Kącik Maturzysty – 26: Okresy literackie – Dwudziestolecie międzywojenne

Ramy czasowe: 1918-1939 r. Otoczenie społeczne: wstrząs powojenny; zmiana równowagi sił w Europie. Wzrost potęgi USA. Powstanie ZSRR. Wielki kryzys gospodarczy. Kryzys demokracji - faszyzm i hitleryzm. Komunizm. Polska - odzyskanie niepodległości (i burzliwe dzieje: wojna 1920 r.,  zamach majowy - 1926 r., dwie konstytucje, ciągłe kryzysy rządowe).

Filozofia. Relatywizowanie osiągnięć naukowych. Henri Poincaré. Ograniczoność poznania naukowego (sceptycyzm poznawczy); nauka nie dociera do istoty rzeczy, ale pokazuje (jedynie) relacje między nimi. William James. Poznanie ma charakter praktyczny, powinno prowadzić do zaspokojenia ludzkich potrzeb (pragmatyzm). Także - wiara w nieograniczoność ludzkiego umysłu: Albert Einstein. Teoria względności. Nieciągłość i nietrwałość materii. Sigmund Freud. Psychoanaliza. Składowe osobowości (id, ego, superego). Motorem ludzkich działań często jest podświadomość, tłumiona przez kontrolę rozumu i normy moralne. Kompleksy (Edypa i Elektry). Popęd seksualny. Wstęp do psychoanalizy. Następcy: Alfred Adler (teoria kompleksu niższości). Karl Gustav Jung (podświadomość jednostki - historycznym wariantem podświadomości zbiorowej). Archetypy - wspólne całemu rodzajowi ludzkiemu. Archetypy i symbole. John Watson, Burrhus Frederic Skinner. Behawioryzm. Przedmiotem psychologii społecznej - jedynie wnioski wysnute z zewnętrznych objawów zachowania się (przeciwieństwo psychoanalizy). Obserwacja zwierząt (Iwan Pawłow).

Sztuka. Wpływ mają: rozwój komunikacji i techniki. Kino. Sztuka użytkowa. Architektura. Dominacja funcjonalności. Brak ornamentyki, która nie wynika z potrzeb konstrukcji. Le Corbusier (projekt przebudowy śródmieścia). Frank Wright (dom nad wodospadem). Malarstwo. Liczne kierunki (niektóre - obecne też w literaturze):

Ekspresjonizm - zob. epoka poprzednia.

Kubizm. Geometryczne uproszczenie elementów kompozycji. Odrzucenie perspektywy. Stereometryczna struktura przedmiotu. Pablo Picasso, Georges Braque.

Neoplastycyzm. Abstrakcja. Geometryczność. Konsekwencja kubizmu. Piet Mondrian.

Fowizm (od fr. les fauvres - drapieżniki). Dziwaczna, żywa, nierealistyczna kolorystyka. Henri Matisse.

Suprematyzm. Abstrakcja. Całkowite oderwanie sztuki od rzeczywistości. Uproszczenie form. Najważniejsze nie jest przedstawienie, ale odczucie odbiorcy dzieła. Kazimierz Malewicz.

Konstruktywizm. Proste figury (koło, trójkąt, prosta); nowa ekspresja - przez nie wywołana. Aleksander Rodczenko.

Dadaizm. Dowolność wyrazu artystycznego. Totalne zerwanie z tradycją. Swoboda twórcza odrzucająca wszelkie kanony. Hans Arp, Marcel Duchamp.

Futuryzm. Tłum. Ruch. Miasto. Maszyna. Oddanie wymiaru czasu. Fernard Léger.  Surrealizm (nadrealizm). Rola snu, ekstazy, halucynacji. Odrealnienie. Swobodny dobór technik twórczych. Collage (mechaniczne tworzenie). Salvador Dali (Płonąca żyrafa; Trwałość pamięci; Chrystus św. Jana od Krzyża), Giorgio de Chirico.

Muzyka. Rozbijanie harmonii. Kontrast. Dysonans. Niespokojna ekspresja. Dodekafonia. Karol Szymanowski, Igor Strawiński. Teatr. Docenienie nie tylko samego utworu, ale też sposobu przedstawienia. Nowatorstwo. Edward Gordon Craig, Wsiewołod Meyerhold. Konstanty Stanisławski, Leon Schiller, Jewgienij Wachtangow. Kino. Rozwój techniki. Film dźwiękowy. Radio.

