość elips, nieporadny język. Niemal „atawizm językowy”, tzn. cofnięcie się do wcześniejszych form rozwoju mowy. Przecież właśnie dzieci lubią dźwiękonaśladowczość (onomatopeje to „pierwsze słowa” dziecka, por. np. ku-ku, nia-nia, apsik itp.). Białoszewski działa w utworze na zmysły – słuch, zapach. Odtwarza je w języku. Pamiętajmy, że to pisarz z grupy tzw. lingwistów! (Uwaga! To zagadnienie omawialiśmy prezentując historię literatury powojennej).

Inne możliwe tematy językowe. Raczej pewne są zagadnienia z retoryki (np. przemówienie), manipulacji i perswazji językowej (por. Rok 1984 Orwella – zagadnienie nowomowy), języka mediów, reklamy, współczesnych komunikatorów, sms, Internetu, portali społecznościowych; także języka potocznego, uczniowskiego itp. Pisaliśmy już o tym w początkowych Kącikach.

Ćwiczenie 3. Temat literacki

Omów funkcje (i rodzaje) tytułu w literaturze na wybranych przez siebie przykładach.

Najogólniej – tytuł (z którego wnioskujemy o funkcjach!) może np. przedstawiać głównego bohatera (Antygona Sofoklesa; Pan Tadeusz Mickiewicza, Latarnik Sienkiewicza), także zbiorowego (Chłopi Reymonta; Ludzie, którzy szli Borowskiego), zawierać próbę interpretacji jego postawy (Moralność pani Dulskiej Zapolskiej), stanowić apostrofę do niego (Do trupa Morsztyna) lub do przedmiotu (Podłogo, błogosław! Białoszewskiego), przedstawiać temat dzieła (Wesele Wyspiańskiego), miejsce akcji (Nad Niemnem Orzeszkowej), główny rekwizyt (Kamizelka Prusa), zawierać nazwę gatunku literackiego (Treny; Hymn do Nirwany), wyraźnie wskazywać na piszącego (Moja piosnka (II) Norwida), być metaforą (Potop Sienkiewicza; Granica Nałkowskiej; Przedwiośnie Żeromskiego), zawierać stosunek autora do tematu – w tym wypadku ironię (Miłosierdzie gminy Konopnickiej), mieć niejasne znaczenie (Ferdydurke Gombrowicza). Inna grupa tytułów, to: będące cytatem (Na wschód od Edenu Johna Steinbecka – nawiązanie do fragment Księgi Rodzaju), aluzją do innego tytułu (Nie-Boska Komedia Z. Krasińskiego – nawiązanie do Boskiej Komedii Dantego Alighieri).

Możemy również spodziewać się polecenia, by omówić funkcje motta, cytatu, nawet – a to nie jest łatwe – aluzji literackiej. Uwaga! Liczne przykłady aluzji literackiej i motta w literaturze – por. opracowanie Motywy literackie i filmowe. 

Ćwiczenie 4.

Jakie utwory literackie weźmiesz pod uwagę pisząc rozprawkę na temat: Nie daj się zwyciężyć złu… Czy człowiek XX w. wywiązał się z tego zadania? Omów na przykładzie różnych tekstów kultury.

Możemy nawiązać do tekstów prezentujących oblicza wojny, totalitaryzmów, zagrożeń moralnych (odwaga i tchórzostwo, konformizm, kariera a wierność/niewierność ideałom młodości itp.). Przykłady: Kamienie na szaniec Kamińskiego, Granica Nałkowskiej; Dżuma Camusa; Przesłanie pana Cogito Herberta; poezje Barańczaka i Lipskiej; Schyłek wieku Szymborskiej; Spadanie Różewicza; Campo di Fiori Miłosza. Filmy (mamy przedstawić teksty kultury, zatem niekoniecznie tylko literaturę): Przesłuchanie Bugajskiego, Człowiek z marmuru Wajdy, Struktura kryształu i Barwy ochronne Zanussiego.

Ćwiczenie 5.

Jakie utwory literackie weźmiesz pod uwagę pisząc rozprawkę na temat: Bywa nieraz, że stajemy w obliczu prawd, dla których brakuje słów (św. Jan Paweł II). Czy literatura XX w. potwierdza tę myśl? Możesz wziąć pod uwagę literaturę piękną, literaturę faktu oraz rozprawy naukowe.