Literatura polska i światowa:

Liryka

Ekspresjonizm. Kontynuacja modernizmu. Dążenie do ekspresji (nie - do harmonii). Gwałtowność uczuć. Kontrasty. Deformacje. W Polsce - Józef Wittlin. Zob. też opracowanie Młodej Polski.

Futuryzm. Afirmacja teraźniejszości i przyszłości. Związki z industrializmem i z nowoczesnym urbanizmem. Totalna negacja dziedzictwa kulturalnego. Aktywizm i agresywność. „Obsesja materii”. Intuicjonizm. Estetyczny ekstremizm. „Język pozarozumowy”. „Słowa na wolności” – przypadkowe ustawienia słów, negacja praw logiki i składni, pisownia fonetyczna. Zabawa językiem. Rola onomatopei (oddającej ruch i „życie” nowych środków techniki). Ekstrawagancje typograficzne. Nowy typ obrazowania (wzajemne przenikanie się słów i obrazów, oddające złożoność/symultanizm rzeczywistości).

Literatura zagraniczna	Literatura polska
Filippo Tomasso Marinetti	Anatol Stern (Futuryzje), Bruno Jasieński (But w butonierce), Jan Młodożeniec

Awangarda poetycka. Prezentyzm, urbanizm, kolektywizm, technicyzm. Europa: Wyzwolenie wyobraźni. Swobodny, zmienny tok obrazowania. Przechodzenie od tonacji lirycznych do prozaizmów. Zacieranie granic realizmu i fantazji. Liryzm - obok żartu i groteski. Polska: Awangarda krakowska. Wokół czasopisma „Zwrotnica”. Poezja w służbie społecznej. Konstruktywizm. Walka z pojęciem natchnienia. Ekwiwalentyzacja uczuć („wstyd uczuć”). Rzemiosło, rygor, dyscyplina. „Rozbijanie tworzydeł” (szablonów literackich). „Piękne zdania” i „nowa metafora” (odległe skojarzenia). Rym jako przesłanka doskonałości (rola asonansów i konsonansów; oddalenie rymów, ich oryginalność). Nowe osiągnięcia w zakresie składni. Rola elipsy („liryzm telegraficzny”). Zasada "najmniej słów". Odległe skojarzenia w metaforach, np. wiersz Przybosia Z Tatr. Awangarda wileńska (tzw. Druga Awangarda, "Idące Wilno"). Lata 30. Nieobecna w takim kształcie w literaturze Zachodu. Wokół czasopisma "Żagary". Katastrofizm. Przeczucie nieszczęścia. Groza dziejowa. Melancholia i smutek.

Literatura zagraniczna	Literatura polska
Guillaume Apollinaire (twórca tzw. liryzmu wizualnego, Kaligramy); Max Jacob	Awangarda krakowska: Tadeusz Peiper (główny teoretyk kierunku), Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski
	Awangarda wileńska: Czesław Miłosz (Trzy zimy). Józef Czechowicz

Dadaizm. Wizyjność. Zupełny rozkład związków logicznych i syntaktycznych między słowami. Anarchia i nihilizm. Totalna wolność. Odwrócenie wartości. Bezpośredniość i spontaniczność. Przypadkowość zestawienia wyrazów. Asemantyzm. Kpina ze wszystkiego. Zlepki nieartykułowanych dźwięków. W Polsce – jedynie nikłe naśladownictwo literatury Zachodu; prawie nieobecny.

Literatura zagraniczna	Literatura polska
Hans Arp	Aleksander Wat (elementy)

Surrealizm (nadrealizm). Antyracjonalizm i antyrealizm. Próba dotarcia do zasad pozwalających przezwyciężyć sprzeczności świata i przywrócić autentyzm ludzkiej twórczości. Wyzwolenie wyobraźni. Rola podświadomości. „Zapis automatyczny” (w prozie zaowocuje "strumieniem świadomości", zob. Ulisses Jamesa Joyce'a). Wieloznaczność. W Polsce - nikłe naśladownictwo literatury Zachodu.

Literatura zagraniczna	Literatura polska
André Breton, Louis Aragon, Paul Éluard	Adam Ważyk

"Poezja czysta". Neoklasycyzm. Skrajny estetyzm. Intelektualizm. Aluzje filozoficzne. Kunsztowna, rygorystyczna forma. "Czyste piękno". Paul Valéry. Thomas Stearns Eliot (poemat Ziemia jałowa). Klasycyzujący nurt w Polsce - niektóre utwory Leopolda Staffa (Wysokie drzewa).

Formizm. Wieloznaczność pojęcia rzeczywistości. „Zaciemnienie” treści – i eksponowanie formy. „Wyeliminowanie słowa z niewolnictwa logicznego zdania i składni”. Zjawisko tylko w literaturze polskiej. Leon Chwistek, Tytus Czyżewski (Pastorałki).

Niektóre tematy:

Poezja rewolucyjna. W nurcie marksistowskim. W ZSRR - gloryfikacja przemian po 1917 r. (Władimir Majakowski). W Polsce - raczej nawiązanie do romantyzmu. Władysław Broniewski.

Inne nurty w poezji ZSRR: Osip Mandelsztam, Anna Achmatowa, Maryna Cwietajewa. Siergiej Jesienin (akmeizm). Boris Pasternak (także prozaik: Doktor Żywago).

Uwaga! Ważne zjawiska w poezji polskiej:

Grupa "Skamandra". "Skamander" - czasopismo. Bezprogramowość. Entuzjazm i radość życia. Witalizm. Ukazanie codzienności, prozy życia, przeciętnego człowieka (np. tomy Czyhanie na Boga, Sokrates tańczący Juliana Tuwima, Wiosna i wino Kazimierza Wierzyńskiego). Aktywizm. Poeta jako uczestnik wydarzeń. Łączenie różnych form wypowiedzi (liryzm, ironia, satyra). Język potoczny, zwięzły i skrótowy (krótkie zdania pojedyncze/równoważniki zdań); czasem – wulgaryzmy; dynamiczne ujmowanie świata zewnętrznego i wewnętrznego; dynamiczne opisy przyrody i ludzkich stanów psychicznych, ukazujące stawanie się zjawiska (np. wiersz To było tak Juliana Tuwima) - wzrost liczby czasowników w opisach. Klasyczna budowa wiersza.

Julian Tuwim. Etapy: beztroski zachwyt (Do krytyków); "jeden z wielu" (Poezja); demokratyzm (Prośba o piosenkę); ukazywanie prawdziwego obrazu życia, także "wyrzutków społecznych" - i ich języka (Chrystus miasta); zaangażowanie polityczne (Pogrzeb prezydenta Narutowicza; Do prostego człowieka; Bal w Operze - poemat). Później - rozwój świadomości językowej; liryzm; docenienie tradycji (Sitowie; Rzecz Czarnoleska); walka z "kołtuństwem" (Mieszkańcy). Tworzył także po wojnie.

Kazimierz Wierzyński. Wiosna i wino - witalizm, zachwyt dla życia. Laur olimpijski - tom, który otrzymał Złoty Medal na Olimpiadzie w Amsterdamie; podziw dla sportowych osiągnięć człowieka. Sprzeciw wobec idei Młodej Polski (Manifest szalony). Wojna i okres powojenny (emigracyjny) - diametralna zmiana nastroju. Smutek. Przygnębienie. Nostalgia.

Jan Lechoń. W kręgu tradycji romantycznej i modernistycznej. Szacunek dla wielkich postaci narodu, np. Słowackiego, Chopina. Jarosław Iwaszkiewicz. Kontynuacja modernizmu. Tworzył także po wojnie. Antoni Słonimski. Liberalno-demokratyczny inteligent. Wśród sympatyków Skamandra: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Uczucia kobiety (Pocałunki; Róże dla Safony). Erotyzm (Dancing).

Nurt ludowy. Tytus Czyżewski. Jasełka. Józef Czechowicz. Obrazy prowincji. Oniryzm. Swobodna budowa wiersza. Także – katastrofizm (por. wyżej - Druga Awangarda).