Temat (w doborze dzieł) trochę podobny do poprzedniego. Literatura XX wieku – to w dużej mierze nawiązanie do dwu wojen światowych. Ale nie tylko. Obrazy heroizmu i podłości. Bohaterstwa i tchórzostwa. I jedne, i drugie wprawiają człowieka w zdumienie: do czego jesteśmy zdolni? Na przykład: bohaterskie, piękne postaci mamy w Kamieniach na szaniec Kamińskiego, Dywizjonie 303 Fiedlera, Zdążyć przed Panem Bogiem (Michał, Pola) Hanny Krall, Inny świat (Kostylew) Herlinga-Grudzińskiego, Przed nieznanym Trybunałem (św. Maksymilian M. Kolbe) Szczepańskiego, Początek (Romnicki) Szczypiorskiego, Pianista (Wilm Hosenfeld) Szpilmana. Braterstwo i międzyludzka solidarność są tematem Ziemi, planety ludzi Antoine’a de Saint-Exupéry’ego. W literaturze XX w. są także postaci przerażające okrucieństwem, bezdusznością czy obojętnością, por np. Medaliony [Doktor Spanner – podziw młodego świadka dla „produkcji” mydła z ludzi, Dno – kanibalizm więźniarek, Dorośli i dzieci w Oświęcimiu – zabawa kawałkami ludzkich kości], Rozmowy z katem (Jűrgen Stroop) Moczarskiego, Pożoga Kossak, Niemcy [tu: jednoaktówka Naszyjnik] Kruczkowskiego. Również Sezon maczet Hatzfelda - wstrząsające relacje morderców z okresu ludobójstwa w Rwandzie (1994 r.). Zagubione, nieszczęśliwe osoby mamy np. we wspomnianym  Innym świecie (Marusia). Wielowymiarowym, ważnym utworem jest Dżuma Camusa, w której widzimy całą gamę postaci w bardzo różnorodny sposób podchodzących do walki ze złem. Warto – może już na przyszłość (bo warto przeczytać!) – wspomnieć Między heroizmem a bestialstwem Konstantego Michalskiego i Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło? Philipa Zimbardo (opis eksperymentu stanfordzkiego).

Ćwiczenie 6.

Jakie utwory literackie weźmiesz pod uwagę pisząc rozprawkę na temat: Na luksus zapomnienia nie możemy sobie pozwolić (Tadeusz Borowski). Rozważ motyw pamięci i czasu w tekstach kultury i uzasadnij prawdziwość lub nie prawdziwość zacytowanego zdania.

Sztuka. Obraz Trwałość pamięci (Miękkie zegary) Salvadora Dalego. Literatura. Utwory dotyczące wojny i okupacji (na przykład wymienione wyżej) i w ogóle historii, tzn. dotyczące pamięci zbiorowej, np. Dziadów część III (sc. 1, Jan: Jeśli zapomnę o nich, Ty, Boże na niebie, / Zapomnij o mnie) Mickiewicza, Który skrzywdziłeś Miłosza, Ocalony Różewicza, ale także: Exegi monumentum Horacego czy Śpieszmy się ks. Jana Twardowskiego.

Ćwiczenie 7.

Dokończ tabelkę według przykładu. Wszystkie postaci pochodzą z lektur z *. Jedyna trudność, to powieść historyczna Sienkiewicza. W „Podstawie programowej” są do wyboru trzy: „Krzyżacy”, „Potop” i „Quo vadis”. Pamiętajmy, że obecny rok poświęcono Sienkiewiczowi! W poniższej tabelce ujęto postaci ze wszystkich, zatem nie każdą możemy znać. W pozostałych przykładach - radzę poprawnie odpowiedzieć, bo wiemy, czym taka nieznajomość grozi! Odpowiedzi - za tydzień!

Postać	Opis postaci	Tytuł	Autor
Hlawa	Czech, giermek Zbyszka	Krzyżacy	Henryk Sienkiewicz
Szprot
Nos
Pylaszczkiewicz
Deklewski
Kokosiński
Adela
Filidor
Charłamp
Wacław
Zend
Żegota
Sanderus
Pelikan
Germanin Gulo
Klimina
Dziewczyna [Zosia]
Molinari
Bajkow
Marysia