Poezja rewolucyjna. Por. też uwagi wyżej. Władysław Broniewski. Młodość - na frontach I wojny. Najpierw - w obozie Piłsudskiego; po zamachu majowym - zwrot w lewo (Do towarzyszy broni). Nowy program poetycki (wiersz Poezja). Tzw. poezja proletariacka. Patriotyzm; w obliczu nowego zagrożenia (Bagnet na broń). Także: liryki krajobrazowe i osobiste.

Nurt refleksyjny. Leopold Staff. Poeta 4 pokoleń – od modernizmu do okresu powojennego. W dwudziestoleciu: kontynuacja klasycyzmu (stoicyzm, doskonalenie siebie, ale też epikureizm i radość życia). Nowość - tematyka wiejska; wyrazy potoczne, „niepoetyckie” (tom Ścieżki polne, np. wiersze: Gnój; Wieprz). Prosta, szczera religijność (tomy Żywiąc się w locie; Ucho igielne). Klasycyzm formalny. Precyzja obrazowania (Wysokie drzewa). Powrót do tradycji, np. Kochanowskiego (Lipy).

Nurt satyryczny. Konstanty Ildefons Gałczyński. Poeta oryginalny i odrębny. Krótko powiązany z grupą „Kwadryga”. Kpina z autorytetów. Częste tematy: folklor podmiejski, piosenka uliczna, cyrk i buda jarmarczna. Czasem - na granicy bluźnierstwa (Serwus, madonna). Ostre wypowiedzi polityczne (Skumbrie w tomacie; La danse des Polonais). Brak dbałości o formę wierszy. Łączenie humoru z groteską, fantazji z poetyckością, wzruszeniem (Prośba o wyspy szczęśliwe). Niepowtarzalny styl. Miasto (Ulica Towarowa; Zima z wypisów szkolnych). Porfirion Osiełek, czyli klub świętokradców (tom prozy satyrycznej).

Zjawisko osobne. - Kierunek symboliczno-fantastyczny. Bolesław Leśmian. Debiut - w modernizmie. Niezwykłe skojarzenia. Neologizmy. Nawiązania orientalne. Balladowość. Baśniowość. Fantastyka. Postacie ułomne. Nawiązanie do ludowej fantazji. Nastrojowość. Bogactwo obrazowania. Kunsztowność formy (Pan Błyszczyński; Dusiołek; Trupięgi; Urszula Kochanowska). Erotyki. Przyroda i ludzkie wzruszenia. Zmysłowość (W malinowym chruśniaku). Filozofia (Dziewczyna).

Epika

Gatunki. Powieść realistyczna. Początkowo - wierny opis świata. Dominacja realizmu. Stefan Żeromski: Przedwiośnie. Rewolucja (wydarzenia w Baku); mit o szklanych domach. Nawłoć (dwór ziemiański; nawiązanie do Pana Tadeusza). Proletariat warszawski. Szymon Gajowiec – program naprawy Rzeczypospolitej (nawiązanie do idei spółdzielczości Edwarda Abramowskiego). Antoni Lulek (komunista; doktryner). Symbolika tytułu.

Realizm socjalistyczny – w ZSRR (Maksym Gorki). W Polsce będzie w takiej formie widoczny w literaturze powojennej.

Powieść antywojenna. Pacyfizm. Erich Maria Remarque (Na Zachodzie bez zmian). Józef Wittlin (Sól ziemi).

Powieść psychologiczna. Proza ukazująca tendencje indywidualistyczne. Szukanie prawdy o człowieku. Czasem - eksperymenty formalne. Mowa pozornie zależna. Nowatorskie formy przebiegu narracji (strumień świadomości). James Joyce (Ulisses). Marcel Proust (W poszukiwaniu straconego czasu). Zofia Nałkowska: Granica. Problematyka społeczna: kariera; pasożytnictwo społeczne (ojciec Zenona - Walerian, Kolichowska); krzywda społeczna (Justyna Bogutówna); „ludzie żyją warstwami na sobie”; grupy społeczne: inteligencja i mieszczaństwo, proletariat – nieco na marginesie (Marian Chąśba). Moralne kompromisy i degradacja jednostki. Psychologia (inwersja czasowa - dzięki niej nie mamy do czynienia ze zwykłym romansem obyczajowym, ale z głębią obserwacji, charakterystyczną dla powieści psychologicznej). Człowiek w oczach innych oraz w oczach własnych („w stosunku do każdego człowieka stajemy się, jesteśmy kimś innym”). Mowa pozornie zależna (dyskretna krytyka postaci, sugerowanie czytelnikowi jej oceny). Maria Kuncewiczowa: Cudzoziemka – studium psychologiczne kobiety, której trudny charakter ukształtowały nieszczęśliwa młodzieńcza miłość i nieudana kariera skrzypaczki.

Saga rodzinna (powieść-rzeka). Kontynuacja tradycji XIX w. Rodzina na tle wydarzeń społecznych. "Nowoczesna" forma epopei. Maria Dąbrowska (Noce i dnie). John Galsworthy (Saga rodu Forsyte'ów). Thomas Mann (Buddenbrookowie).

Nurty. Narastanie tendencji odrealniających. Związek z teoriami o kryzysie cywilizacji europejskiej.

Katastrofizm. Niepokój. Zmierzch Zachodu Oswalda Spenglera.

Literatura katolicka. Konflikty sumienia. Uniwersalny sens ludzkich dążeń. Etyka.

Literatura zagraniczna	Literatura polska
Georges Bernanos, Paul Claudel, François Mauriac	Jerzy Andrzejewski (Ład serca - debiut), Zofia Kossak-Szczucka (Krzyżowcy. Powieści historyczne)

Zjawiska osobne:

Franz Kafka: Proces – świat jako sąd. Bruno Schulz: Sklepy cynamonowe. – Podobieństwa do Kafki. Oniryzm. Motyw labiryntu. Rzeczywistość – jak fantastyczna wizja. Psychologizm (kompleksy). Mityzacja świata. Motyw ojca. Malarska wizja miasta, domu, otoczenia.

Witold Gombrowicz. Satyra i groteska. Debiut - Pamiętnik z okresu dojrzewania (tom opowiadań, po wojnie wydany jako Bakakaj). Ferdydurke. Stereotypy w myśleniu i zachowaniu ludzkim. Ludzkie - znaczy międzyludzkie. Forma. "Gęba" (rola nieautentyczna, narzucona jednostce). Niedojrzałość; człowiek - stwarzany przez Niższość i Młodszość ("upupienie"). Swoboda, młodość, nowoczesny styl życia („łydka”). Satyra na środowiska: szkołę, nowoczesną rodzinę, konserwatywne ziemiaństwo i chłopstwo (prześmiewcze nawiązanie do Pana Tadeusza).

Joseph Conrad (Korzeniowski). Tematyka moralna i marynistyczna (Lord Jim). Łączy kilka kierunków: romantyzm, pozytywizm, impresjonizm i symbolizm. Jądro ciemności. Opowiadanie. Kolonializm i niewolnictwo (Wolne Państwo Kongo). Handlarz Kurtz i jego szaleństwo.

Jan Parandowski: Mitologia.

Dramat

Literatura zagraniczna	Literatura polska
Thomas Stearns Eliot (nurt tradycyjny; nawiązanie do klasycyzmu)	Jerzy Szaniawski (nawiązujący do symbolizmu)
Nurt nowatorski i awangardowy. Eksperyment. Łączenie stylów. Groteska. Luigi Pirandello (Sześć postaci w poszukiwaniu autora)	Stanisław Ignacy Witkiewicz.  „Czysta forma” (metafizyczne odczuwanie, oderwane od wymiarów codzienności, uniezależnione od sensu i życiowego prawdopodobieństwa), tj. forma jako wartość autonomiczna. Walka z iluzjonizmem. Likwidacja akcji dramatycznej. Dziwaczne, aluzyjne imiona bohaterów (np. Puczymorda, Dyapanazy Nibek, Jęzor Pasiukowski), a ich język - mieszaniną terminów naukowych, frazesów literackich, ekspresjonizmów, wulgaryzmów i wyrazów potocznych (Szewcy; Tumor Mózgowicz; W małym dworku).

Krytyka literacka

Karol Irzykowski. Tadeusz Żeleński (Boy) - także tłumacz z literatury francuskiej.

Ćwiczenie

Jakie utwory można wziąć pod uwagę opracowując temat rozprawki:

Człowiek ma w życiu dwa wyjścia: kształtować rzeczywistość lub poddać się jej (Josif Brodski). Rozważ problem odwołując się do utworów literackich z różnych epok.